Көшпенділер 2

233 
Әдеби KZ 
боғдыхан да естиді. Әйткенмен, жауап бермей құтыла алмасын білген сұлтан, енді 
Бұқар жырауға қарай отырып сөйледі: 
 
—  Ант-су  іштің  дейсің,  ұлы  жырау.  Осындай  антты  «Жоңғарға  қарсы  қол 
көтермеймін»  деп,  тұтқыннан  босанар  алдында  қайын  ағам  Қалден  Церен 
қонтайшыға  да  бергем..  Ал  бүгін  оның  әскерін  өзінен  бұрын  шаппақшы  болып 
отырмын.  Өйткені  мен  шаппасам  ол  шабады.  Сонда  қазаққа  менің  ант-суымнан 
қандай пайда? 
 
— Жөн делік... Ал батысың қалай? 
 
Абылай басын шайқады: 
 
— Орыс елі Жоңғар хандығы емес қой. 
 
— Шүршіт елі де оңай емес. Бізге бәрінің де күші жетеді. 
 
— Сол себептен де даламызға бекініс салдырып жатқан жоқпыз ба? Россияға 
сүйенбей,  шүршіттерге  төтеп  бере  алмаймыз.  Шүршіттердің  ойын  қонтайшының 
өзі айтқан. Олардан енді Жоңғардың өзі құтыла алмай отыр. 
 
— Шүршіт боғдыханы да біздің жерімізге бекініс салам десе қайтесің,  — деді 
Бұқар жырау. 
 
—  Онда  соғысамыз.  Өйткені  шүршіт  біздің  ішімізге  кіріп,  орыс  патшасындай 
бекініс салар болса, — деді Абылай, қазақ атаулысы құл болар еді. 
 
Үй  іші  тағы  тына  қалды.  Қытай  боғдыхандарының  жауыздығы  қазақ  еліне 
ежелден таныс. Өрт алған жерде жуырда шөп шықпайтын, Қытай жауынгері өткен 
жақта  тірі  жан  қалмайтұғын.  Талай  уақ  халықты  жұтып  жібергенде  Қытай 
боғдыхандарының тамағы аждаһаның тамағындай жалмауыз кең келетін. 
 
—  Бұқар  аға,  жалғыз  жолаушыға  топ  қасқыр  шапса,  жолаушы  ең  алдымен 
қайсысына қылышын сермейді? — деп сұрады Абылай. 
 
— әрине, ең таяу қалғанына, сұлтан. 
 
Бұқар  жырау  бұл  жұмбақ  адамның  кім  екенін  енді  түсінгендей  Абылайға 
ойлана қарады. Қазақ елін қан қақсатқан алдымен Қалден Церенді жеңбек. Өзге 
жауларын содан кейін барып ойланбақ... 

234 
Әдеби KZ 
 
Абылай  кенет  жанында  тұрған  қоржынынан  бұзау  терісіне  салынған  картаны 
алды. 
 
—  Міне,  —  мына  жерде  Қалден  Цереннің  әскері  тұр,  —  деді,  —  бір  күні 
болмаса  бір  күні  олар  Ертістен  бері  өтеді.  Сол  уақытта  үш  жүздің  әскері,  міне, 
мына  тұстан  кеп  үш  жағынан  қоршайды.  Көрсін  сонда  Қалден  Церен  осы 
қақпаннан  құтылып!  Даян  ханнан  бері  жоңғарлар  үнемі  біздің  көк  желкемізден 
шығып келген. Ал бұл жолы олардың көк желкесінен біз шығамыз. 
 
—  Ертіс  жағасына  келіп,  Кіші  жүздің  батырлары  соғысқа  қатынасады  дегенге 
сенгім келмейді, — деді Бәсентиін батыры Сырымбет. 
 
—  Неге?  —  деп  елең  ете  қалды  төртбақ  келген,  Тарақты  батыры  Байғозы.  — 
Орта жүздің батырлары сонау Еділ қалмақтарымен ұрсысып жүрген жоқ па... 
 
— Кімің бар ол жақта ұрсысып жүрген?.. 
 
— Жетім сары Шақшақ батыры Жәнібек ше? 
 
— Ойдөйт дегенің! — деді екі иығына екі кісі мінгендей жалпақ жаурын,  алшақ 
кеуде  Сырымбет.  —  Жәнібек  қалмақтармен  ұрысса  —  өзінің  қайын  ағасы 
Әбілқайырдың  жоғын  жоқтап  отыр.  Қала  берді  Жетім  сары  Шақшақтың  қонысы 
хан аулымен аралас-құралас, Ырғыз бен Торғай өзендерінің өңірінде отырған жоқ 
па? Жәнібектің аулы деген құр аты... Әбілқайырмен жері де бір, суы да бір... 
 
Абылай  ұнатпаған  рай  байқатты:  «Міне,  үнемі  осылай.  Біздің  жеріміз  Ертіс, 
сенің жерің Жайық деп, бар қазақ быж-тыж боп бөлініп шыға келеді. Жоқ, мұндай 
жұртпен жауды жеңу қиын, ең алдымен өз еліңнің басын қосып ал. Сосын барып 
жауыңа  тиіс.  Сонда  оның  басын  қалай  қосу  керек?  Қотанына  қасқыр  тимей  ел 
ұйқысынан оянбайды. Қазіргі қазақ елі сондай. Қотанына тигелі тұрған қасқыр  — 
тағы Қалден Церен. Сен осыны пайдалан, бастарын біріктіре бер. Майданға бірігіп 
шықса,  артынан  ыдырауы  қиынға  түседі...  Елің  бірікпей  жауды  жеңем  деп 
үміттенбе...» 
 
Кенет  жұрт  назарын  аударып,  үйге  Ертістің  арғы  бетіне  жіберілген 
барлаушылар  кіріп  келді.  Олардың  айтуы  бойынша,  Ертістің  арғы  жағындағы 

235 
Әдеби KZ 
Жоңғар  ұлыстарына  әлі  Қалден  Церен  әскері  келмеген  көрінеді.  Әркім  әр  түрлі 
жорамалдайды деді барлаушылар. 
 
Абылай ойланып қалды. «Иә, әккі қонтайшы ойламаған жерден жау шаппасын 
деп  әскерінің  жатқан  ұясын  жасырған  екен.  Мұндай  жайда  жоңғар  жасағының 
шабуылды  қай  тұстан  бастайтынын  ешкім  біліп  болмайды...  Сірә,  Қалден  Церен 
жауынгерлерін  әлі  ел  түпкірінен  қозғамаған  болу  керек.  Әрине,  Жоңғардың 
тоқпақ жалды  мықыр  жылқысы  үш-төрт  күннің  ішінде-ақ текіректей  желе  шауып 
отырып  бұл  араға  жетіп  үлгереді.  Қонтайшы  соған  сенеді.  Шыныменен  Қалден 
Церен  Сарыарқаға  аттанбақ  па?  әлде  Түркістан  майданын  кеңейте  түсіп,  Арал 
арқылы  Кіші  жүзге  қарай  ойыспақ  па?  О  да  мүмкін.  Екі  жаққа  екі  қол  шығарады 
деген де сыбыс бар еді ғой, әлде солай ма екен? әттең не керек, Үш жүздің әскері 
бірдей  бағынса  ғой  бұған.  Онда  әр  жүздің  әскерін  әр  тұсқа  қойып,  Жоңғардың 
келуін  асықпай  күтер  едім-ау!  Бір  жетіде  екі  жүз  мың  атты  әскер  жинап  алатын 
Қасым  хан  дәуірі  әлдеқашан  өткен!  Көрінген  қара  тасқа  сала-сала,  алмас 
қылыштың да жүзі майырылған! Енді міне қасқыр қай үңгірден шығады деп, шиті 
мылтығыңа сүйеніп жан-жағыңа алақтап қара да отыр...» 
 
... Кеңес ақыры қазақ қолдарының жиналатын жерін Телікөл тұсы болсын деп 
ұйғарды. Бұл ара Үш жүздің әскеріне бірдей жақын. Әрине, Әбілқайыр сарбаздары 
келмейді,  бірақ  Жоңғарға  өшіккен  Кіші  жүзде  қазақ  батырлары  аз  ба?  Ең 
болмағанда  Ырғыз,  Торғай  бойындағы  Қошқарұлы  Жәнібекке  бағынышты  Орта 
жүздің жауынгерлері келіп қосылар. Ал Ұлы жүз әскері жоқтың қасы. 
 
Абылай аулы көктемнің алғашқы күндерінде-ақ Сырымбет беткейінен Бурабай 
көлінің жағасына көшетін. Көл жағасының қызғалдақты, сарғалдақты көк балауса 
шөбі ерте көтерілетін. Қарағай мен ақ қайың сыңси біткен Бурабай маңайы адам 
айтқысыз бір әсем сурет. Осы жайлауында Абылай аулы жаз өткенше болатын. 
 
Сұлтан  кеңесі  бітісіменен,  Сарысу  бойында  отырған  Орта  жүз  ханы 
Әбілмәмбетке  өздерінің  шешімін  айтып  шабарман  жіберді  де,  тамыздың  бас 
шенінде  Абылай  аулы  да  Көкшенің  биік  тұсы  Бурабайға  қарай  көтерілді. 
Салтанатты  көш,  көшпен  іргелес  шоқтай  иіріп,  шашау  шығармай  айдалған  қалың 

236 
Әдеби KZ 
көк ала жылқы. Жаугершілік заман; көшті, жылқыны қоршай, астарындағы болат 
тұяқ бедеулері мен бәйгі күреңдері жіті басқан, сойыл ұстаған, кілең шолақ сауыт 
киген  батыр  жігіттер...  Көш  ыңғайына  қарай,  соңынан  шұбырған  қара  мал,  оттай 
жайылған қой-ешкі тіпті кейін. Ауыл-ауылдың арасында, жорға салыстырған, сары 
даланы бастарына көтере ән салған топ-топ қыз, боз бала... 
 
Аулын  Бурабай  көлінің  жағасындағы  «Абылай  алаңы»  аталатын  көк  майсалы, 
сыңсыған  марал  отты,  қызыл  ағашты,  ақ  қайыңды,  аршалы  тау  қойнауына 
қондырысымен,  Абылай  Ұлытау  арқылы,  Бетпақдалалатып,  Телікөлге  қарай 
аттанды.  Көкше  теңіз  арқылы  емес,  алыс  та  болса  осы  жолды  таңдады. 
Көкшетаудан  Телікөлге  дейін  екі  мың шақырымдай  дала. Ал  осы  далада  сыңсып  
отырған Орта жүздің рулары. Көкшетау, Сандықтау, Атбасар, одан әрі қарай Есілді 
жағалай,  Терісаққан  өзеніне  жетеді,  Қара  қойын  Қашырлыны  басып,  Ұлытауды 
бөктерлей,  Қара  Кеңгір,  Сары  Кеңгір,  Жезді  өзендерінен  асып,  Сарысуға  қарай 
шығатын  сүре  жолмен  Телікөлге  беттейді.  Осы  жердің  бәрінде  Арғын,  Қыпшақ, 
Найман,  Тарақты,  Уақ,  Керей.  Ұлытаудың  күнбатыс  жағында  Торғай  алқабы 
қаншама  ел.  «Сонау  Көкшетаудан  шығып,  Абылай Жоңғарға  аттанып  бара  жатыр 
екен!»  деген  лақап  осы  қалың  елге  жетсе,  бүкіл  қазақ  ауылдарының  Жоңғар 
қонтайшысына қарсы тік көтерілетініне сұлтан шек келтірмеген.  Жолда бір жарым 
айдай  жүріп,  Телікөлге  кеп  шатырын  тіккенде,  Арқадан  жеткен  жауынгерлерден 
көз  тұнатын  еді!  Абылай  өткен  жерден  қосылмаған  қол  жоқ.  Саумалкөл  мен 
Телікөлдің арасы ығы-жығы, қара құрымдай қаптаған әскер. Ертеңіне Абылайдың 
шатырына  жігіттерімен  келген  әр  рудың  басты  адамдары,  батырлары  тегіс 
жиналды. 
 
Анықтап  есептегенде  отыз  мыңнан  астам  жауынгер  басы  көрініпті.  Бұл 
«Ақтабан  шұбырынды»  басталғалы,  қазақтың  ең  алғашқы  рет  бірігіп,  мол  қол 
жинағаны.  Әлі  де  келіп  жатқан  топтар  аз  емес.  Басы  Жәнібек,  қарт  Бөгенбай, 
Арғынның аты шулы батырлары Тайжігіт, Тасболат, Сырымбет, Жанатай, Жанұзақ, 
Сеңгірбай,  Олжабай,  Малайсары,  Оразымбет.  Абылайдың  қамқорлары:  Толыбай 
би, Қарауылдың шешені Қанай би, Жәпек батыр. Сырғалы Елшібек, Шекті Тайман, 

237 
Әдеби KZ 
Табыннан  Алтай  батыр.  Әрқайсысының  қасында  мыңдаған,  жүздеген 
жауынгерлер.  Қазақ  даласында  бұл  кездерде  атағы  шыққан  аты-шулы 
батырлардан  Қаракерей  Қабанбай,  Кіші  жүзден  Бұғыбай,  Уақ  руынан  Батыр 
Баянның жоқ екенін Абылай іштен түйіп отыр. Әсіресе Баян батырдың осы уақытқа  
дейін  келмеуі  өкінішті-ақ.  Ерлігімен,  ел-жұрты  үшін  жанқиярлық  ісімен  танылған 
Батыр  Баян  Қанжығалы  Бөгенбай  мен  Қаракерей  Қабанбайдан  кейінгі  ең  сүйікті 
батыры  еді.  Анау  екеуі  болса  қазір  пайғамбар  жасына  келіп  қалды,  ендігі  ең 
сүйеніші со Батыр Баян мен өзімен бірге Қалден Церенде тұтқында болған Жәпек 
еді.  Ел  шетіне  жау  келсе,  ең  алдымен  жетіп,  алдыңғы  шепте  жүретін  Батыр 
Баянның осы уақытқа дейін келмеуін Абылай жаман ырымға жорыды. «Оның өз 
басына бір қауіп туды, не ел-жұртының қамына да қаратпайтын бір пәлеге душар 
болды» деп ойлады. 
 
Арқада Обаған атты өзен бар. Бұл өзеннің бойын ежелден Уақ руы жайлайтын. 
Орта жүздің жеті арысының бірі болып келетін Уақ руынан бүкіл  қазақ даласына 
әйгілі Ер Көкше, Ер Қосай атты батырлар шыққан. 
 
Осы  Уақ  руына  жасының  қартайған  шағында  келіп  сіңіп  кеткен,  Жәнібек 
ханның кезіндегі атақты батырының бірі Саяннан туған Аян батырдың бір ұрпағы 
осы  Батыр  Баян  еді.  Қарадан  шықса  да  жеті  атасынан  әйгілі  батыр  тұқымы 
болғандықтан,  ел  басына  күн  туғанда,  осы  Баян  атқа  ерте  қонды.  Өзінің  асқан 
ерлігі, халқы үшін жан пида етерлік істері арқасында ол көп кешікпей Уақ руының 
көсеміне  айналған.  Әке-шешесі  қалмақ  шабуылының  бір  үлкен  айқасында  қаза 
тапқан. Өзімен бір туған, биыл он беске шыққан Ноян атты інісі ғана бар. Ноян әлі 
қолына найза ұстап жауға шапқан жоқ, бірақ алақанына түкіріп, бүгін-ертең менің 
де кезегім келер деп, бойына біткен қайратын жұмсайтын жер таппай, аласұрып, 
ауылда әзер жүрген. Өрт мінезді бала жігіт бір-екі рет ағасына «жорыққа мені де 
ала  бар»  деп  жалынғанда,  Баян  оған:  «Кезің  келер,  жорық  сенен  қашып  құтыла 
алмайды.  Әзірге  сойыл  соғып,  садақ  атып,  соғыс  өнерін  әбден  үйрен!»  —  деп 
ертпей қойған. 

238 
Әдеби KZ 
 
Баянның да қазір қырыққа таяп қалған кезі. Сұңғақ бойлы, аққұба, сұлу мұртты, 
көрікті  жігіт.  Жалғыз  інісін  жанындай  жақсы  көреді.  Ағалық  үлкен  сезімнің 
әсерінен  де  ол  өткен  жылғы  Іле  бойындағы  жоңғарларға  қарсы  аттанған 
сапарында,  Ноянның  «мені  де  ала  кет»  деп  көзінен  жасы  мөлтілдеп  тұрып 
өтінгеніне қарамай, ертпей кеткен. 
 
Екі  жақтың  да  қолы  шығын  болғанмен,  бұл  жолы  қазақ  жігіттерінің 
жоңғарлармен  айқасы  қиынға  түсті.  Кескілескен,  бірін-бірі  аямаған  қан  төгіс  үш 
күнге  созылып,  ақырында  саны  сәл  басым  Баян  жағы  жеңді.  Қазақтың  бес  жүз 
жарақты  жігіттерінен  үш  күн  ұрыстан  кейін  тек  екі-ақ  жүзі  қалды.  Төртінші  күні 
ұрысқа  шыдар-шыдамасын  білмей,  Іле  бойының  қалың  тораңғыл,  жиде 
тоғайының  арасында  жатқан  осы  екі  жүз  жігіт,  таң  ата,  үш  күннен  бері  өздері 
соғысқан  жоңғарлардың  сегіз  аулының  бірден  көтеріле,  тайлы-таяғына  дейін 
қалмай, ұбырып-шұбырып, Қытай жағына қарай көшіп бара жатқанын көрді. Қазақ 
қолы бұл оқиғаға алдымен таң қалды.  Сөйтсе де, олар мал қайырлап жүрген бір 
жоңғар  шалынан  ауылдардың  неге  үркіп  қашып  бара  жатқанын  білді.  Жоңғар 
ауылдарына: «Кешеден бері ұрысып жатқанымыз қазақтардың жәй әшейін ертөле 
топтары екен, Бөгенбай мен Қабанбай басқарған бес мың қол бүгін түсте осы Іле 
жағасына  жетеді  екен»,  —  деген  хабар  кепті.  Осы  хабардан  кейін  Іле 
қойнауындағы жоңғарлардың мына сегіз аулы қопарыла көтеріліпті. Бұл хабардың 
қалай  шыққанын  қазақ  жігіттері  артынан  барып  естіді.  Жоңғарлардың  қолына 
түскен  бір  өжет  сарбаздан:  «Бәрібір  өлесің,  егер  шыныңды  айтсаң  қоя  береміз» 
деп  осы  ұрыстағы  жоңғар  батыры  жауап  алады.  Одан:  «Осыншама  елге  шағын 
қолмен  қалай  келіп  тиістіңдер?  Неменеге  сендіңдер?»  деп  сұрапты.  Жігіт: 
«Сендерді жеңетінімізге сендік!» депті. «Қалайша? Осыншама жоңғарды бес жүз 
сойылмен  жеңбек  пе  едіңдер?»  деп  мысқылдап  күледі  жоңғар  батыры.  Сонда 
өжет жігіт: «Бәрібір қырыласыңдар! Артымызда Бөгенбай мен Қабанбай басқарып 
келе жатқан бес мың қол бар! Олар таң ата жетеді! Біз тек Јртөлелер тобымыз!» 
дейді. «Өтірік айтасың! Шыныңды айт! әйтпесе өлтіреміз! Ал егер айтып тұрғаның 
жалған  болса,  қазір  босатамыз.  Тек  бізді  алдама!»  деген  Жоңғар  батырының 

239 
Әдеби KZ 
қорқып тұрғанын білген қазақ жауынгері «бәрібір мені өлтіресің, онан да зәреңді 
ала өлейін» — деп айтқанынан танбапты. Жоңғар батыры сенеді. Еліне сол түнде 
қопарыла  көшуге  бұйрық  береді.  Әлгі  сарбазды  өз  қолымен  бауыздайды. 
Қазақтың  қалың  қолы  келе  жатыр  деген  сөзді  естіген  жоңғар  ауылдары  алды-
артына  қарамай  қаша  жөнеледі.  Бұл  оқиғаның  неден  болғанын  соңынан  естіген 
қазақ  жігіттері,  дәл  осы  сәтте  жаңа  ғана  үйлерін  жығып,  көштері  енді  қозғала 
берген  соңғы  жоңғар  батырының  аулына  тоғайдан  шыға  лап  қояды.  Батыр  Баян 
бастаған екі жүз жігіт көшке екі жүз аш қасқырдай тиеді. Әбігері кеткен көш жөнді 
қарсылық көрсете алмайды. Жоңғардың бас батыры Батыр Баянның қолынан қаза 
табады. 
 
Бірақ шабылған елден Батыр Баянның жігіттерінің қолына жөнді олжа ілікпеді. 
Тек  шу  дегенде  қоршауында  қалған  бір  топ  қыз-келіншек  пен  аздаған  мал-мүлік 
қана қолдарына түсті. Босқан елдің көп дүниесі Іле өзенінің суына кетті. 
 
Ұрыс  бітіп,  болмашы  олжаға  көңілі  толмай  тұрған  Батыр  Баянның  кенет  екі 
бетіне қан жүгіріп құлпырып сала берді: 
 
— Мынау адам баласы ма, әлде періште ме? — деді ол қасында тұрған Жәпек 
батырға,  қолға  түскен  бір  топ  қыз-келіншектің  ортасындағы,  үлбіреген    жас  сұлу 
қызды көрсетіп. 
 
—  Бұл  Қорен  батырдың  он  бес  жасар  жалғыз  қызы  Құралай  сұлу,  —  деді 
Жәпек. 
 
— Қай Қорен? 
 
—  Кеше  Жанатай  батырды  найзалаған,  ал  бүгін  сенің  қолыңнан  қаза  тапқан 
жоңғар батыры Қорен... 
 
Баян  Тұлпаркөгін  тебініп қап, қоршауда  тұрған  қыз-келіншекті  бір  шолып  өтті. 
Құралай  десе  құралай-ақ  екен!  Мөлдіреген  екі  көзі  тостағандай,  қара  торы  жүзі 
сәл  қаны  қашып  қуқыл  тартқан,  қолаң  шашы  шұбатылып  үзеңгіден  асып  жатыр, 
басына  киген  сүйір  төбелі  құндыз  бөркі  мен  күміс  зерлі  қара  мақпал  қынама 
бешпент-шалбары  күміс  ер-тоқымымен  жарасып  тұр.  Осынау  көрік,  жарастық 

240 
Әдеби KZ 
көзді еріксіз тартып, барады. Қызға тесіле қараған Батыр Баян жүдей  жаудыраған 
қарақат көздің қиығынан өзіне деген бір өшпендіктің ұшқынын сезіп қалды. 
 
— Атың кім, Құралай ма? — деді ол қызға. 
 
—  Атым  Құралай,  біліп  тұрып  несіне  сұрайсыз?  —  Қыз  теріс  бұрылып  кетті. 
Бірақ ол қазақ батыры атын қалай біліп қалғанына таң қалды. Баянға сол сәтте бір 
тәуекел ой келді. Жүрегін өртеп бара жатқан сезім жалынын баса алмай: 
 
— Мына қыз  менің олжам! — деді Құралайды қамшысының сабымен меңзеп. 
 
Ат  жалын  тартып  мінгелі  Баянмен  үзеңгілес  болып  келе  жатқан  Жәпек  сан 
олжаны  бөлген  кездерінде  әйгілі  батырдан  бұрын-соңды  мұндай  сөзді  естіп 
көрмеген-ді.  Баян  сөзіне  бұл  да  таңырқады.  Жолдасының  бетіне  көз  қырын  сәл 
аударды да, батырды қандай сезім билеп тұрғанын енді ұғып: 
 
—  Болсын!  —  деді  сосын  күзетші  топтың  екі  басты  жігітін  шақырып  алды.  — 
Құралай  сұлуды  көздеріңнің  қарашығындай  сақтаңдар.  Ақ  бетін  қарға-құзғын 
шоқып жүрмесін. Бұл қыз Батыр Баянның олжасы. Ұқтыңдар ма? 
 
— Ұқтық. 
 
Өзіне  сұқтанған  көрікті  кісі  қазақтың  аты  шулы  ардагері  Батыр  Баян  екенін 
Құралай  да  қолға  түсісіменен-ақ  сұрап  білген.  Әкесі  Қореннің  сүбесіне  көк 
найзасын  бойлата  бұлғап,  Батыр  Баянның  өлтіргенін  өз  көзімен  көрген.  Қолға 
түскен  киіктің  лағындай  жаутаңдаған  жас  сұлу,  «мына  қыз  менің  олжам»  деген 
батырдың сөзін естігенде, жүрегі дір-дір қағып, өн бойы қалшылдап кетті. «Олжа!» 
деген сөздің ар жағына не жататынын ес білгеннен-ақ түсіне бастаған сұлу қыз дәл 
осы сәтте әкесін өлтірген адамның еркіне берілу  — өзі үшін кешірілмес күнә деп 
есептеді.  Өн  бойын  енді  бір  ызаның,  қайтпас  қайсар  кектің  оты  билеп  әкетті. 
«Сенің  олжаң  болып  қасыңа  жатпасқа ант  етемін,  —  деді  кенет  күбірлеп  жоңғар 
әйелдерінше екі қолымен көкірегін басып. Қыз дәл осы  ашу үстінде, Батыр Баян 
әкесін  көзінше  өлтіріп,  өзін  қандай  жылатса,  Батыр  Баянның  да  дәл  өзіндей  боп 
жылауын арман етті. Шамасы келсе кек алуға анасының ақ сүтімен серт берді. 
 
Ат жалын тартып мініп, жорыққа аттанғалы Батыр Баян осы сапарын ең олжалы 
сапарым  деп  есептеді.  Бірақ  өзге  серіктерінің  қабағы  қатыңқы  еді.  Бұны  Батыр 

241 
Әдеби KZ 
Баян  байқаған  жоқ,  есіл-дерті  жоңғардың  тұтқын  қызы  болды  да  тұрды.  Тезірек 
Обағанға  жетіп,  некесін  қиғызып,  үшінші  әйелі  етіп  алғанша  асықты...  Батыр 
Баянның өзіне деген ықыласын іштей сезсе де, қыз көңілі селт етпеді,  ол күзетші 
жігіттерден елде Батыр Баянның он бес жасар інісі бар екенін естігенде, жүрегінің 
түбіне бір сұрқия сырды түйгендей болды. 
 
Қол ұзақ жүріп, ақыры Обаған өзеніне де жетті. Ұрыста қаза тапқан балаларын 
жоқтаған  кемпір-шалдар  мен  ерлерінен  айрылған  қаралы  әйелдер  дауыс  қып, 
бүкіл  даланы  басына  көтерді.  Сөйтсе  де  жаудан  олжалы  қайтқан  Батыр  Баянның 
алдынан шығып оны жеңісімен құттықтаған ел адамдары да көп еді. Батыр Баян 
серіктерін  біртіндеп,  таратып,  жиырма  шақты  жігіті  мен  Құралайды  ғана  жанына 
қалдырып,  өз  аулына  таяған  кезде,  жанында  он  шақты  құрбысы  бар,  алдынан 
Ноян  шықты.  Астындағы  ақ  боз  жорғасын  ағызған  қалпында:  «Көке!  Көке!»  деп 
ағасының  қасына  жетіп  келгенде,  қуанғанынан  екі  көзі  жасаурап  кеткен  Батыр 
Баян, інісін жас баладай атының үстінен көтеріп алды. 
 
— Көкетай, әбден сағындым ғой... 
 
— Жалғыз баурым. Сені көргенше өзім де өліп қала жаздадым ғой. 
 
Ағасының  құшағынан  босанған  Ноян  енді  өз  атына  қайта  мініп,  Баянның  өзге 
серіктерімен  амандаса  бастады.  Кенет  сәл  кейінірек  тұрған  Құралайға  көзі  түсті. 
Сол-ақ  екен,  жас  жігіттің  бойын  бір  ыстық  леп  шарпып  әкеткендей,  ат  үстінен 
ауытқып барып, өзін әзер ұстап қалды. 
 
— Көк...е, бұл кім? — деді тілі күрмеле сөйлеп. 
 
«Жеңгең» деуге Батыр Баянның аузы бармады. 
 
— Тұтқын қыз ғой... — дей салды інісінің сөзіне мән бермей. Бұл кезде Құралай 
да  жаудыраған  қарақат  көзін  жас  Ноянға  қадап  қалып  еді.  Кенет  қыздың  да  екі 
бетінің ұшы қызарып, бойын бір тәтті сезім өртеп кетті. Жас жігіт көз тоярлықтай 
сымбатты  екен.  Тіпті  түр-келбеті  ағасынан  да  көрікті  ме  қалай.  Қыз  жүрегі  алып-
ұшып,  жігіт  бетіне  тағы  қарады.  Ноян  да  одан  көзін  алмай  тұрған,  екі  жанар 
түйілісіп,  бір-бірінен  ажырамай  сәл  тұрды  да,  екеуінің  де  ішіне  от  тастап  барып 

242 
Әдеби KZ 
тайқып  кетті.  Осы  сәтте  қыз  да,  жігіт  те  бірінсіз  бірі    өмір  сүре  алмайтынын 
түсінгендей... 
 
—  Сауға,  көке!  —  деді  Ноян  ағасына  жалына  қарап.  —  Бір  жолғы  олжаңды 
маған қи!.. 
 
Баянның  жүрегіне  біреу  қанжар  сұғып  алғандай  болды.  Жайшылықтағы 
әдетіне  салып,  «ала  қой»  дей  алмады.  «Жоқ,  бұл  жолғы  сұрағаныңды  бере 
алмаймын» деуге інісінің көңілін тағы қимады. Аузына сөз түспей көп тұрды. 
 
—  Мұндай  сауға  тілеуге,  Ноянжан,  сен  әлі  баласың  ғой,  —  деді  бір  уақытта 
даусы қарлығып. — Ер жет, саған бұдан да сұлу қор қызын әкеп беремін. 
 
—  Жоқ,  көке,  маған  қор  қызының  керегі  жоқ,  осы  сұрағанымды  бер,  —  деді 
Ноян, жоңғар қызының отты жанарының лебіне еріп бара жатқандай, екі беті бал-
бұл жанып. 
 
Дәл осы сәтте Құралай сұлу үн қосты. 
 
—  Көкежан,  —  деді  бұ  да  Батыр  Баянның  туған  қарындасындай  еркелеп,    — 
менің  әкем  жоқ  қой,  сізді  бұдан  кейін  «Көке»  деп  атаймын.  Беріңіз  ініңіздің  бір 
тілегін. Мен де сізден соны қалаймын. 
 
Өзіне  Жоңғар  лебізімен  қазақша  тіл  қатқан  сұлу  қыздың  сиқырлы  сөзін 
естігенде, Батыр Баянның жаны бұрынғысынан да күйіп кетті, не дерін білмей. 
 
—  Жақсы,  кейін  көрерміз!  —  деп  атына  қамшыны  басып  қап,  ауылға  қарай 
шаба жөнелді. 
 
Осы күннен бастап, Ноян мен Құралай арасында махаббат оты өрши түсті. Қыз 
жігітті  қанша  жақсы  көрсе  де  қызыл  ернінен  сүйгізуден  артыққа  бармады. 
Ноянның махаббаттан есі ауып, басы айналды. Қыз одан көрі естияр еді. Әкесінің 
Батыр  Баян  қолынан  қалай  өлгенін  көз  алдына  елестетсе-ақ  болғаны,  өз  бойын 
жинап ала қояды. Өне бойын кек кернеп, қатуланып кетеді. 
 
Ал Батыр Баянның жүрегі қан жылауда еді. Екі жастың бірін-бірі шын сүйгенін 
көрген сайын, өртене түседі. Ер жігіттің ғашықтық сезімнен арылуы, көк темірдің 
суарылып,  құрышқа  айналуымен  тең.  Өз  жүрегін  қайта  соқтыру  үшін,  оған  енді 
басқа  адам  боп  туу  керек.  Бірақ  ел-жұртының  намысы,  тәуелсіздігі  үшін  жанын 

243 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: