Кужаков Қ. К. Бастауыш деңгейдегі жас әншіні қалыптастырудағы практикалық жүмыс
Presto ~ л I, ^ , п , ......... і. Ч-Һ»
жүктеу/скачать 3,14 Mb. Pdf көрінісі
|
Presto ~
I, ^
......... і.
Ч-Һ» — 15 ■ т— —=—ш " :
-Г=^. ■ r-J, - - - .f e J * ■ ■ ■
к -4-1 -“■
■
*
^)ггг !} .... ТП ...7 Г 1” ’ ft у С ■ ■
f =^=4 f:
5 V 1" і> п т г j •
р f t - J іл,
Ж ■ ■ ■ ■ * Г—■■у
Ц П .....
' Һ к , Г і Р 1 ^ Л
Л
Л = Т і : ; * : .... 1....... ~ Ч т Ш ^ :: t p f . . . =1 7 - f - r - f = 4 = l ^
i
^ ғ г р с : . - J .....0 Н р ■
| Г р И « = |
— - — * 4 — 1} Т Г ^ І _ 14
13. Жаттығу үйлесімді үн биіктігіне сай қолданған жағдайда барлық дауыс түрлеріне пайдалы. Әрбір жоғарғы үн(тон) дыбысты дэл шабуылдауға ерекше көңіл аударуды талап етеді. Жылдам екпінде әр дыбыстың айқын шығуын
қалыптастыру үшін,
оны бастамасында баяу екпінде
сольфеджиомен немесе эртүрлі дыбыс буындарын қолдана айту керек. 14. Жаттығу көмей бұлшық еттерінің зорлану-қиналу қысымынан босануға көмектеседі. Жылдам екпінге қоса, стокатта тәсілімен эндетілуі, белгілі буындардың (до, до, до, до) эр дыбыста қайталануы, биік деңгейдегі дауыс тұғыры үстанымының(позиция) түрақтылығын бекітеді. Дыбысты қайта қайталағанда биік деңгейдегі дауыс тұгыры ұстанымының дэлдігінің сақталуына ерекше көңіл аудару керек, эсіресе паузалардан кейін. Дауыстың әуездігінің дұрыстығын түсіну үшін соңғы тактны баяу екпінмен, кең үнде аяқтау керек. Негізінен төменгі дауыстарға арналган. 15. Бұл жаттығудағы эр жоғарғы дыбыс қайталанған кезде жоғарғы деңгейдегі әншілік дыбыс туғырының үстанымы (позициясы) бірдей болуы керек. Секвенциялы жоғары, төмен квартаның төңірегінде орындалады. w p Presto
16. Жаттығудағы кыеқа ү зінділе рде л е г а т о м е н с т а к к а т о гә сілдерінің к о л д а н ы л у ы д а у ы с т і р е г ін (о п о р а ) с е з ін у г е , кө м ейлік бүлшық е тте р дің қ ы сы м ы нан арылуға кө м ектеседі. Andante -— — 1.. ....1.. 1 --------- *-------- ........
'г Щ % * JL J — * > — J I- S-~d~S~ С е к в е н ц тге*иг
и я H d u r -ға I t f ,, — - - « х і
І j
• • л -------- « J t t ^ s 4 —
□ - w .................. ri J # ........» ЦМ-------- S ........... ■і - “
\ I п — 17. Жаттығу кез-келген дауыссызбен дауысты дыбыстардың қосыльшында әндетіледі. Дененің түзулігін, демнің тегістігін қадағалай отырып, өте сабырлы екпінмен орындау керек. Октаваға жоғары кететін интервалға жас әншілердің бармауы керек. А.ТРОЯНОВСКАЯ.
....
■ Ш і і > Г " Р = ] ■ ■ ■ ■■ 19
Секвенция ...0 .....jfdur-ғадейің «I Si
— ------------ ------------ j— g 3
г ш " - = р ( т 9 » ' ------------ - Ш т г - s - —
------------- \ г ° ---------------- в о ----------------- « : : V . . ө---------------- ..... Е Г".... т о
СГ О ............. i W f „ 18
18. Жаттығу бұлшық еттің еске сақтау қабілетін дамытады, жоғарғы деңгейдегі дыбыс туғырының әншілік ұстаным орынының(позициясының) дэлдігін, дем тірегін(опора) сезінуге үйретеді. Жоғарғы және төменгі дыбыстарды стоккато тәсілімен қайталау эншілік ұстаным орынына қайта-қайта дэл түсуді талап етеді. Стоккато колоратуралық сопраноның тез пассаждарына қарағанда баяулау, ауырлау болуы керек. Көрсетілген 19. Жаттығу биік жоғарғы дыбыстарды игеруге арналған. Қысқа стоккато- ланған ноталар жәй және сабырлы жеңіл дыбыспен әндетіледі. Әнші бір мезгілде дыбысты итергендей және сол уақытта демді тежегендей сезінуі керек. Екпіні баяудан өтежылдамға дейін болуы мумкін. А.ТРОЯНОВСКАЯ. • щ — - | - ү * - ~ ~ т Ш " "Э һ * — t 1
і* I 7 1... • ----- / 7 сі JeKBe н ц и я Ш 7 • Т 7
л л - Л - 45
A I i f у , ; -• : — ?#dur — -,ға де
ғ ч ғ йін
/J • -^ г ------ Г . Я>' . ...
"fe— /»■ * i \ ' ' - I j s *.... :
--------- -&!.--------- w = 4
& •______ z ."'— p 5------ m .. ■ -2 J r — • - p i -------- Ь — д « ____
5 і....... 2 •
р-=-------- и •....
-p i------ 4 _ l l
19 20. Жаттығу барлық дауыс түрлеріне арналған. Стоккато жэне легато тәсілдерінің кезек қолданылуы өте пайдалы. Себебі стоккатода дауыс өзінің кемшіліктерін анықгап үлгермей қалады да, жоғарғы әншілік ұстаным орынын (позиция) дәлдеу табады. Стоккатода тыныс тірегі(опора) айқындалып, оның көмейдің жұмысымен үйлесімділігі анық сезілінеді. Қайталағанда осы сезілімдерді бекіту керек. Жеңіл дауыстар жаттығуды жылдам, ал төменгі жэне орта дауыстар баяулау екпінмен орындаулары керек. Жаттығу дауыстың ортаңғы регисторларында орындауға арналған. 21. Жаттығу төменгі жөне ортаңғы дауыстардың дыбыс сылбырттығынан арылуға көмектеседі. Берілген арпеджиодағы пунктирлік ырғақ дыбыс шабуылының дәлдігін игеруге көмектеседі. Дыбыс буындарын әр тактының 20
22. Жаттығу барлық дауыстарға, соның ішінде тенорларға өткелдік дыбыстарды қалыптастыруға арналған. Жаттығудың қысқа бөлшектері көмей бұлшық еттеріне күш түсірмеуге эсер етеді. Allegretto 74
J? - p - f - f f ■
г"
" 1 1 -V * - " *. Л
— V- k “ v*r 7= 74 , ------ «-Ц— = к = Т л •
m l J »- ■
J—1— ^ --------(be--- *
7 > —1 1
h 4> —a
4-2— 9
------ >....... N «.... • _j(_ ^ V ---
• * Ь' .. .— *
I • h >.....
Д ---------- II —
— • • ft * >------ У
1 — 1—4 ---------- 80 ff:: ?. / J 1'
■ Л' T~ X
• ^
............ -L .... C ^ ----------------- -/ — 2 — £----------- f — ■------r —*/'----- — w — *— T ■
f f - r - ■'— s —
<Һ Л - г 80
^ — j ..................... ....... Д ....... ■ “ 1/ | * v #
/ - 7 ■
• * ----E---- ± = M - *
------------- ZL _ J _ c — » — »
- l * - ± = - -Q------------------------ r f e l t ^ H
f = Д ----------- H * = a £ — ....ж 0~ л —К— A » І ' W ' П Л ' - f o = F = f = Й т і г
^ u p - - 1 ... 85
k J M
| >
a t _____,
j » ^ __ к
ф — L — ^
... *r...A * = r = z \ , 1 2 _ . f = 5 = F -®------------------- ‘ 2 P
% = - ^ - U 2 - 4 ------------ J . ------- | - 3 L - • *
а - Ч • -■' 4, j ------------ J
J. — •
f t ....
4 - — ■! — — 1 Г / ^--------- L '.„ -9------------ lH - T -
У y-X-—> г----- [7 7 L - P 7 . i — J jJl---- L— Ф--------
21
23. Жаттығу үш нүсқада берілген. Көрші дыбыстардың жоғары-төмен баспалдақты қозғалысы дауыс тегістігін қалыптастыруға эсер етеді. Әсіресе генордың өткелді дыбыстарын (бірінші октаваның ми-фа-фа# -соль) игеруде ерекше пайдалы. Педагогикалық тәжірибеде мойындалған ре-до, до-ре, ма-ми, ми-ма сияқты буындар тіркестігі бұл мақсатқа жетуге көмектеседі. Бастауыш деңгейдегі әншілерге бірінші нусқаны менгерген де жеткілікті. Жоғарғы дауыстар көрсетілген дауыс биіктігінен әрі бармағандары дұрыс. Ортаңғы жэне төменгі дауыстарға арнайы дауыс биіктігі тағайындалады.
_
- т =221 ре ма Р е-
‘>1 А*
„ --------- до -
ми - до
J ми й р е ма 1
m д а * ¥ 22
fiL г
г
. a
Ш щ 100
z v L at 3 1 “ f f r " • > J
J
3 "19 'FHT x—_____ - - г а
И
J
3 - = * =
Ш 3 3 f i ^ = F = # = 4
3 ^sL
--------- ♦ ........ .. /5 . 2. Г І III. т е
г '^ г г Г Г
г * т» > " -g rtfT rrH :|db( V t - .
& - 3 '
m f L- 1
^----- Г І fL f - - y .d ri~ z l T p- 'Ш -9 -------- #■
... - 3 '
a r f l
22 Вокализдер Вокализдерді дауыс жаттығулары мен музыкалық көркем шығармаларды жалғастырушы дәнекер деп білу керек. Вокализдер музыка өнеріндегі этюдтер сияқты белгілі бір техникалық мақсатты көздейтін, педагогтық талапқа сай музыкалық шығарма. Бұл жағынан ол дауыс жаттығуларына ұқсас. Бірақ одан айырмашылығы, ол нағыз өзіне тән сипаттамасы бар музыкалық көркем шығарма. Вокализдер дауысты дыбыста (вокализ) немесе ноталардың атауымен (сольфеджио) орындалады. Вокализ аяқталған музыкалық формасы, тындаушысына ой салатын, белгілі бір деңгейде музыкалық мазмұн-мағанасы бар, сөз мәтінінсіз орындалатын шығарма. Вокализдердің вокалдық көркем шығармалар - ариялар, романстар, эндерден айырмашылығы, оның сөз мәтінімен күрделенбегендігінде. Атап айтқанда, вокализдің сөзі мен техникалық элементтерінің жоқ болуы, оны эншілік дауысты тәрбиелеуде өте құнды қылады. Дауыс жаттығуларында о қ у ш ы н ы ң дауыс қалыптастыру дағдыларын игергендерін вокализдерде шындап, жетілдіреді. Әнші вокализде аспаптық ән салу жағдайына ұшырайды да, музыкалық мәнерлеп орындау тәсілдерін түгелдей қолдануға мәжбүр болады. бұл жағдайда эншінің алдында музыкалық шығарманы таза вокалдық тәсілдермен орындау мақсаты түрады. Бұл өз кезегінде музыкалық мәтіннің саздылығын, музыкалық форманы (қалыпты) сезінуді үйренуге зейін қойып қадағалауға мәжбүр етеді. Бұл жерде музыкалық мәнерлі тәсілді сөзбен ауыстыра қоюға, сөз мэтінінің мағынасының тасасында қалдыра қоюға мүмкіндік жоқ. Сондықтан вокализдер музыкалық мәтінге, автордың ескертпелеріне ерекше көңіл аударуға үйретеді жэне бұл болашақта сөзімен орындалатын музыкалық көркем шығармаларға көшкенде өте пайдалы. Ән орындағанда сөз мәтінінің жоқтығы көптеген оқушыға жеңілдік туғызады. Ол әншінің
зейінін дауысты
дұрыс қалыптастыруға жұмылдырады. Вокалдық шығармада сөздік мәтіннің болуы дауысты дұрыс
қалыптастыру және
техникалық тәсілдерді қолдануды күрделендіреді. Сөз қалыптастыру қиындықтары музыкалық тәсіл қиындықтарына кері әсерін тигізеді. Интервалдарды таза үндеуден басқа, вокализдердің әртүрінен басқа, уақытында дауысты жэне дауыссыз дыбыстардың ауысуын дұрыс қадағалау, сөз мәтіндегі ойды жеткізе білу керек. Бұл жағдайлардың бәрі, эншілік дағдысы элі қалыптаса қоймаған жас әншіге дұрыс дыбыс қалыптастыруға көп кеселін тигізеді. Педагог оқушыға тапсырма берерде вокализдегі қиындықтарға талдау жасай отырып таңдауы керек. Бұл қиындықтар музыкалық және вокалды- техникалық сипатта болады. 23
Ең әуелі вокализдің музыкалық жағына - орындалу екпініне, ырғақтық қиындықтарға, әуеннің желісінің қадағалануына көңіл аудару керек. Ал вокализді вокалды-техникалық қиындықтар жағынан бағалағанда ең әуелі оның диапазоны мен әуен деңгейінің биіктігімен танысып, вокалды-техникалық тәсілдері ескерілуі керек. Әуен желісіне талдау жасағанда интервалдарға, демнің ұзақтығына, эуеннің жалпы сипатына, онда жүрдек пассаждардың болуына, вокализдің орындалатын жалпы екпініне көңіл аудару керек. Вокализдің дауысқа, дауыс бояуы мен реңіне қойылатын динамикалық талаптары жайлы ерекше атап өту керек. Атап өтілген вокалды-техникалық қиындықгар оқушының осы кезеңдегі ғана мүмкіндіктерінен туындайтын қиындықтар екенін ескеру керек. Вокализдерді бұлай бағалау вокалдық көркем шығарманы талдаумен салыстырғанда жеңіл сияқты болғымен, маңызы өте зор. Себебі вокализдер кемеліне жетпеген, жетіспеген дауыстарға, соларды
жетілдіруге педагогикалық мақсатпен арнайы жазылған шығармалар. Кейбір жинақтар окушылардың белгілі бір әзірлік деңгейіне арналғаны, мазмұн - сипатынан-ақ білініп тұрады. Арнайы бір мақсатпен жазылған, мамандандырылған вокализдер жинағының үлкен бір пайдасы бар. Олар дауыс техникасының эртүрлі салаларын жетілдіруге, белгілі бір дауысқа арналған ( сопраноға арналған коларатуралық вокализдер) т.б. болып бөлінеді. Сонымен, қорыта айтқанда, вокализдер дауыс жаттығулары мен сөз мәтіні бар музыкалық көркем шығармалардың арасын жалғастырушы дәнекер өткел. Вокализдер әртүрлі дауыстарға арналған, немесе вокалдық техниканың түрлерін жетілдіруге арналған жинақтар түрінде шығарылады. Төменде вокалдық тәжірибеде жиі қолданылатын вокализдердің тізімін келтіремін: Тәжірибеде жиі қолданылатын вокализдердің тізімі: Абт Ф. Школа пения. Избранные упражнениея для голоса с ф-п. Музгиз. Варламов А. Полная школа пения, ч. II и III. Вокализы. Музгиз, 1953. Гарсиа М. Школа пения, ч. I и II. Музгиз, 1956. Глинка М. Вокально-педагогические сочинения. Полная собрание сочинений, т. I. М., Музгиз, 1963. Глинка М. Упражнения для усовершенствования голоса, методические к ним пояснения и вокализы-солфеджио. М., Музгиз, 1951. Зейдлер Г. Искусство пения. 40 мелодий для высокого голоса с ф-п. ч Л и И. М., Музгиз, 1957,1958, 1964. Конконе Дж. 15 вокализов для сопрано и меце-сопрано. М Музсектоо 1924. ’
Конконе Дж. 25 уроков пения для среднего голоса. М., Музгиз, 1934. 24
Конконе Дж. 50 упражнений для среднего и высокого голоса. М., Музгиз, 1956.
Конконе Дж. 40 упражнений для баса и баритона с сопроваждением. М., «Музыка» 1964. Лютген В. Ежедневные упражнения. 20 маленких вокализов. Для сопрано. М., Музгиз, 1936. Мирзоева М. Вокализы. В сборнике «Вопросы вокальной педагогики». Вып.2.М., Вокализы. Музгиз, 1953. Панофка Г. 12 артистических вокализов для сопрано и меце-сопрано. М., Музсектор, 1926. Панофка Г. Искусство пения. 24 вокализа для сопрано и меце-сопрано или тенора. М., Музгиз, 1958. Панофка Г. 24 этюда вокализа для контральто, баритона или баса с ф-п. М., Музгиз, 1961. Раков Н. Десять вокализов. Для сопрано. М., Музгиз, 1952. Соколовский Н. 50 вокализов для среднего голоса. М., Музгиз, 1950. Соколовский Н. 20 вокализов для сопрано. М., Музгиз, 1950. 25
Moderajjb-^; Вокализдер. )анц Абт. №6 3 £
I ЖГИ
Ш1Л ШГЖ ШГ Ш wrw T 9 *
f t I E
X E ТУ -XT 0 > > >
L - :f « ^
------4— >
> > 9 :E i: * I = - = j j I
й />L >— •r-a * ' Г J
6 6 з : ----------- * —
в 6 i=— ----- r = ^ l б І У
•’ / _ m A . - -7— * t —-5— J d - ё : ^ : : i . J -
: a *
= * = ~ :a --------
[------------- H ------------ ®-------- ь, ------------------ £ d - 26
Франц Абт. № 8. M oderate sempre legato 22
f з к і о
Ш щ - в .J-
ХЕ 28
Франц Абт. № 10. A ndantino con espressione J k & i --------- - " -------------- ------- *— _r - r r z r ^ vy...___4 J C—— — — —
----------- - —4—
*..f —*—
~s ■ -
.... ^ .*~1
-------- 1 . ..v. ^ .....Г 1 - г ^ Т ч ti: > 4 — '
• i - J j * •g~' &—
о
, . д а x-- - * 29 Andante P sempre legato 99
p Г. Зейдлер. №1. 8 J i J p - ' f c , ^ = ? І 0
—
,
9
* -- - --— — 99 99 8 . ---- 6
■'« "■■■■■ ^ ... - R V
E dc
ш щ ... _Gi
.. _ = * У :
1 = Ғ Ғ Т w i r a fjfW It 7 <• ^ 5 Г : 7 » 5 7 L_ ;■■'
й
1 ~ __7 — j L x — ~ -&— <з — j # 4 » —
У (2,
, , ------ < p gL_ZZ ■fL. 7 |Jl г ж? Ш л -
_.J
. ^ J J / S P ■ ■ -- ---- < 1 и: г ■л. э ------и ----- J W
- tfl- S>-------- j;-------
І е
t M - J - J - - JSJ1--JS — 5s>
15. dt / marcato 99 > > i n xn > > >
15, $ > f (
J ІЙ :
I ШШЖ I 24
J » щ - І Й І
шжж I і * «НР У = £
о - cresc. ____ __________________Р I 9 9 ________
г іг г і л і
Р г т> 1 і ту
99 24 > >
Г.3ейдлер.№2 j = > > > н к— :— a. V . . . . . . . J f-fr - '.p . ф?т * 1 # • * \ § n 7 ....Й 13A
? *> v ~ —
>• R f й + = Гі І Г Г " N = M ■■* s r :: > #• — f r ‘ f E P r — J....J.. Л. Л------ Ж | -4 -Л _______________ = ф У l _ J _ Г Г sF r “ 2 Z 3 1 Я - 2 - 4 « — ■ га • _JN g... ■ r r — : t =
■r - І І Д Ғ - l h •
4 Ғ з^ы
______ г -4-л-л-т ---------- — W _ • 3 J w
- •
• •
• с г : v 6 ---------- « Ә- ■« J * «1* ■■■■а. Г. 5 —j---------------- * + ё 9'Ш л . . . . ^ •
-■! 1 n r »
_ ё^т— » — 31
cresc. /
P Л 1 1____ м { - - Т ^ —^9--— л»Р .. 9__B -І^гЖ -9— 7TW-* □OTP*" > ЧР-Т 20 .$_ lI'iI> " П Ү Г hJ---J?4: Ц-— t f —g ---- .. _3 ц = & Д j-j-■Hi-eh# — •
-£fi=;-r-----J— 1 1333" « I f » • • • • * -f -f -f -я -- н * ^ •
« « « • tffi 5 ■"i . ■ --i-i-iU— l i f t « • « • jz L f. ^ИТІ 3 1
зри r r v j . •
J j ::: vvvj: •
w w w w U 3 3 J JJ- •
• • -1-1 -1-1 — ТГ1ГЖ1’ 22 1 3 3
І gut і
0 I » 1 3 3 1 3 3 .
0 0 0 0 • • • • И v v v
• • • i n
- г -------- л т т ІЖ
х ш Т 32
Г.Зейдлер. №3 Allegretto mosso 9
___ — J—
1 cresc. .1,....
f ----
J f ? j
—»— / N — »— ( M ? 9 .. . J--- M ---
j L k — S ? : =Й =
в ----H n
M = J t = i- .. -*— i1 1 J - *• W>- * J--- * --- x f Г
.. p
■ " Ж.—. ..
[ ч й
j f - m ... ^ = J t §--- ]# 1 - -# #---- * 4 * 1 ІГ* _£.-------- ■■» ...
7 -
Ы -J— »—
M = i 34 '1 J [ р щ
/ - 77 " smorz. Г H r r lt - J f 22 II
/ a ®
* * і » I»- «U IP * m I E
g f c * 3 22 x r 35
17л 1
Р : V
..,,.^Г >
* : -w —
■ ■
• І , 4
= = ■я - • . т
_ Р о --------- Г ~ І — р ______
” K E Z - 17 Jp Л 'к = " - — Г 1 ‘“■■в "■ ч = ". щ. : г » — г----- ^ = : . : * і = | : 1 -Щ ТТЛ Ш И1 = Л ш ЛАшШ- І 5
У і Ш
___ J v r > — : ^
й г 7 5 ' - " A t ----- - f l H № □Еэкяазяая: __ - ^ г ' р . '__;- ■9____ у .
-<5 -----
•ДГ _
А Л J
1 - — /М 1 'і ' ( 1 ^ Г Г Г і
. ^ .. , . 91 ■■■■-■■ 22 JPM ■ q -- •— ........ ^ --------- ^— — —у . о .' .... > -в.» ........ 4 - Т ' ^ г Г Т " у — p - f d * r - n J - - : _ гр 7л ^ : ^'«У ' ~г *. Lik_.ci.. .. ..:::: ” (^ Г hala. ^ЗІІ: : — р --------- 11» N131 t v .... ғУрЩ нө-------------- 7 Jr . it ТУ
4 ^
а т /7\ 1в
ш ТІ----- « у
У ц з :
М>- IL -©- -ГГ* гг
ж 36
Г.Зейдлер №6 37
19 % i t r i 7 - w ^ v
/ ... u m , -у®— v — P /
x v - ^ : - J r — f = — г У ------f± T — ^ = 4 19
----- 1 l~~hr
| _ J.M1— e ------ 4 - *** —
J p — S I к 4 = s * ^ ........
,-L—* 4 ------ 4 ■'■:■■■ P - ^ ... t W ?
-V i ; -------- *r и э Е і
к = ^ 1 = 3 ^ ! * :
"* 9- 0- З — ш-----0 - t w W V | f
i 1 H = : S ---------- Ш * S > J
— 5 e - « - T l \ r 3 L;----- Z -e 25
Ж Т =
р —4 “H
'♦ ■— « -
A* Л .tf —i /
= н = 1 - —• - H i P '- 0 —0 — • p .jfl . Ш
•# *
, M ___ 1 / T f r
1,. .1. Д
m m ► — » • ..... А л 1
ж ,1, , _ Ы p P = + 25 = # F = — V M = # f
• • = H
f ------ a - ------ «Ц------ L Л ----------
k = 4 = # v ......... Y v — - #
# 3 * - 0 — — v
- 4 f c r f r a ..... L
# t = — v Л " fl 9
J F f i
H = І - - Ң - 7 .. h ~ 1 ± = t К u u
« 3 * w = ¥ — ..........J 4 M ± i W •9 ■ s = * - І И * i # # * Щ --- w z: z: V 1 —41 — 4 it i 33
t S I : § IP
+ 31 р р р р р р р ,
J ' [ 1
| j ч й| - 0 m 0 31 Щ Ш f :
~a~M и
----- *■
»; г тг i
/ ? .
Көркем шығармалар және оны талдау Егер дауыс жаттығулары мен вокализдер көркем шығармаларды эншілік дағдымен орындауға әзірленетін баспалдақ деп
білсек, біліктілікпен сараланып алынған көркем шығармалардың өздері энші тәрбиелеудегі негізгі тәрбие құралы болып табылады. Әнші ең әуелі әнші- вокалист ретінде таңдалған репертуардың арқасында өсіп жетіледі.Қалыптасқан қағида бойынша, сөз мәтіні бар жеңіл көркем шығармалар ән айтуды жаңа бастағандарға дауыс жаттығулары мен вокализдермен бірнеше ай жұмыс істегеннен кейін беріледі. Бұндай уақыт бастауыш деңгейдегі әншінің алғашқы дауысты дұрыс қалыптастыру дағдысын игеруге, дауысты дыбыстарды қарапайым түрде қалыптас- тыруға, дем, тыныс алу, резонаторлар дағдыларына және т.б. техникалық жұмыстарды игеру үшін керек. Окушыларға сөз мэтіні бар алғашқы көркем шығармаларды беру-бермеу, олардың қарапайым әншілік дағдыны игеруіне байланысты болуы керек. Оқудың бастапқы кезеңінде көне батыс классиктері: Монтеверди, Скарлатти, Гендель, Бах, Моцарт, Бетховендердің жеңіл шығармалары беріледі. Көркем шығармаларды орындауға көшкен кезде оқушыға ең қолайлысы орыс, қазақ, әлем халықтарының халық әндері, сондай-ақ Глинка кезеңіне дейінгі орыстың көне романстары. Көркем шығарманы тандаганда, оның оқушыға тигізетін пайдасы жағынан бағалап, музыкалық, вокалды-техникалық жағынан талдап, эмоцияналды-мағаналық мазмұны жағынан кездесетін қиындықтарды атап көрсету керек. Осы ерекшеліктер қосыла келе шығарманың орындау күрделілігінен хабар береді. Оқушыға арнап таңдаған шығарма, әркезде, оның музыкалық жетілу деңгейіне, вокалдық және орындаушылық мүмеіндіктеріне сай болуы керек. Көркем туындының қиындығының бірте-бірте көтерілуіне ерекше көңіл аударылуы керек. Оқушының дауысына ерекше кесел келтіретін жағдай ол - вокалды- техникалық жағынан элі келмейтін күрделі репертуар беру болып табылады. Дұрыс таңдалмаған шығармалар оқушының эншілік өсуін тежеуі, тіпті тікелей зиян келтіруі мүмкін. Педагогикалық мақсатта жазылған вокализдерге талдау жасағанда музыкалық қиындықтарға тоқталған болатынбыз. Орындаушының эзірлік деңгейі ескерілмейтін көркем шығармаларға талдау жасағанда ең алдымен әуен желісінің құрлысына, ырғақ ерекшеліктеріне, гармонияға және эуен мен аспаптық сүйемелдеу байланысына көңіл аудару керек. Әуен желісінің құрлысына бірқатар музыкалық қиындықтар туғызуы мүмкін. Олар хроматизмдік қимылдар; септима, нона сияқты қиын интервалдарға секірістер; дауыс биіктіктерінің оқыс ауысуы; дауыс құбылтулары т.б. Бірақ, элбетте, оқушылар ырғақтық қиындықтарға қарағанда әуендік қиындықтарды жеңіл игереді. Күрделі ырғақтар, 39
ырғақтық ауысым, синкопалар, дуол, триолдарды әндете білу, нүктелер мен паузаларды дұрыс сақтау музыкалық жағынан жетіле қоймаған оқушыға өте үлкен қиындықтар туындатады. Фортепианолық сүйемелдеудегі дыбыс үндестігі (гармония) мен сипатына (характер) ерекше көңіл аудару керек. Бір жағдайда дыбыс үндестігі қарапайым, көңілге қонымды түрде оқушыға әуен желісін жүргізуге көмектеседі. Ал екінші бір жағдайда әуен мен сүйемелдеудегі дыбыс үндестігі көбіне күрделі қатынаста болып, дыбыс үндестігінің сүйемелдеуі музыкалық жағынан жетіле қоймаған оқушыны шатастыруы мүмкін. Әсіресе, қазіргі заман композиторларының дыбыс үйлесімінің (гармониялық) иірімдері аса күрделі болады. Мұндай айырмашылықтарды қарапайым орыстың халық әндерін, бір жағынан Римский-Корсаковтың өндеуі мен екінші жағынан Прокофьевтің өңдеулерінің гармонизациясын салыстыру арқылы білуге болады. Жас эншіге музыкалық сүйемелдеу сипатының маңызы да аз емес. Ак- кордтық бағыттағы, гитаралық түрдегі, вальс екпінді немесе вокалдық дауыс желісі сүйемелдеу желісінде қосарланып отыратын музыкалық сүйемелдеу - әуен желісін дүрыс жүргізуде оқушыға демеу болып, көмектеседі. Ал кей жағдайларда музыкалық сүйемелдеу қиындықтар туғызып, оқушыны шатас- тырады. бүл көбіне сүйемелдеу желісі жан- жақты дамыған, бірнеше дауысқа
бөліне орындалатын күрделі шығармаларда кездеседі. Музыкалық сүйемел- деу өзінің әуендік және дыбыс үндестілік қиындықтарынан басқа, ырғақтық қиындықтар туғызуы мүмкін. Мысалы: дауыс әуеніндегі үш сегіздік нотаға екі сегіздік нотаның келуі, немесе сүйемелдеудегі дуолға әуендегі квинтолдың дәл келуі әлі жетіле қоймаған оқушыға қиындықтар туғызады. «Музыкалық білім» мамандығына көбіне музыкалық сауаты жоқ студентер қабылданатындықтан оқу процесінде концертмейстердің алатын орыны өте зор. Бүл жағдайда студентке нақты көмек көрсетуде концертмейстерге қосымша ауыртпалықтар жүктеледі. Сондықтан осы міндеттерді жемісті атқару үшін концертмейстердің ой-санасы жоғары музыкант-суреткер болумен қатар, отандық және шетелдік классиканы, жаңа вокалдық шығармаларды жақсы білуі керек. Педагог-вокалист концертмейстерден сабақта оның ескертпелеріне назар аударуын сүрайды. Әсіресе оқудың
алғашқы сатысында өте жау апты .Бүл жерде шыдамдылық пен талаптылық көрсете отырып, ноталық мәтінді оқуға барынша көңіл аудару керек. Вокалдық шығармаларға талдау жасағанда композитордың пиғылын ашуға, студентің ноталық мәтінді дүрыс оқуына, музыкалық қателіктерін жоюға ерекше көңіл аударуы керек. Педагог-вокалист концертмейстермен бірге студентгердің әзірлік деңгейі мен дауыс мүмкіндіктеріне сай шығармалармен жүмыс істеу жоспарын жасай отырып, орындаушының қай жерден дем тынысын алуы керек екендігін анықтайды. 40
Шығармаға вокалды-техникалық жағынан талдау жасауды, диапазон кеңдігі мен дауыс теситурасын анықтаудан бастап, оны оқушының вокалды-техникалық мүмкіндіктеріне сай болуын қадағалау керек. Оқушының қазіргі мүмкіндіктеріне сай келмейтін, жоғары ноталарды немесе дауысқа күш түсіретін дыбыстарды алу, тәжірибесіз жас әншінің аса
қауыпты жауы
екенін ұмытпау керек.
Вокалды-техникалық қиындықтарға жоғары-төмен секірістегі ыңғайсыз интервалдарды да жатқызуга болады. Әуен құрлыстарын ноталар үзақтығының ырғағы мен сипаты да жас әншіге біраз қиындықтар туғызады. Баяу, жай екпінді, үлкен ұзақтықпен жүретін әуен, әлі жетіле қоймаған жас әншіден, үлкен музыкалық фразаларды кең, бір тыныспен орындауды талап етеді. Ал үлкен фразаларға жететін кең тыныс және оны бүкіл музыкалық фразаға жететіндей тиімді пайдалана білу, әлбетте, үлкен вокалды-техникалық эзірліктің арқасында қол жететін жағдай. Қысқа үзақтықтар: сегіздік, он алтылық ноталардан күралған жылдам екпінді шығармалар мен әуендер дауыс жүрдектігі техникасын игеруді талап етеді. Ерекше вокалды-техникалық қиындықтар туғызатын, арнайы дағдыны та- лап ететін әртүрлі дауыс қүбылтатын тәсілдер бар. Оларға форшлагтар, морденттер, группеттолар, трельдер, каденциялар, әртүрлі пассаждар жатады. Кейбір шығармаларда міндетті түрде талап етілетін дауыс филировкасы да мүқият әзірлікті талап етеді. Жас әншілерге қиындық туғызатын stacatto айту мен portamento жасауды атап өтуге болады. Шығарманы таңдағанда оның динамикасын, яғни дыбыстау күшінің ауысуын қолдана білу мүмкіндігін игеру жолында, әншіге қойылатын талаптарды таба білу керек. Мысалы: дауысты дем тірегінің шеңберінен шы- ғармай piano тәсілінде орындау, жас эншіге күрделі міндет. Немесе дыбысты forte тәсілімен алғанда, жақсы дауыс сапасын өзгертпей, форсажсыз алу да оңай шаруа емес. Негізгі динамикалық бояулар - piano, pianissimo, mezze-forte, forte жэне fortissimo тәсілдерін тиімді, шебер пайдалана білу эншілік дағдысы жетілген оқушыға ғана тэн қасиет. Бастауыш деңгейдегі оқушыларға арналған шығармалар динамикалық рең- түрі шүғыл, кенеттен өзгермейтін, оқыс бүрылыстарсыз, дыбыстың орташа күшімен орындайтындай еркін, халық әндеріндей кең, созып айтатындай, кантиленалық бағытта жазылуы керек. Осы айтылған музыкалы вокалды-техникалық ескертулерді оқушыға репертуар таңдағанда көркем шығармалардың талдауында зейінде сақтау керек.
Енді қысқаша энші дамуының алғашқы кезеңінде, педагогикалық көркем
туындылар негізін
құрайтын репертуар бағдарламасына тоқталайық. Олардың негізін ежелгі батыс классиктерінің шығармалары, халық әндері, орыс композиторларының Глинка кезеңіне дейінгі шығармалары күрайды. 41
Біз жоғарыда атап өткендей, бастауыш деңгейдегі әншілердің бағдарламасын эзірлегенде ежелгі батыс классик композиторларының шығармаларының маңызы зор. Ежелгі батыс классиктері өз шығармаларын өте қарапайым, түсінікті, сонымен қатар, орындаушылық еркіндікке көп жібермейтін қатаң қалыпта жазған. Бұл композиторлардың шығармалары орындаушылық қатаң талғампаздыққа үйретеді. Оқушының форманы сезінуін дамытады, музыкалық ойлаудың айқындығын, дыбыс үйлестігінің көңілге қонымдылығын арттырады. Олардың музыкасы жоғарғы дәрежеде асқақ және мейірбанды, үлкен сезім тереңдігімен ерекшеленеді. Формасы қарапайым да айқын, сонымен қатар, шексіз алуан түрлілігімен тұжырымдалады. Музыкалық жагынан бұл шығармалар сарқылмас байлықтың ғажайып қазынасы және жас әншіні классикалық музыканы түсінуге баулыйтын таптырмас дүние. Вокалды-техникалық жағынан бұл авторлардың шығармаларының айырмашылығы, олардың әдетте шектеулі, көбіне бір жарым октавадан аспайтын диапазонда жазылғандығында. Дауыс желісінің биіктігі(тесситура) жоғары емес, өте ыңғайлы. Сипаты жағынан - мазмұнына байланысты, алуан түрлі. Страделланың «Pieta, Signore», Гендельдің «Dignare» жэне т.б. ариялары, И.С.Бахтың көптеген ариялары көбіне религиялық діни мазмұнға жазылған. Бір шығармаларда табиғаттың тамаша көріністері суреттелсе, келесісінде махаббат лирикасы басым болады. Бұл шығармалар мәнерлі, оқушыдан тікелей ыстық эмоциялық тебіреністі, үлкен құпггарлықты, терең сезім қызулығын жеткізуді талап етпейді. Бүкіл сезім тамаша, айбынды, асқақ формада жалпы сабырлы жэне салмақты эмоционалды фонда беріледі. Бұл эрқашан амалсыз музыкалық орындау және вокалды-техникалық жағын қадағалап отырған оқушыға өте маңызды жағдай. Шығармалардың мәнділігінің бәрі музыкамен шектеледі. Сөз мәтіні қосымша, екінші деңгейдегі мағанада болады. Сондық-тан да, бұл шығармалар музыкалылықты қалыптастыруға, музыкалық көркемдік мәнерліліктің барлық тәсілдерін игеруде өте пайдалы. Олар еркін, сабырлы, әдемі дауыспен әндетуді талап етеді. Сондықтан да, олар жас әншілерге өте қүнды. Ал халық әндеріне келетін болсақ, олар да әнші дауысын қалыптастыруда өте пайдалы, құнды дүние. Сипаты жағынан алуан түрлі болып келетін олар, әдетте шектеулі диапазонда кұрылады. Дауыс желісінің биіктігі (тесситура) бір қалыпты, орташа болады. Сөз мәтінінің қарапайым түсініктілігі, формасының шумақтық құрылымы, әуеннің еске сақталуының жеңілдігі оқушының вокалды-техникалық жағына зейін қоюына септігін тигізеді. Олар қарапайым және өте мэнерлі болғандықтан оқушыға вокалды-техникалық жағынан күрделі міндеттер жүктейді. Алуан түрлі сипаттағы бұл әндер оқушының алдына қойылған педагогикалық талаптарға сай шығармаларды таңдап алуға мүмкіндік жасайды.
42 Халық әндерін орындау мәнері қарапайымдылықты, габиғилықты, сырлылықты, мәтінді жақсы жеткізе білуді талап етеді. Шумақтық форма жас эншіні әр шумақта өзіндік рең, орындау шеберлігінің алуан түрлілігін габуға итермелейді. Ән сөз мәтінінің сипатына сай ашыла түседі. Бұл жерде сөз басты роль атқарады, ал әуеннің шумақтан-щумаққа қайталанып отыратындығынан одан әрі, терең дамуға мүмкіндігі болмайды. Сондықтан оқушының назары мәтіннің мазмүнымен айрықша байланыста болып, оны дүрыс әндете білуі керек. Ән - вокалдық сөзді табиғи түрде қалыптастыратын өте тиімді қүрал. Ол қысым жасауға, жасанды пафосқа, газа вокал қажетіне бола сөз мағынасына көңіл бөлмеуді төзбейді. Халық әні - әр халықтың психологиясын түсінудегі негізгі қүрал. Сондай жақын және түсінікті халық эні - оқушының музыкалылығын жетілдірудегі маңызды материал. Көптеген вокал педагогтары өз оқушыларының дауысын қалыптастыруда өте жақсы қүрал деп Глинкаға дейінгі кезеңдегі орыс композиторлары: Титов, Булахов, Варламов, Алябьев, Верстовский жэне т.б. романстарына эр кез көңіл аударған. Халық әндері мен қалалық романстардың дауыс ырғақтарының негізінде құралған олар халықтық колоритпен айрықшаланады. Олар өте қарапайым және түсінікті жазылған, сонымен қатар, көптеген авторлар аса жоғары деңгейдегі мәтіндерді қолданған. Пушкиннің, Лермонтовтың, Жуковскийдің және олардың замандастарының сөздеріне жазылған романстар бүл композиторлардың шығармаларында көрнекті орын алады. Бүл авторлардың романстары эуезді, эуенді, сырлы. Олар орыстың халық әндері сипаттас, көбі шумақтық қалыпта болады. Бірақ та бүлар музыкалық жағынан біраз дамыған. Олар қолайлы тесситуралы, үлкен дауыс диапазонын қамтымайды, бастауыш деңгей вокалының талаптарына сай, музыкалық тілі жеңіл. Сонымен біз бастапқы кезенде берілетін шығармаларға қысқаша, жалпы сипаттама жасап, оқушыларға пайдалы жақтарын атап өттік. Төменде бастауыш деңгейдегі жас әншілердің дауыс ерекшеліктеріне арналған бір топ кең тараған қазақтың хальщ эндерін ұсынып отырмын.
Бір бидай - арпа. Қазақтың халық эні. Өңдеген М.Иванов-Соколский. Ә н — әуенді, сабырлы, асығыссыз, орташа екпінмен орындалады.Тактның элсіз,соңғы котасынан, келесі гактның бірінші, екпінді нотасына квартаға көтерілгенде жұмсақ, жеңіл дыбысталуына жэне жоғары позициясына коңіл аудару керек. Әннің бірнеше гактсында соңғы элсіз екпініне келетін триолдар мен екпінді, бірінші екпінге келетін гриолдардың ауысып отыруы эншінің екпіндік сезімін тэрбиелеуде өте пайдалы әдіс болып табылады. Ән кең тынысты кантиленада орындалады. 44
II. Үшады көк ала үйрек көлге қарсы, Ұясы жануардың желге қарсы. Кеткенде аулың шалғай, тату қалкам, Төгілер орамалға көздің жасы. Кайырмасы: Бір бидай - әнім, Жоқ сенсіз сәнім. 45
Көкем-ай. Өңдеген М.Иванов-Сокольский. Қазақтың халық әні. Б.үл қарапайым әннің әуендік бейнесі тесситура жағынан өте ыңғайлы, диапазоны бір октавадан аспайды. Дауыс бөлшегінің ыңғайлы примарлық бөлігінде өрбійтіндіктен, жас әншілер еш киналыссыз, өңеш бұлшық еттеріне күш түсірмей, алаңсыз дыбыс қалыптастыруға назар аударуына мүмкіндік жасайды, Әуенінің жеңіл, тез жатталатындығынан, музыкалық даярлықсыз, алыс аудандардан келген I курс студенттерінің бағдарламаларында қолдану ұсынылады. Орташа екпінмен. Умеренно. - р - л - X - J - l
J ; i ^ - . ^ i Гаһ* И ..." І - ф - ш-------- ш--------- .... — - =
3 = - ^
■ —— - * ^ = і r * f - ....- f — L r
- c - П
7 - - f l . S = \ --------------------- . -
... : a i r f t - : ........ ‘ . . . і "
........... • /
------------- ф --------------------
7 ы m •.. m ■ — J а)өс- кен re -лі S=z « : ас - і жү - ' "w' J 'Л ?ap - іін - -J дь Д ТІ • Щ li - д а — і сен бір и көп күн ( =?=S=S=S: в ... ІЫ - 1 )ОЛ - 1 Г*-= іар Ш - J-. J J
. T^r----- 1—jn__ ' Л. і -J- Г — — ..- Ш .— . --- , —0- 1 t j -Л... и
--- 4І--------- ■Sa *£==== f Т & - 1 I -------
1р-- 1 46
I > аи. ай. 12 i E z S ____ м.. Ж—_ Бір ө - Қу - мар - jtm зі - ңе қал - қа - іаи лан - ган кө - ңі - лім і ’
ш т ь 5 Ш
П77Г- .. t L-Л -- Ф-Ф 7
V и і Р %& ЗІй.
18 f l
•Tf nt. s s
қа - шан 18 і кү - мар - а ІЬ« ^ н а й - _ ай ЗЕ XZWZ к бү У
бұ - раң Щ Г rit т а :
г р і
в 47
35
- V - ---------( = = ---------- ф г ~ . . . Г:: . Д - | ф ■
■■■■■=1 — і — J ---------- Е л
қы- л
ІЫ - ры п________ л т р т , і з - де - ШГ>'.......................... :еи ,
^
’ л
* ) : : : ' ^ : * 1 * г ^ г т : ...*.. ~ у ---------- 7 Л
м н * 1 '!^ ---- -- --------------- ■ - ... ". 1
, * 1 • J V ft 1 48
1 .Шыңында өскен асқардың сен бір шынар, Бір өзіңе, қалқатай, болдым құмар. Бұраң бел, көкем-ай, Қасы, көзі қиылып Қай жерде отыр екен-ай. Көрмегелі жүзіңді көп күн болды, Құмарланған көнілім қашан тынар. Бүраң бел, көкем-ай, Қасы, көзі қиылып Қай жерде отыр екен-ай. Қайырмасы: Ел қыдырып іздесем Табар ма екем көкем-ай. 2,Орта бойлы, қара көз шырайлым-ай Бір сөйлеспей өзіңмен тынармын ба-ай? Бұраң бел, көкем-ай, Қасы, көзі қиылып Қай жерде отыр екен-ай. Сойлегенде тіліннен бал тамады-ай, Сенен коніл баскага бурармын ба-ай! Бұраң бел, көкем-ай, Қасы, көзі қиылып Қай жерде отыр екен-ай.
Ел қыдырып іздесем Табар ма екем көкем-ай.
Құсни-Қорлан. ЕСТАЙ.
Өңдеген Қапан Мусин. Нәзік әуенді, лирикалык ән. Баяу екпінмен, кантиленалық әуезде орындалады. Дауысқа
күш түсірмейтін, примарлы тондарда орындалатындықтан, дауыс бояуының қоюлығын, нәзік әдемілігін талап етеді.Ән диапазонның орталық бөлігінде жеңіл әуезді, үлкен кең демді қалыптастыруда өте пайдалы. Үлкен интервалдардың кездеспейтіндігі, демді үтымды пайдалана отырып, дауыс тегістігін жетілдіруге ыңғайлы. Әннің диапазоны шағын (секста көлемінде) болғанымен, әншіден р, f, mf, crescendo сияқты динамикалық ескертулерді үтымды пайдалана отырып, дем тірегін тиімді қолдануды талап етеді.
50
isN-vjJ^AfrJ-^ .ш л Әр жер-де ет-тім сай - ран Та-ма- ша Қу-сни Қор- лан ке-зш ж ү- pin, қос қыз кө - -зі- Е- сі- не құр- -*қ , , 3' һ _ I_________ , Ш М , Г к 3 з \ w WL ~Т 0---V-0 00-+0 ------- 0 J \0 ------------# / -\0 10
т Ғ ^ Ц N *і ^ 1
■ Л
. И - ^ — 4 р й ---------------- J 1
“ ■ *
М Г - Ь - А Й -5 3 E - Z Ж — ;ай, ар-м * *» - ч
ff c W ■■#-■■*. Г ------ *-г». сни- Қор-л« IH.
10 1, һ Щ - \ р ' і * Г ' r f - f ---- # # f r h
= * ^
е • * І : Т -
| : г -
Г ^ ^ ^ З Т===Іу h f W l
- •
2fr<—'* - / ~ 5 т » ! в --------------- гг ■
3 3 TTfTFT
5 3 3 -J 1 ---------- ) 0 * V* [+ J V * dJ . я . _ if J- >
— -0 0
Ь С5
і « j - _ j ) Ш щ Е-ке- уі ту-ған е - кен бір а-на - дан. 13
к т W + m f л Е Е 5
жүктеу/скачать 3,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|