Көшпенділер 2

221 
Әдеби KZ 
 
Абылай  сәл  ойланып  тұрды  да,  дереу  шапанын  киіп,  артында  тұрған  бір 
нөкеріне бұйрық берді. 
 
— Ұр дабылды! Қолына қару ұстайтын еркек кіндік тегіс жиналсын. 
 
Сол-ақ  екен,  орда  қасындағы  кепкен  қарынмен  кернелген  тай  қазандай  қос 
дабылды екі жігіт оқтаудай жұмыр таяқпен қос қолдап ұра бастады. Жаугершілік 
заман,  жауға  шабатын  жігіттердің  аттары  белдеуде  тұрған.  Біразы  жақын  маңда 
шідерлеулі  жайылып  жүрген.  Ауыл  үсті  лезде  опыр-топыр  бола  қалды.  Әне-міне 
дегенше  ер  азаматтар  аттарына  да  мініп,  ауыл  сыртына  жиналды.  Үстіне    сауыт-
сайманын киіп, Абылай да ақ боз үйден шықты. Төлеңгіт жігіттің біреуі Абылайдың 
атақты бәдәуи тұлпары Жалынқұйрығын алдынан тарта берді. 
 
Ал  жұртты  әбігерге  салған  бұл  оқиғаның  тарихы  мынадай  еді.  Бұдан  екі  жыл 
бұрын  Арғынның  бір  тармағы  Қаракесек  елінде  бір  үлкен  ас  болған.  Үш  жүздің 
баласы тегіс шақырылған сол асқа өзінің төлеңгіттерімен Абылай да барған. 
 
Бәйге,  күрес,  жамбы  ату  басталып,  ас  әбден  қызған  шақта,  тамаша  көруші 
жамағатты  аралап  жүрген  Шаншардың  еріккен  қуларының  бір  тобы  Абылайдың 
үстінен  шығып  қалады.  Абылай  теңге  алуды  тамашалап  тұрған-ды.  Сонда  көп 
қудың ішіндегі тентектеу біреуі: 
 
— Сұлтанның басындағы қалпағын қағып түсірсе қайтер еді, — дейді. 
 
Қасындағылар оны желіктіріп: 
 
— Абылайдың қалпағын қағып түсірсең, өзіңнің де басың кетеді, — дейді. 
 
Сонда  әлгі  қу  жан-жағына  қарамастан  сұлтан  тобына  кимелеп  келеді  де, 
аңдамаған  болып,  қамшысының  сабымен  Абылайдың  басына  киген  алтын  зерлі 
айыр қалпағын ұшырып түсіреді. 
 
Сұлтан Шаншар қуының бұл қылығы жанына қатты батса да сыр бермеген: 
 
«Ұлан асыр үлкен ас, жеген тоқ, ішкен мас деген осы екен-ау!» — деп  күлген 
де,  атының  басын  бұрып  жүре  берген.  Жерге  түскен  қалпаққа  қайырылып  та 
қарамаған. 
 
Келесі,  бір  мың  жеті  жүз  елу  екінші  жылы  генерал  Киндерман  Қызылжар 
бекінісін  салып  болып,  осы  бекіністің  бітуіне  Қызылжарда  үлкен  жәрмеңке 

222 
Әдеби KZ 
ашылған.  Оған  Қаракесек  ішінен  де  біраз  адамдар  барады.  Осы  жәрмеңкеде 
Абылай өткен жылы өзін күлкі етпек болған қулардың айыбы ретінде Қаракесектің 
Жанай, Ботақан деген екі белгілі адамын ұстатып алып қалған-ды. Әлде сұлтаным 
деп сыйламай, тіл тигізді деді ме, әлде өткен жылы қулардың қылығына масайрай 
күлген  топтың  ішінен  осылар  көзіне  шалынып  қалды  ма  екен,  әйтеуір,  Абылай 
Жанайға онша көп қысым көрсетпейді де, Ботақанды тірідей көрге салады. 
 
— Шаншар жігіттерінікі жай қалжың еді ғой, — деп ақыл айтқысы келгендерге, 
Абылай: 
 
— Бағынышты елінің бүгін қылжағын кешірген сұлтан, ертең оның қылмысын 
көтеруге мәжбүр болады! — деп жауап берген. 
 
Көрге  түскен  Ботақан  ас-су  ішпей  жатып  алады.  Бір-екі  күн  өткен  соң, 
Абылайдың  бұйрығы  бойынша,  «енді  көрден  шық»  деп  келген  жігіттерге  ызалы 
Ботақан,  «Көрге  түскен  адам  тірі  шықпайды»  деп,  өзінің  ішін  өзі  есіп  жіберіп, 
жарылып өлген. 
 
Бұл  хабар  елге  жеткен  соң  Арғынға  жататын  Қуандық,  Сүйіндік,  Бөгендік, 
Шегендік, Қаракесек — Балтақожа, Шұбыртпалы, Қаржас тегіс атқа қонған. Әскер 
саны үш мыңдай адам. 
 
Ат басы Абылай сұлтанның аулына қарай бұрылысымен-ақ, бұған жолай төре 
тұқымынан  қиянат  көрген  басқа  рулардың  кедей  топтары  да  қосыла  берген. 
Ақыры бес мыңға жуық қол Ботақанның құнын жоқтап, алдында кім тұрса да быт-
шыт  етуге  дайын  долы  күшке  айналған.  Арғынның  ұлы  биі  қаз  дауысты  Қазыбек 
осы  кезде  жетпіс  жетіге  кеп,  төсек  тартып  жатқандықтан,  бұл  топты  Абылайдың 
басқа да астамшылық, қиянаттарын көріп әзер шыдап жүрген Бекболат басқарып 
келе жатыр еді. 
 
Бекболаттың  өзіне  өш  екенін  білетін  Абылай,  ауыл  сыртына  шыққан  соң, 
жиналған  жігіттерін  жіті  шолып  өтті.  Бар  болғаны  үш  жүздей  ғана  сойыл  екен. 
Мұндай  аз  күшпен  ашуға  мініп  тасыған  өзендей  ереуілдеп  келе  жатқан  қара 
қазаққа төтеп бере алмайтынын Абылай бірден ұқты. Рас, Абылайдың жігіттері сан 
айқаста  болған,  біреуі  жүзге  татитын,  мүйізі  шаңырақтай  кілең  марқасқалар, 

223 
Әдеби KZ 
сөйтсе  де  сұлтан  бос  қан  төгіске  барғысы  келмеді.  Кенет  барлаушы  жігітке 
бұрылып: 
 
— Келе жатқандардың ішінде кімдер бар екен? — деп сұрады. 
 
Барлаушы кімнің барын айтуға аузы бармағандай күмілжіп қалды. 
 
— Айта бер, кімдер бар? 
 
— Айдабол Олжабай батыр да бар... Жанында бала жырау Көтеш... 
 
Абылай  басын  көтеріп  алды.  «әділет  сүйгіш  Олжабайдың  өзі  ереуілшілерге  
қосылса, бұл тегін аттаныс болмады». О кезде жыраудың батыр болуы, батырдың 
жырау болуы таңқаларлық іс емес. Арғынның бір тармағы Қаржас руынан шыққан 
Олжабай  әрі  батыр,  әрі  жырау  еді.  Қырыққа  жасы  келіп  қалса  да,  қай  өнерінің 
басым екенін өзі де білмейтін. Жиырмасынан бастап батырлығы Орта жүзге әйгілі 
бола бастаған. Олжабай қатыспаған қазақ пен жоңғар арасында бірде-бір белгілі 
ұрыс  өтпеген  шығар.  Со  кезде  қазақ  жерінде  айтылып  жүрген  қисса,  дастаннан 
Олжабай  білмейтін  біреуі  де  жоқ  еді.  Әлдеқалай  ол  бәлен  ауылда  өзіне  таныс 
емес дастан не жыр бар дегенді естісе, қанша алыс жер болса да оған аттың терін 
аямайтын...  Естіген  бір  сөзін  ұмытпайтын.  Сондықтан  да  болуы  керек.  Олжабай 
жырлағанда  фарсы,  араб,  тіпті,  кейде  орыс  тілінің  де  жеке  сөздері  кездесіп 
отыратын.  Осы  Олжабай  сан  мәртебе  домбырасын  қолға  алып,  өзі  дастан 
шығаруды  да  ойлады.  Бірақ  бірде-бір  реті  келмей-ақ  қойды.  Ол  домбырасын 
ұстаса болғаны, дәл сол сәтте «ел шетіне жау келіп қалды!» деген жаршы айқайы 
естілетін.  Жырау  домбырасын  тастай  беріп,  енді  қолына  найзасын  алатын. 
Осылайша  ол  Абылаймен  бірге  сан  мәртебе  жоңғарларға  қарсы  жорыққа 
аттанған.  Жас  Абылай  қолға  түсер  жолы,  жоңғардың  үш  ноянын  өлтіріп, 
Олжабайдың өзі әзер құтылған... 
 
Олжабай  енді  жорықты  тастап,  қолына  домбыра  ап,  ел  қыдырып,  халқының 
мұң-зарын  жырлауды  қаншалық  арман  етсе  де,  жаугершілік  заман  мұрша 
бермеді. Әзірге бар қолынан келгені, өзі секілді ән мен күйді аңсаған, бірақ қолы 
оған жетпей жүрген, жас дарындарға жәрдем беру ғана. Ондай жасты құр қасына 
ғана ертіп жүрмей, атсызына ат берді, үйсізіне үй берді. Осындай жастың бірі ата-

224 
Әдеби KZ 
анасынан  жетім  қалған  он  жеті  жасар  Көтеш  ақын  еді.  Олжабай  оны  өзіне  серік 
етті. Өзі жете алмаған өнер қиясына Көтештің жетуін тіледі. 
 
Осы ақ жүрек, ескі досы Олжабай енді, міне, Абылайдың қанын ішуге аттанған 
топпен бірге келе жатыр. 
 
Жоқ,  бұл  жай  ереуіл  емес,  халық  наразылығы  әбден  шегіне  жеткен  қанды 
ереуіл. 
 
Абылайдың  кенет  ешкімнің  ойына  келмеген  оқыс  шешім  алуына  осы  жағдай 
себеп болды. 
 
— Келе жатқан Арғын ереуілшілеріне қарсы шықпай-ақ, бой тасалай тұрайық, 
— деді ол. 
 
— Сонда біз қайтеміз? — деп  ауылда қалатын қатын-қалаш, кәрі-құртаңдар шу 
етті. — Бекболат жігіттерін біз қалай тоқтатамыз? 
 
— Арғын жігіттерін тойға дайындалған тағамдармен жақсылап қарсы алыңдар! 
Иілген басты ешкім де шаппайды, — деді сұлтан. 
 
Абылай  соны  айтты  да  жігіттерін  ертіп,  бел  асып  жүріп  кетті.  Үйі  тігулі,  жүгі 
жинаулы,  қазаны  асулы  қалды.  Өрістегі  малына  да  тимей,  әдейі  ауыл  төңірегіне 
тастады. Келер жауды қарсы алу күтуші жігіттер мен әйелдерге ғана міндеттелді. 
 
Екпіндеп  жеткен  ереуілшілер  мұны  көрген  соң,  күрт  басылды.  Бұл  — 
Абылайдың  өз  айыбын  түсініп,  кешу  сұрағаны  деп,  басалқы  айтушылар  да 
табылды. Өздері шаршап, қарындары ашып келген жұрт мал сойып, қазан көтеріп 
жатқан ауыл адамдарымен әкей-үкей табысып кетті. Аздан кейін қазандағы ас та 
пісіп, жігіттер қауқылдасып, кенелді де қалды. 
 
Дәл  осы  сәтте  анадайдан  аттан  түсіп жаяулап  келе жатқан  Абылай  сұлтанның 
өзі  де  көрінді.  Қасында  бір-екі  адамы  мен  талай  жорыққа  бірге  аттанған 
Тұрсынбай батыр ғана бар. 
 
Ботақанның  немере  ағасы  Қапан  мерген  қара  шиті  мылтығын  оқтап  жіберіп, 
Абылайды атпақ боп тізерлей отыра қалып еді, Бекболат би ақырып жіберді:  
 
— Алдыңа келсе әкеңнің құнын кеш деген. Тоқтат!  
 
Қапан мерген орнынан амалсыз түрегелді. 

225 
Әдеби KZ 
 
Абылай сәлем беріп, топ ортасына кіре берген. Сол уақта көлденең тұрған бір 
бозбала  жігіт  оның  алдына  жетіп  барып,  үкілі  домбырасын  қағып-қағып  жіберді 
де, шырқап қоя берді. 
 
 
«Абылай, Ботақанды сен өлтірдің, 
Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің, 
Сұлтаным, қарашыңмен дауыл болып, 
Үстіне ақ орданың қол келтірдің. 
 
Абылай, күйіп кетті салған қалаң, 
Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң? 
Жанайды бүгінгі күн босатпасаң, 
Болады ертең жесір қатын-балаң!» 
 
 
Бұл жігіт — Арғынның ішіндегі Сүйіндік руынан шыққан Көтеш ақын еді. 
 
Бұдан кейін билер дауы басталды. 
 
Абылай өзін кінәлі санап, Ботақанның өлімі үшін үш кісінің құнын — әрқайсысы 
атан  бастаған  тоғыз  қарадан,  жиырма  жеті  бас  мал,  оған  қоса  ат-шапан  айып 
төледі. Өзін атпақ болған Қапан мергенге мылтығыңның қарымы қайтпасын деп, 
ал оны ұстап қалған Бекболат биге, өлімге қимаған жақсылығың үшін деп, құндыз 
жағалы  күзен  ішік  пен  бір-бір  жорға  мінгізді.  Екі  жақ  бітімге  келіп,  жанжалдың 
аяғы тойға ұласты. 
 
Арғынның бұл келген ереуілді тобынан Абылай сұлтан екі затты бүйіріне қатты 
түйді.  Бірі  —  қарамағыңдағы  бұқара  өзіңе  қарсы  шықса,  онда  төре  ісінің  қараң 
қалғаны. Ашуланған халық жараланған арыстаннан кем емес, өзіңді жарақаттамай 
тынбайды. Төремін деп басынба, жазамен ықтырам деме, шамаң келсе баурыңа 
тартып  ашуын  басуға  тырыс.  Екінші  түйгені,  сырт  жауың  болса,  оған  ел  болып 
қарсы  шығасың,  не  басын  аласың,  не  қан  сорпа  етіп  қуасың...  Ал  өз  еліңнің  қай 
тентегінің  басын  кесіп  құртасың?  Мұндай  халықты  билеудің  жолы  бөлек. 

226 
Әдеби KZ 
Арыстанды темір торда ұстасаң ғана қауіпсіз. Халықты да үнемі темір торда ұстай 
біл.  Мейлі  ол  саған  ақырсын,  айбат  көрсетсін,  бәрібір  шаба  алмайды,  мерт  ете 
алмайды.  Ал  бар  халыққа  темір  тор  құру  мүмкін  бе?  Жоқ,  халқыңа  деген  темір 
торың, құр ғана жалаңаш қылыш әскерің емес, ол ақылың, айлаң... 
 
Абылай өле-өлгенше осы екі тұжырымын бұлжытпай орындауға тырысып өтті. 
 
Қасымның сүндет тойы сол күні-ақ түс ауа басталған. Шабуылдан аман қалған 
сұлтан аулы келген қонақтарын тік тұрып күтті. Күрес, көкпар, бәйге, айтыс, сайыс 
— бәрі болып, тойға жиналған топ ертеңіне тарады. 
 
Сұлтан  ордасында  енді  тек  осы  Көкшетау,  Қараөткел,  Атбасар,  Қызылжар 
маңайындағы Орта жүздің басты адамдары мен Абылайдың үзеңгілес батырлары 
—  Арғын  тайпасына  жататын  Бәсентин  руынан  Сырымбет,  Малайсары;  Қаржас 
руынан  Олжабай;  Тарақты  руынан  Байғозы;  Ұлытаудағы  Бағаналы  руынан 
Оразымбет;  Керей  руынан  Тұрсынбай  батырлар  қалды.  Бұл  жиынға  жер  шал-ғай 
боп  Арғынның  аты  шулы  батырлары  Шақшақ  Жәнібек,  Қанжығалы  Бөгенбай, 
Алтай  руынан  ағайынды  үш  бөрі  Жанұзақ,  Жолдыбай,  Сеңгірбай;  Найманнан 
Қаракерей  Қабанбай,  Кіші  жүздің  батырлары  Тайман  мен  Бұғыбай,  Абылай 
сұлтанның  ең  жақсы  көретін  батырының  бірі  Уақ  руынан  Батыр  Баян  келмей 
қалды. 
 
Ханмен  қадірі  бірдей  сұлтан  өзге  батырлардың  келмегеніне  бәлендей  мән 
бермегенмен де, Батыр Баянды күткен-ақ еді. 
 
әрине,  Абылай  баласының  сүндетке  отыруын  сылтау  етіп,  бұл  жиынға  өзінің 
үзеңгілес сенімді батырларын түгел-ақ шақырған. Оған себеп Әбілмәмбет ханмен 
арасы алшақтап кеткен Жоңғар қонтайшысы қазақ жерін тағы шаппақ боп, қалың 
қол жинауда деген хабар алған. 
 
—  Жарандар,  —  деді  Абылай,  қонақтары  отырып  болғаннан  кейін  байсалды 
үнмен, — менің қайын ағам Қалден Церен қазақ елін қайта шаппаққа Ертістің арғы 
бетіне жиырма бес мың әскер дайындап отыр... 
 
Үйдегі  жұрт  тегіс  елең  етті.  Кеңеске  шақырылған  кісілердің  жас  мөлшері, 
дәрежелері  де  әр  түрлі  еді.  Бәрінің  де  денелерінің  үстінен  сұп-суық  боп  жылан 

227 
Әдеби KZ 
жорғалап өткендей жан түршігер бір сезім билеп кетті. «Ақтабан шұбырындының» 
қанды  уақиғасын  әлі  ешқайсысы  да  ұмытқан  жоқ-ты.  Тек  о  жолы  жоңғар  әскері 
қазақ  даласының  күнгей  жағын  шапса,  енді  міне  Орта  жүздің  негізгі  қонысы 
Сарыарқаның шетіне кеп тұр. 
 
Канси өлгеннен кейін таққа отырғанына он сегіз жыл толған Қытай боғдыханы 
Цзянь-Лун  Жоңғарға  деген  Қытай  саясатын  әлі  де  өзгертпеген.  Солтүстік  пен 
күнбатысқа  қарай  сырғытып,  шұрайлы  жерлерін  басып  алумен  болған.  Қарсы 
келген  ойрат  жасақтарын,  басым  күшпен,  бірін  қалдырмай  қырып  отырған.  Ол 
күндегі  Қытай  әскері  көшпелі  ел  —  Жоңғар  хандығының  әскерінен,  соғыс  өнері 
тұрғысынан қарағанда, анағұрлым күшті еді. 
 
Россия  империясының  қол  астына  кірген  Орта  жүздің  жеріне  Қалден  Церен 
шабуылға  шығуды  ойласымен-ақ,  Жоңғардың  қанқұмар  нояндарына  Цзинь-Лун 
қолдан келер жәрдемін аямаған. Қару-жарағын да, азық-түлігін де берді. Аузынан 
жырып, күрішіне дейін төкті. 
 
әрине,  мұндайда  боғдыхан  өзінің  алтынын  да  аяған  жоқ.  Жоңғардың  қанды 
қол  түмендерін  қалаған  жағына  жұмсай  білетін  нояндардың  көбін  алтынымен 
сатып алған. Сол себепті де жоңғар әскері орыс бекіністерімен қатар жатқан Орта 
жүз жеріне қарай бет бұрған. 
 
Жоңғар  қонтайшысының  осылай  дайындалып  жатқанын,  Ертістің  бергі  жағын 
жайлаған Уақ — Керей тайпасының батырлары да айтып келді. Қалден Цереннің 
енді  тек  ыңғайлы  кезді  күтіп  отырғаны  мәлім  болды.  Әрине,  Қалден  Церен  Орта 
жүзге  Әбілмәмбеттен  гөрі  Абылай  ықпалының  күшті  екенін  біледі.  Егер  шу 
дегеннен  қазақ  әскерінің  күйрей  бастағанын  көрсе,  Абылай  амалсыз  менің 
жағыма  шығады  деп  ойлады ол.  Абылайдың  Жоңғар  жағына  шығуы  —  жеңіспен 
тең.  Егер  Орта  жүз  Жоңғар  жағына  шықса  орыс  қалаларының  іргесі  ашылады. 
Қытай саясатшыларының да көздегені осы. 
 
Абылай бұл мәжіліске досын да, қасын да шақырып отыр. Әсіресе Жоңғармен 
көршілес рулардың әйгілі адамдары тегіс хабарланған. Әттең, Батыр Баян  келмей 
жатыр. Сұлтанды азырақ ренжіткен осы. 

228 
Әдеби KZ 
 
Абылай  жаңа  ғана  бастаған  сөзін  енді  жалғай  берем  дегенде,  сырттан 
дабырласқан дауыстар шықты. 
 
— Бұқар жырау келді! 
 
— Ұлы жырау аттан түсіп жатыр! 
 
— Арқаның ардагерін қарсы алайық! 
 
— Қош келіпсіз, Арғынның майталманы! 
 
Сөйткенше  болған  жоқ,  бір  топ  адаммен  ордаға  Бұқар  жыраудың  өзі  де  кіріп 
келді. 
 
Бұл  ұзын  бойлы,  қапсағай  денелі,  ат  жақты,  шоқша  сақалды,  қошқар  тұмсық, 
еңселі  кісі  еді.  Руы  Баянауыл  төңірегін  жайлаған  Алтынторы  —  Қаржас.  Әкесі 
Қалқаман  батыр  шешен  кісі  болған.  Алпыс  жасында  халқының  тәуелсіздігін 
қорғаған  Бөгенбай,  Қабанбай  секілді  батырлардың  ерлігін  көп  жырлаған  әйгілі  
жырау. Бұл кезде халық «көмекей әулие» деп атап кеткен. 
 
Мәжілісте келелі мәселе сөз болғалы тұрған соң, Бұқар жырауды Абылай әдейі 
шақырған. 
 
Бұқар кіріп келгенде, Абылай өзі түрегеліп, оң жағынан орын берді. Жырау бір 
қарағаннан-ақ  үйде  көптен  бері  бастары  қосылмай  жүрген  адамдардың 
жиналғанын байқап, жүзі жадырап сала берді. 
 
— Арсыңдар ма, жарқындарым? 
 
— Барсың ба, Арғынның ақиығы! 
 
—  Бармын,  арысым...  Сен  той  жасағалы  жатыр  деген  соң,  ой  салғалы  шығып 
едім. Бұрын Баян мен Көкшенің арасы жақын-ақ еді... 
 
— Енді алыстап кетіп пе, Бұқар аға? 
 
—  Жоқ,  жақын.  Бірақ  жақын  болса  да  алыс.  Ортаңа  салған  орыс  бекіністерін 
орағыта жүремін деп кешеуілдеп қалдым. Ат-тон айыбым бар. Жырымды аласың 
ба, әлде шерімді аласың ба? 
 
Абылай езу тартты. Адуын жыраудың «ортаңдағы орыс бекіністерін орағытып» 
деген сөзінен-ақ сезіктеніп, әңгімені бөтен жаққа бұрғысы келді. 

229 
Әдеби KZ 
 
— «Жырыңыз» бен «шеріңізді» естіп, ат-тон айыпты біз төлеп жүрмесек нетсін, 
— деді күліп, — сол ат-тон айыбымды берместен бұрын, басқа бір өтінішім бар. 
 
—  Төренің  қарадан  өтініші  болмас,  өкініші  болар. Шамам келсе  өкіндірмейін, 
арысым айта ғой. 
 
—  Түнде  түс  көрдім.  Табытта  жатыр  екенмін.  Басыма  ілінген  Үш  жүздің 
жалауын үш тобыр жұрт жұлып әкеткелі тұр. Табытымның бір бүйірінде арыстан, 
екінші  бүйірінде  айдаһар  отыр.  Аяқ  жағымда  бір  топ  үрім-бұтағым.  Уәлиден 
тараған  бір  ұрпағым  маған  құран  оқып  жатыр.  Қасымымнан  өрбіген  бір  тентегім 
қолына  қанжарын  ұстап  мені  қорғап  тұр.  Ал  мен  өліп  жатсам  да,  екі  бүйірімде 
отырған  арыстан  мен  айдаһарға  кезек  қарап,  мыналардан  қалай  құтылам  деп 
жанталасудамын. Осы түсімді жорып берші, Бұқар аға? 
 
Бұқар  тұнжырап  біраз  отырды.  Үй  іші  де  тына  қалды.  Әлден  уақытта  барып 
жырау: 
 
—  Түс жору  —  түлкі  аулаумен  тең,  кейде  ізіне  дәл  түсесің,  кейде  шет  кетесің, 
сөйтсе де жорып көрейін...  
 
— Сөйлеңіз, көмекей әулие... 
 
— Қырыққа келмей табытта жатсаң — өмірің ұзақ болады екен. Басыңа жалау 
тігіліп, оған үш бірдей топ таласып жатса, үш жүзге хан болады екенсің. Бірақ хан 
атына  ие  болсаң  да,  халқыңа  ие  бола  алмайды  екенсің.  Сен  өлген  күні  үшеуі  үш 
жаққа  ыдырап  кетеді  екен.  Табытта  жатып,  екі  бүйіріңдегі  арыстан  мен 
айдаһардан  қалай  қашып  құтылам  деп  қорықсаң,  өле-өлгенше  еліңнің  екі 
бүйірінде  тұрған  екі  мемлекетке  жалтақтаумен  өтеді  екенсің...  Ал  аяқ  жағыңда 
тұрған  үрім-бұтағыңның  ішінен  бірі  құран  оқып,  бірі  қанжар  қайраса,  Уәлидің 
ұрпағынан шыққан бір тұқымың атын қағазда, ал Қасымнан туған бір балаң атағын 
майданда қалдырады екен. 
 
Абылай үндемеді. 
 
— Үндемей қалдың ғой, сұлтаным. Шешуім ұнамады ма? 
 
—  Бір  ұрпағым  атын  қағазда,  екінші  ұрпағым  атағын  майданда  қалдырады 
екен. Сонда мен өзім қайда қаламын?.. 

230 
Әдеби KZ 
 
—  Басыңа  үш  жалау  босқа  тігілді  ме?  Ісіңді  ел  ұнатса  үш  жүздің  жүрегінде 
қаласың! 
 
Абылайдың  қабағы  жадырап  сала  берді.  Қазақ:  «еркектің  ақылы  қырықтан 
бастап толады, алпыстан бастап солады» дейді. Абылай қазір қырықтан жаңа асып 
барады. Түсін жорыған сыншы жырау оның түпкі сырын дұрыс болжады. Абылай 
—  қазақ  елін  ұлы  елдер  қатарында  көргісі  келді,  хан  болса  сол  ұлы  елге  хан 
болуды  арман  етті.  Сондықтан  да  ана  жылы  тұтқында  жатқан  Абылайға  Қалден 
Церен:  «Дүниеде  не  жаман?»  деп  сұрағанда,  ол:  «Дүниеде  аз  асқа  бақауыл,  аз 
елге хан болған жаман» деп жауап берген. 
 
Абылай — Әбілқайыр да, Әбілмәмбет те, Барақ та, Нұралы да емес еді. Ол бұл 
кезде көп нәрсені түсінгенді. Өзінің әр әрекетін сол тұстағы көшпелі ел көсемінің 
қолынан келетін мүмкіндігіне қарай құратын. Ал тек құдай алдында ғана жауапкер 
Бұқар жырау болса, күнде өзгеріп жатқан дүние қайшылығын көріп, «дүние шіркін 
қайда  бара  жатыр?»  деген  аздаған  күмәнда  болатын.  Сүйері  көк  шалғыны 
толқынданып,  жұпар  иісі  аңқыған  қазақтың  жасыл  даласы,  тілегі  —  халқының 
қамы. 
 
Бұқар  жырау  үнемі  қасынан  тастамайтын  қарағай  домбырасын  қолына  алды. 
Құлақ  күйіне  келтіріп,  біраз  шертіп  отырды  да,  алыстан  күркіреп  келе  жатқан 
жауар бұлттай, әуені қобалжыған бір термені бастап кетті. 
 
«Ай заман, заман-ай, 
Түсті мынау тұман-ай, 
Істің бәрі күмән-ай 
 
 
Осылай  ол  бір  толғап  алды  да,  әрмен  қарай  нөсерлете  жөнелді.  Жырау 
салынып жатқан бекіністер мен қазақ елінің болашағын толғады. 
 
Ол  әр  сөз  шумағын  лақтырған  сайын,  алпыста  емес,  жиырма  беске  жаңа  
шыққан  жас  жігіттей  қызулана  түсті.  Қазақтың  көсем  ұлдарынан,  әсіресе, 
Абылайдан ел қамын ойлауды талап етті. 

231 
Әдеби KZ 
 
Жырау  толғауы  отырғандарға  ұнады  ма,  жұрт  енді  домбыраның  қағысымен 
бірге қимылдап, қызулана «Уа, пәле!» деп қосыла теңселді. 
 
Жырау бір мезет ел жайын емес, тек өз басының қамын ойлаған хандарды сөге 
келіп,  кенет  сөзін  бітірді  де,  қолындағы  домбырасын  ашулана  есікке  қарай 
лақтырып  жіберді.  Шабыттанған  шақтағы  жыраудың  мұндай  әдетіне  қанық  есік 
алдында тұрған атқосшы жігіт домбыраны жерге түсірмей қағып алды. 
 
Бұқар жырау Абылайға түйіле қарады. 
 
—  Бар  сенгеніміз  сенсің,  Абылай!  Оң  жағыңдағы  тұңғиықтан  құтыламын  деп, 
сол жағыңдағы шыңырауға құлап кетіп жүрме. Шүршіттің ызғарынан қорқып, орыс 
патшасының қолтығына кірдім деп ант-су іштің. Мүмкін, бұның дұрыс та шығар... 
Дегенмен, «көппен кеңесіп пішкен тон келте болмас», жұртыңмен ақылдас. 
 
Абылай үнсіз тыңдап отыр. Қазақ даласы қазір үлкен қобалжу үстінде... 
 
Орынбор  генерал-губернаторы  Неплюев  Ор,  Елек,  Жайық  бойларында  орыс 
бекіністерін  салып,  қазақ  жерін  отарлау  саясатын  қолға  алса,  Сібір  генерал-
губернаторы князь Гагарин де одан кейін қалмаған. Ол бір мың жеті жүз он үшінші 
жылдың  өзінде-ақ  Бірінші  Петр  патшаға  Ертіс  бойына  бекіністер  салудың 
мүмкіншілігі барын айтып хат жазған. Осыдан кейін бір мың жеті жүз он сегізінші 
жылы Семей бекінісі, бір мың жеті жүз жиырмасыншы жылы Өскемен бекіністері 
салынған.  Бұдан  екі-үш  жыл  өткеннен  кейін  орыс  солдаттары  Көкшетау  маңын 
иемденіп,  жиырмасыншы-отызыншы  жылдары  Ақмола,  Баянауыл,  Қарқаралы 
бекіністері  тұрғызылған.  Бұл  бекіністердің  бәріне  солдаттар  әкелініп,  Россияның 
шалғай түкпірінен көшіп келген шаруаларға жер беріп, енді бұл араны біржолата 
қоныс ете бастаған. Ал Сәмеке хан қайтыс болған бір мың жеті жүз отыз жетінші 
жылдан  бастап,  патша  үкіметі  Ақмола  мен  Көкшетау  арасына  жол  жүргізіп, 
бекеттер  салуға  кіріскен.  Бұған  он  мыңға  таяу  орыс  жұмыскерін  сонау  орталық 
Россиядан әкеп төккен. Бұл жол Көкшетаудың таулы алқаптарының бойын қуалай 
он  жыл  ішінде  әзер  біткен.  Әрине  қазақ  жерінің  бұл  «бөлісінде»  шонжарлар  өз 
ұпайын  жібермеген.  Жерлеріне  жер  қосып  алған.  Сөйтіп,  қазақ  кедейі  қиянатты 
орыс  генерал-губернаторымен  бірге  өз  би,  сұлтандарынан  да  көрген.  Қатар 

232 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: