Көшпенділер 2

 
 
 
Әдеби KZ 
Көшпенділер 2
 
Жанталас 
Ілияс Есенберлин
 
11/6/2012
 
 

1 
Әдеби KZ 
 
Мазмұн 
Пролог ....................................................................................................................................................... 2
 
Бірінші бөлім ............................................................................................................................................ 4
 
І .............................................................................................................................................................. 4 
ІІ ........................................................................................................................................................... 26 
Екінші бӨлім .......................................................................................................................................... 97
 
І ............................................................................................................................................................ 97 
ІІ ......................................................................................................................................................... 131 
ІІІ........................................................................................................................................................ 162 
Үшінші бөлім ....................................................................................................................................... 208
 
І .......................................................................................................................................................... 208 
ІІ ......................................................................................................................................................... 257 
ІІІ........................................................................................................................................................ 295 
Эпилог ................................................................................................................................................... 330
 
 
 

2 
Әдеби KZ 
Пролог 
Қазақтың  ұлы  даласын  күнгей  мен  күншығыс  жағынан  алып  тағадай  иіле  түсіп, 
мыңдаған  шақырымға  созылған  дүние  жүзіндегі  ең  биік  таулар  қоршап  жатыр. 
Осы  ақ  басты  ғажайып  шың,  құздар  қазақ  жерінің  үстінен  өтетін  ескек  желге, 
азынаған  дауыл-боранға  ғана  тосқауыл  емес,  бұл  таулар  көшкен  елге  де, 
басқыншы жаудың қалың қолына да асу бермес берік қамал. Тек бір жерінде ғана 
бұл  ғаламат  қиялар,  шөккен  нардай,  даланың  бауырына  кіре,  жатаған  тартқан. 
Осы  тұстан  Азия  мен  Европаның  түйіскен  алқабына  қарай,  жаратылыстың  өзі 
жаратқан  долы  сұрапылымен  бірге,  араларына  жүздеген жылдар  салып  фангфур 
ұлы  хандарының,  Әтилланың,  Шыңғыстың  құмырсқадай  құжынаған  қосындары 
төгілген.  Бұл  қанды  жорықтар  ең  алдымен  осы  арада  әлмисақтан  бері  егін  егіп, 
мал  бағып,  қала  салып,  бейбіт  жатқан  елдерді  талқандады.  Одан  өтіп  қазақтың 
көшпенді  байтақ  даласын  қызыл  қанға  бояп,  лек-легімен  күнбатысқа  қарай  лап 
қойды. Бұлар басып өткен жерде тек күңіренген ел, күйзелген дала, күйреген қала 
ғана қалды. 
 
Бұл жолғы шайқас та — соның бірі еді. 
 
Жоңғар  қақпасының  етегіндегі  Сойқан  сайда  Қытай  мен  қазақ  әскерінің 
алысқанына  міне  бір  жеті  болған.  Бойлауық  жылқы  секілді  бой  бермей,  екі  жақ 
бірдей  арандағанда,  талай  қанды  ауыз  бөрілер  пұшпағынан  ілінді.  Жүрегінің  түгі 
бар  талай  батырлар  қайқы  қара  алдаспандардан  қаза  тапты.  Талай  албырт  жас 
өмір сабағынан үзілген гүлдей семді. Бірақ кісі қанын толарсақтан кешіп жүрсе де 
селт  етпейтін  қолбасшылар  майданға  жұртты  төпеп  айдай  берді.  Сегізінші  күні 
жасыл  жібек  шатырын  қырық  құлға  көтертіп,  майдан  шебіне  Қытай  боғдыханы 
Канси келді. Әскер басшыларын шақырып алып: 
 
— Ұрыс қалай жүріп жатыр? — деп сұраған. 
 
Әйел өңдес, қу тамырдай қатып-семіп қалған, көсе қара әскер басы иіле тәжім 
етіп, жауап берді. 
 
—  Алдияр  тақсыр,  әлі  итжығыс  түсіп  жатырмыз.  Екі  жақ  бірдей  қырғында. 
Біздің шығынымыз көптеу.  

3 
Әдеби KZ 
 
Әскер басы өзек жарған шындығын айтқан. Боғдыхан шаршы топтың алдында 
өз әскер басын мұқата сөйледі. 
 
— Ақымақ, — деді ол, — үш ғасыр бойы алысып Тан династиясы жеңе алмаған 
бұл тайпаны сен жеңем деп ойлап па едің? 
 
— Алдияр тақсыр, соғыс деп бұйырған өзіңіз ғой. 
 
— Соғыс дегенде мен саған осылай соғыс деп пе едім? Бүйтіп сен оларға тізе 
көрсетіп,  бетін  қайтара  алмайсың.  Одан  да  өзің  былай  тұр  да,  күнде  шабуылдап 
мазаңды  ала  берген  ойрат  тайпасын  жап.  Екі  жұрт  бірін-бірі  ала  алмай,  әбден 
әлсіреп, енді тентіреп кетуге айналғанда, сен бір бүйірден шыға кел де, екеуін екі 
бүктей салып, бос қалған жерін басып ал... 
 
—  Алдияр,  —  деді  анау  басын  бұрынғысынан  да  төмен  иіп,  —  қалжыраған 
ойратты  олжалау  қиын  болмас.  Ал  қазақ  жұртын  олай  құртып,  жерін  оп-оңай 
басып ала аламыз ба? Ар жағында бізден күші басым Луссия көршісі бар ғой. Ол 
бізге қазақ даласын көпе-көрнеу талатып қоя ма? 
 
—  Луссия  үшін  құса  болма.  Қазақ  жері  өгіздің  талысындай  мол,  бәрімізге    де 
жетеді.  Біз  Ертістің  жоғарғы  тұсымен  Жетісу,  Түркістан  уәлиетін,  Шығыс 
Түркістанды  тегіс  баурымызға  басамыз...  Қысқасы,  Көкше  теңіздің  оңтүстік 
жағасына дейін біздікі, солтүстік жағасы Луссиянікі болуы керек-ті. 
 
— Сонда қазақ елі қайда қалады? 
 
—  Көкше  теңіздің  түбінде!  Жоңғар  тайпасын  қалай  құртсаң,  қазақ  жұртын  да 
сондай етіп құртасың! 
 
— Құп, тақсыр. 

4 
Әдеби KZ 
Бірінші бөлім 
 
І 
 
 
Қазақ  елі  бұл  кезде  көкпарға  тартуға  дайындалған  серке  тәрізді  еді.  Жан-
жағынан анталаған қай жауының тақымында кетеді? әлде өзара қырылысқан хан, 
сұлтандар  қанын  сорғалатып,  біреуі  —  аяғын,  біреуі  —  қолын,  біреуі  —  басын 
қанжығаларына байлап әкете ме, кім білсін? 
 
Ел басына төнгелі келе жатқан мұндай ауыр кезеңді дұрыс ұғып, терең болжап, 
болашақ  тарихы  мен  тағдырының  төрт  жағынан  бірдей  соққалы  тұрған  
сұрапылдан халқын құтқарар кімі бар? 
 
Мұндай  жанталаста  халық  алдыңғы  шепке  ең  алдыменен  өзінің  тәжірибесін, 
ақыл-парасатын,  табандылығын  салуға  тиісті.  Өйткені  қазақ  елін  көкпар  етіп  ала 
қашуға дайындалып жатқан ең бірінші қасы оған айқын еді. 
 
Шыңғысхан  құрған  монғол  хандығының  ғұмыры  екі  жүз  жылға  жетпеді.  Бір 
кездегі  ұлы  көшпелі  мемлекет  —  Қарақұрым  ордасы  Құбылайдың  тұсында 
Пекинге  көшісімен-ақ  монғол  хандығы  делінуден  қалды.  Құбылайдан  кейінгі 
Қытай  боғдыхандары  енді  өздерін  Шыңғыс  мұрагерлері  санап,  монғолдың 
атамекен  көне  қонысы  түгіл,  «Бар  әлемді  тітіретуші»  жирен  сақалды  ханның 
жаулап алған жерлерін де бауырларына басқысы келді. Бұлар енді бір кезде ұлы 
Қытай  империясын  Шыңғысханның  күшпен  жаулап  алғанын,  оның  көп 
шаһарларын  тып-типыл  етіп  қиратып,  егістік  даласын  малға  жайылым  еткісі 
келгенін  ұмытты.  Ал  монғол  жеріндегі  ұлы  Қарақұрым  хандығы  да  бөлшектене 
бастады.  Өзара  қырқыс,  жанжал  бір  жағынан,  күнгей  үрдісінде  пайда  болған 
манчжур  хандарының  ұзақ  жылғы  ұрыстары  екінші  жағынан  берекесін  алып, 
бұлардың бұрынғыдай іргелі ел болып отыруына мүмкіндік бермеді. Оның үстіне 
негізгі кәсібі мал бағу болған, әр аулы әр бөлек қонған монғол шонжарларына қыс 
— қыстау, жаз — жайлау жетпей, елге қоныс, малға өріс тапшылығы тағы бір пәле 
болды.  Әсіресе  батыс  монғол  тайпалары  —  Чорас,  Ойрат,  Торғауыт,  Төлеуіт 

5 
Әдеби KZ 
рулары Қытай боғдыхандарының тегеурініне шыдай алмай атамекен қоныстарын 
тастап,  жер  іздеп  босып  кеткен.  Бір  бөлегі  Сібір  жеріне,  қалғаны  Ертіс  бойына, 
Тарбағатай тауына қарай ойысты. Қалмақ аталған бір бөлегі жер іздеп, көше-көше 
тіпті Еділдің төменгі сағасына өтіп кетіп, Айдархан (Астрахань) маңайында көшпелі 
аймақ боп тұрып қалды. Батысқа қарай ығысқан бұл елдерді Қытай боғдыхандары 
Сібірге, қазақ жеріне және Орта Азияға өзінің ықпалын жүргізудегі алдыңғы шебі 
деп санады. Ал бұл зұлымдық саясатқа көнгісі келмей, өздеріне қарсы шыққан кей 
қонтайшыларды ауыл-аймағымен, бала-шағасына дейін қалдырмай қырып тастап 
отырды.  Енді  Қытай  зардабынан  қорыққан  жұрт  ойысып  кеп,  Тарбағатай  тауын, 
Іле өзенінің сағасын, Жайсан (Зайсан) көлінің өңірін мекендеді. 
 
Осы  арада  олар  аман  қалған  руларын  жинап  көшпелі  мемлекет  —  Жоңғар 
хандығын  құрған.  Бір  мың  алты  жүз  отыз  төртінші  жылы  бұл  хандықтың 
қонтайшысы боп Хара-Хұла батырдың баласы Батур сайланған. Бұл қонтайшының 
маңына  енді  Енисей,  Ертіс  өзендерінің  жағасын  жайлаған  монғолдың  басқа  да 
ұсақ  рулары  жинала  бастады.  Өстіп  Жоңғар  хандығы  үлкен  күшке  айналған.  Ол 
өзінің ордасын Зайсан көлінің жағасына көшірген. Дәл қасында пайда бола қалған 
көшпелі жауынгер мемлекетке Қытай саясатшылары енді қобалжи қарады... 
 
Батур  қонтайшы  өзі  өлгенше  орыс  патшаларымен  тату  бола  отырып,  Жоңғар 
хандығын  күшейтуді  арман  етті.  Батур  негізгі  саясатын  Қытай  боғдыхандарының 
ақылымен  Оңтүстік  Сібір  мен  қазақ  жерін  алуға  құрды.  Алдымен  ол  Тәуекел 
ханмен, соңынан Есім ханмен сан айқасты, бірақ дегеніне жете алмады. 
 
Батур  өлгеннен  кейін  оның  орнын  үлкен  ұлы  Сэнгэ,  содан  кейін  кіші  баласы 
Қалден  басты.  Қалден  Қытай  императорының  жарлығы  бойынша  осы  кезде  бас 
көтеріп  ереуілге  шыққан,  өздерімен  қандас  Шығыс  Монғолияның  орта  шарқы 
руларын  аямай  қырды.  Бұл  ара  енді  құлазыған  қу  далаға  айналды.  Сөйтсе  де, 
жоңғардың  қарақұрым  боп  өсіп  келе  жатқан  мал  басына  жайылым  тағы 
таршылық  етті.  Сонда  барып  Қалден  Бошұқты  Жоңғар  хандығын  Қалқа  өңірін 
қосып алып, кеңейтпек болды. Осы саясатпен ол  қонтайшы ордасын Іле өзенінің 
жағасына  Тувадағы  Хемчик  өзенінің  бойына,  соңынан  Қобда  өзенінің  төменгі 

6 
Әдеби KZ 
сағасына көшірді. Бұл кезде Жоңғар хандығына Тибет, Енисей өзенінің өңіріндегі 
қырғыз  рулары  мен  бүкіл  Алтай  тауының  аймағы  кірді.  Осыншама  жерге  қожа 
болған  Жоңғар  қонтайшысы  енді  Қалқаны  да  қосып  аламын  деп  жорыққа 
аттанды. Бірақ Қытайдың Манчжур (Цин) хандығынан жеңіліп қап, Қалқаны Қытай 
алды. Осы жорықтан тұрмастай болып күйреген Қалден өзін-өзі бауыздап өлтірді. 
Қалден  өзінің  үстемдігін  жүргізіп  тұрған  кезінде,  бақ  күндесім  болмасын  деп 
ағайын-туыстарын да аяған жоқ. Бас көтергенін құртып жіберіп отырды. Осындай 
құртам  деген  жақынының  бірі,  немересі  Сыбан  Раптан  Турфанға  қашты.  Қалден 
Қалқаны  қосып  аламын  деп  жорыққа  аттанғанда,  Сыбан  Раптан  өз  еліне  қайтып 
келіп,  Буратал  өзенінің  бойын  жайлады.  Бірте-бірте  ол  бүкіл  Жоңғар  елін  өзіне 
бағындырды. Қалден өзін-өзі өлтіргеннен кейін, бір мың алты жүз тоқсан жетінші 
жылы  бүкіл  Жоңғар  қонтайшысы  осы  Сыбан  Раптан  болды.  Сыбан  Раптан  Қытай 
еліне  әкесінің  інісі  Қалденнен  кем  жау  болған  жоқ,  Қытай  императорымен  сырт 
байланысы  түзу  саналғанмен,  көршілес  қалаларына  шабуылын  тоқтатпады.  Ал 
Сыбан Раптан, баласы Қалден Церенмен қосылып, Халш дуанын тонаудан бастап 
Қытайға қарсы соғыс ашқанда, Джунгоның жаңа Цин династиясының императоры 
Канси  сол  жылы  Жоңғар  жерін  бүтіндей  бұрынғы  өздерінің  князьдарына 
қайтарып,  Сыбан  Раптанға  Ертіс  бойынан  ғана  шағын  жайылым  қалсын  деп 
«Фимен»  (жарлық)  берді.  Бұл  жарлық  бойынша  Сыбан  Раптан  Қытай  боғдыханы 
өкілін  қатыстырып,  Жоңғар  елінің  Құрылтайын  шақыруға  міндетті  еді. 
Құрылтайдан кейін Қытай еліне шабуыл жасай берген Жоңғар хандығы енді қазақ 
жеріне беттеуге тиісті. Сөйтіп Қытай боғдыханы өзімен итжығыс түсіп жүрген қазақ 
халқын  да  мұқатпақ  болды.  Бұны  істемесе,  Қытайдың  қалың  әскерін  Сыбан 
Раптанға  қарсы  аттандырып,  Жоңғар  ордасын  біржолата  күл-талқан  етеміз  деп 
қорқытты. Қытай мен Жоңғар хандығының арасында жойқын соғыс басталатыны 
мүмкін боп қалғандай еді, бірақ Қытай шекарасындағы Жоңғар рулары Кансидің 
қаһарынан  ығып,  енді  Ілені  құлдилай  төмен  көшіп,  көбі  Алтынемел  тұсына  келіп 
орналасқан.  Қонтайшы  Сыбан  Раптан  Іле  өзенінің  күнгейі,  Сарын  шаһарының 
күншығыс тұсына өзінің ордасын тікті. 

7 
Әдеби KZ 
 
Бірақ,  сонау  Қытай  шекарасынан  көшіп  келген  қалың  Жоңғар  елі  бір  Іленің 
бойына сияр ма, әрине, сыймайды. Қалайда қоныс кеңіту керек... Осы кезде Канси 
қаза тапты. Бірақ Канси өлгенмен, оның қалың әскері қалды. Жоңғардың Қытайға 
күш-қуаты жетпейді, жармасары баяғы  үйреніскен жауы, қазақ елі. Олардың жүз 
мың  атты  әскеріне  қазір  қазақтың  төтеп  берер  жайы  жоқ.  Әрине,  бұл  кездегі 
Жоңғар әскері Қалден кезіндегі шоқпар, сойыл ұстаған  жабайы, тағы әскер емес. 
Әскер  сапын  Европа  тәртібімен  құрған,  соғыс  тәсілін  европаша  жүргізе  алар 
зеңбірегі, білте мылтығы бар. Оған Жоңғар жауынгерлерінің ғасырлар бойғы ұрыс-
соғыс тәжірибесін, төзімділігін, жанкештілігін қоссаңыз қандай күшке айналады. 
 
Жоңғар әскерін мұндай мықтылыққа жеткізген Сыбан Раптан, оның жауынгер 
баласы  Қалден  Церен  мен  жалдама  Қытай  әскери  мамандары  еді.  Бұған  швед 
офицері  Иоганн  Густав  Ренат  та  аз  үлес  қосқан  жоқ.  Ол  Жоңғар  жасағы  Бухгольц 
экспедициясын  құртқан  ұрыста  Өскемен  бекінісінің  жанында  қолға  түскен  кіші 
офицер  еді.  Осы  унтер-офицер  Сыбан  Раптан  әскерін  Европа  тәртібімен  құруды, 
соғысты  Европа  әскерлерінің  әдісімен  жүргізуді  үйретті.  Ойрат  ұсталарына 
зеңбірек  құйдырды.  Жоңғар  елі  білмейтін  өнерлермен  таныстырды,  тіпті 
баспахана да ашты. Осындай он қолынан өнері тамған, көп ғылымнан хабары бар 
Ренат  пен  Қытайдың  жалдама  мамандары  Жоңғар  әскерін  соғыстың  жаңа 
тәсілдерімен  таныстырды.  Енді  олар  Орта  Азия,  қазақ  жауынгерлеріне  жат,  жан 
шыдаспас айбарлы күшке айналды. 
 
Бұл  тұста  «Үлкен  Орда»  ханы  болып,  Жәнібек  ханның  кенжесі  Жәдек  ұрпағы, 
Тәуке  ханның  бәйбішесінен  туған  Болат  отырған.  Бірақ,  бұл  бозөкпе,  ел  басын 
біріктіріп жауға қарсы қоюдың орнына, Орта жүздің азулы руларының таласынан 
аса  алмай  жүрген  шөре-шөре  хан.  Өзі  көптен  ауру,  көп  істі  немере  інісі  Сәмеке 
атқарады. Кіші жүздің ханы — Абдолла сұлтанның баласы Әбілқайыр, Ұлы жүздің 
ханы Жолбарыс — Әбілқайырмен әкесі бір, шешелері бөлек. Бұ да расында қадірі 
бәлендей күшті кісі емес. Орта жүзге кіретін қалың Найман, Жоңғар хандығымен 
іргелес,  өз  алдына  жатқан  бір  тайпа  ел.  Бұлардың  басшылары  —  Сібір 

8 
Әдеби KZ 
хандарының  ұрпағына  жататын  Бөкей  ханның  шөбересі  Тұрсыннан  туған  көкжал 
бөрі Барақ пен Күшік сұлтандар. 
 
Бұның  алдында  Түркістанды  астана  етіп,  Үлкен  Орда  ханы  боп  Есімнің  
немересі Жәңгірден туған Тәуке отырған. 
 
Тәуке! 
 
Ол  күшейіп  келе  жатқан  Жоңғар  хандығының  қазақ  еліне  өте  қауіпті  екенін 
бірден түсінді. Сондықтан да Тәуке Россиямен қарым-қатынасын жақсартып, оған 
арқа  сүйемек  боп,  бірнеше  рет  әрекет  еткен.  Бір  мың  жеті  жүз  екінші  жылы-ақ 
Өскемен  бекіністеріне  қазақ  елшілерін  жіберді.  Бірақ  оларды  жолай  ойраттар 
ұстап  алып  өлтірген.  Содан  он  үш  жыл  кейін  Тәуке  қарым-қатынасымызды 
жөндейік деп, орыс патшасының қарамағындағы Уфа қаласына Тайқымұрын биді 
бас  етіп  елшілерін  қайтадан  аттандырды.  Бірақ  Уфадан  хабар  келгенше,  көп 
жылдардан  бері  сырқат  Тәуке  бір  мың  жеті  жүз  он  бесінші  жылдың  аяғында 
қайтыс болды. 
 
Тәуке  басынан  талай  айқасты  өткізді.  Түркістан  Сайрамды  аламын  деп  қалың 
қолмен  келген  Бұхара,  Қоқан,  Хиуа  хандарына  төтеп  бере  алды.  Әсіресе,  Тәуке 
Жоңғар нояндарымен көп алысты. Бұл айқастарында ол үнемі қырғыз елімен бірге 
болды.  Қырғыз  манабы  Тиес  әрқашанда  Жоңғарға  қарсы  Тәукемен  бір  сапта 
шықты.  Қазақ,  қырғыз  арасында  Тәуке  хан  мен  Тиес  манапты  бөлмей,  екі 
халықтың достығының бейнесі етіп, Тәуке — Тиес деп, қосақтай атады. Тәуке хан 
кезінде қырғыздың көп-көп ауылы қазақ ауылдарымен аралас, әндижан маңайын, 
Шу, Шарын өзендерінің бойын жайлады. 
 
Сол кездегі қазақтың алғыр билері  — Қаракесек  руынан шыққан, отыздардан 
жаңа  асқан  қаз  дауысты  Қазыбек,  Үйсін  Төле  билер,  әз  Тәукенің  ордасына  жиі 
келіп,  ханның  ел  билеу  ісіне  арналған  атақты  ережесі  «Жеті  жарғысының» 
жазылуына  көмектесті.  Сонау  Баянауланы  жайлаған  қалың  Қаржасқа  жататын 
Алтынторы  руынан  аты  шулы  Қалқаманұлы  Темірғали  —  Бұқар  жырау  жиырма 
бесінде  әз  Тәукенің  ордасына  кеп,  сарай  ақыны  атанды.  Тәуке  хан  алпыстан  аса 

9 
Әдеби KZ 
беріп дүние салғанда, бар қазақ аза тұтып, ардақтап оны Қожа Ахмет Яссауидың 
мазарының түбіне қойды. 
 
Үлкен талас-тартыспен, қазақтың басты билерінің қолдауымен Орта жүз тағына 
Есімханның  екінші  баласы,  Жәңгірдің  інісі,  Сырдақтың  немересі  Керей  сұлтаннан 
туған  Қайып  отырды.  Тәуке  оқи  алмай  кеткен  орыс  әкімдерінің  сәлем  хатын  бұл 
оқыды.  Сол  күні-ақ  ол  Уфаға  «Ұшпу  хатларыңызды  алып  қуанып  қалдық»  деп 
жауап  қайырды.  Қайып  немере  ағасы  Тәукенің  ұстаған  жолын  дұрыс  деп  тапты. 
Сол  жылы  жаз  тоқсанның  аяғында  Тобыл  қаласындағы  Сібір  губернаторы 
Гагаринге Екешұлы Бекболат би мен Бөріұлы Байдәулет ақсақалды бас етіп, елші 
жіберді.  Губернатор  ақ  патша  ағзамға  жеткізсін  деп  арнаулы  хат  жазылды.  Бұл 
хатта  орыс  елі  бізбен  мәңгі-бақи  тату  болса  екен,  екі  ел  бірігіп,  Жоңғар 
қонтайшысына қарсы шығалық, оған біз жиырма-отыз мың атты әскер берер едік 
деген  қазақ  елінің  тәуелсіздігіне  зор  маңызы  бар  тілектермен  бірге  қазақ 
саудагерлерінің Тобыл қаласына келіп сауда жасауына рұқсат сұрады. 
 
Бекболат  пен  Байдәулет  ақсақал  губернаторға:  «Қазақ  жігіттері  орыс 
қалаларына  тимейді.  Ал  тиер  болса,  оларға  өлім  жазасына  дейін  шара 
қолданылады.  Керек  десеңіздер,  ондай  адамдарды  ұстап  алып,  Тобыл  қаласына 
жүргізуге бармыз», — деген ханның ауызша сәлемін де жеткізді. 
 
Мұндай  хат  Қазан  мен  Уфаға  да  жолданған.  Гагарин  Қайып  ханның  хатын 
Петербургке  жіберді.  Сенат  қазақ  ханы  мен  халқының  өтінішін  шын  ықыласпен 
қарсы  алды.  Бұған  Бірінші  Петр  патша  да  қосылды.  Тек  бірігіп  Жоңғар 
қонтайшысымен  соғысалық  деген  Қайып  ханның    тілегін    қабылдамады.  «Қазақ 
жұрты бізбен дос елдермен соғыс ашпай, тату-тәтті тұру керек», — деді. Ал Қайып 
хан қазақ халқының тәуелсіздігі мен жер-суын сақтап қалу үшін, күншығысы мен 
оңтүстігінен  қысып  келе  жатқан  жауларына  төтеп  берудің  жолы  —  Россияның 
көмегіне  сүйену  екенін  есінен  шығара  алмады.  Әсіресе,  мұндай  шешімге  келуге 
бір мың жеті жүз он жетінші жылғы Аякөз өзенінің жағасында өткен ұрыс себепкер 
болды. Бұл ұрысқа Қайып пен Әбілқайыр бірігіп шыққан. Екі жақтан отыз мыңдай 
әскер  қатысқан.  Қазақ  қолы  Сыбан  Раптан  әскерінің  осы  бір  бөлігінің  өзінен 

10 
Әдеби KZ 
жеңіліп қала жаздаған. Бұл  ұрыс Сыбан Раптанның қазақ әскерінің қандай күйде 
екенін білудегі елеулі күш жұмсаған алғашқы барлауы еді. 
 
Қазақ  елінің  жағдайын  дұрыстап  түсіну  үшін,  Бірінші  Петр  патшаның  бұйрығы 
бойынша,  Сібір  губернаторы  Гагарин  қазақ  жеріне  Борис  Брянцев  басқарған 
арнаулы елшілер шығарды. Бұл елшілер тобы 1728 жылы Көкек айының бесі күні 
Жайық  жағасындағы  Кіші  жүз  ханы  Әбілқайырмен,  жаз  тоқсанның  алғашқы 
айының жиырма бесі күні Түркістандағы Орта жүз ханы Қайыппен кездесті. 
 
Қазақ  жеріне  жеткен  елшілер  ең  алдымен,  бұл  арада  сауда-саттықты 
молайтудың  сан  жолы  бар  екенін  ұқты.  Қазақ  даласы  арқылы  Азияның  ұлы 
мемлекеттеріне,  әсіресе,  ар  жағында  жатқан  Үндістанға  қол  созуға  болатынын 
көрді.  Қиял  қанатты  Бірінші  Петр  патшаның  да  күткені  осы  еді.  Ол  Азияның  ұлы 
мемлекеттеріне  жол  ашу  —  Россияның  дүние  жүзіндегі  ең  құдіретті 
патшалықтарының  қатарына  қосылуы  деп  ұғынған.  Әбден  күшейіп  алған  және 
өзінің  ұлы  патшасы  «аспанға  шапшытқан»  Россия  бұл  кезде  Англия, 
Франциялармен қатар басқа елдерін отарлау бәсекесіне молынан кіріскенді. Бірақ 
қазақ даласы мен Орта Азияға Россияның келуі — отаршылық саясатының толып 
жатқан  қиянатына  қарамай  шағын  елдерге  Қытай  үстемдігінен  көрі  анағұрлым 
жеңіл  зәбір еді. Бұл қоғамдық әрекет тарих жүзінде өзінің маңызды орнын алды. 
«Шынында  да  шығыс  елдерінде  Россия  прогрессивтік  міндет  атқарып  отыр... 
Россияның бұл үстемдігі Қара теңіз бен Каспий теңізінің тұсында, Орталық Азияға 
мәдениет әкелді» деп жазды соңынан Энгельс. 
 
Орыс  елшілерінің  тағы  бір  түйгені  —  ол  қазақ  хандарының  қазіргі  күнде 
Жоңғар  қонтайшысына  қарсы  тұра  алатын  күшінің  жоқтығы  болды.  Бұл  жөнінде 
Брянцев  экспедициясы  қазақ  хандығына  жәрдем  беру  саясатын  қолдады.  Сонда 
барып,  Бірінші  Петр  Жоңғар  хандығына  елші  жіберуге  бекінді.  Бірақ  жіберген 
елшісі  Унковский  қайтып  келіп,  Петр  патша  тиісті  қорытынды  істегенше,  жоңғар 
мен қазақ арасы әлем-тапырық болды да кетті. 
 
Әрине,  мұндай  жағдайда  қазақ  елі  Сыбан  Раптан  секілді  пышақтың  жүзіндей 
қылшылдаған,  қазірдің  өзінде  жетпіс  мың  әскері  бар  жауға  қарсы  тұра  алар  ма? 

11 
Әдеби KZ 
Және  жауы  жалғыз  Жоңғар  хандығы  ғана  ма?  Мұндай  қиындықта  тек  хан 
ордасының  маңындағы  ағайын,  туыс,  төлеңгіт  секілді  аз  ғана  күшке  сүйенген 
хандардың қолынан не келеді?  Әр жүздің ханы, сұлтанымын деп отырған Болат, 
Әбілқайыр,  Сәмеке,  Барақ,  Күшіктердің  өз  ордаларының  іші  толған  жанжал, 
бақталастық, қым-қиғаш тартыс. 
 
Ал патша үкіметі, болғалы тұрған қанды уақиғалардың екі жағымен де түбі тіл 
табу керек екенін есіне ұстап, Орта Азия істеріне өте сақтықпен қарады. Қайып хан 
өлісіменен: «Арты не болар екен?» — дегендей күту саясатына көшті. 
 
Осының бәрі қазақ халқының басына бір жамандық әкелгелі тұрғандай еді. 
 
Жоңғар  қонтайшысы  жорық  алдындағы  кеңесін  шақырды.  Осы  кеңесте  қазақ 
елін  шабу  тәртібі  шешілген.  Ренат  ақылы  бойынша,  ежелден  шығыс  жеріндегі 
жауды  бір  тұстан  шабу  дәстүрі  қолданылмай,  бірден  қос  бүйірден  ала  бастамақ 
болды. Жоңғардың бар әскерінің қолбасшысы етіліп Сыбан Раптанның інісі Шұна 
Дабо  баһадур  белгіленді.  Бір  жағы  Қаратауды  басып,  Шу  мен  Талас  өзенінің 
бойына  түйілсе,  екінші  жағы  Шыршық  қойнауына  шықпақ.  Сол  үшін  Шұна  Дабо 
әскерін  жетіге  бөлді.  Әр  қол  енді  тау  бөктерлеріне,  не  жау  жеріне  қарай  ағатын 
өзен бастарына өзінің туын тігіп, әскерін жорыққа дайындады. Бірінші қол Жетісу 
Алатауының  етегіне,  Балқаш  көліне  құятын  төрт  өзеннің  басына  жиналды.  Бұл 
қолға  Сыбан  Раптанның  баласы  Қалден  Церен  қолбасшы  боп  белгіленді.  Екінші 
қол  Алтынемел  тауларына  таяу  Іле  өзенінің  теріскей  жағындағы  Көктал  мен 
Көктеректің  ортасына  туын  тікті.  Бұған  қолбасшылыққа  Сыбан  Раптанның  інісі 
Қорен  батыр  бекітілді.  Үшінші  қол  Кеген  өзенінің  солтүстік  жағасына,  Нарын 
өзенінің  күншығыс  жағында  жатқан  Кетпен  тауының  бауырына  жиналды.  Бұған 
қолбасшы Қалден Цереннің он жеті жасар немересі Амурсана болды. Төртінші қол 
Шелек  өзенінің  басына  туын  тікті.  Бұның  қолбасшысы  етіп,  он  сегіз  жасар  жас 
батыр  Сыбан  Доржыны  (Қалден  Цереннің  ортаншы  баласын)  бекітті.  Бесінші  қол 
Түп  өзенінің  бойына,  Ыстық  көлдің  жағалауларына  қостарын  тікті.  Бұл  қолға 
қолбасшы  боп,  Қалден  Цереннің  үлкен  баласы  Лама  Доржы  тағайындалды. 
Алтыншы  қолды  Шуға  құятын  Үлкен  Кебен  өзенінің  алқабына  жинады.  Бұған 

12