мағынасы- грекше «бактерион» таяқша сөзін білдіредіправильный
ылғал, қорек жеткілікті болса спора түзеді
ұдайы бөлініп отырады
жас жасуша 20 минут сайын бөлініп тұрадыправильный
3 млн жыл бұрын пайда болған
жас жасуша 30 минут сайын бөлініп тұрадынеправильный
58. Көкнәр жемісі
Тұқымша
Бұршаққын
Қауашақправильный
Жидек
Дәнек
Бұршаққап
59. Ауыз мүшесі кеміруші
Шыбыннеправильный
Баларанеправильный
Бит
Көбелекнеправильный
Маса
Тарақанправильный
Қоңызправильный
60. Тынысалу мен тыныс шығарудың ырғақты алмасуы реттеледі
ми сұйықтығында
жұлында
сопақша мида
алдыңғы мида
мишықта
аралық миданеправильный
ортаңғы мидаправильный
ми қарыншасында
Мәнмәтіндік тапсырмалар
61. Теңіздің тұзды суында өсетін балдырлар жасыл балдырлардан өзгеше келеді. Олар теңіздер мен мұхиттардың түбінде жүздеген шақырым жерді қамтып өседі. Бұл балдырлардың кейбір түрлері Қазақстанда Каспий теңізінде де кездеседі. Қоңыр балдырлардың барлығы да көпжасушалы, 1500-дей түрі бар. Биіктігі бір миллиметрден бірнеше ондаған метрге жетеді. Ең ірілерінің талломы тарамдалып тұрады. Қоңыр балдырлардың жасуша қабықшасының сырты созылыңқы сілемейлі қабықшамен қапталған. Жасушасы бір ядролы, вакуольдері, хромотофорлары бар. Майда вакуольдердің дән тәрізді хромотофорлары жасуша қабықшасына жақын орналасады. Хромотофорларында хлорофилл және қоңыр бояулары болады. Бұл бояу қоңыр балдырларда жүретін фотосинтезге күннің ультракүлгін сәулесін тиімді пайдалануға көмектеседі. Олар әртүрлі тереңдікте өседі. Қызыл балдырлар қоңыр балдырлар сияқты аса ірі болмайды. Олардың жасушаларында хромотофорында хлорофилден басқа қызыл-көк пигменттері болады. Теңіздің түбінде айрықша адемі, көз тартады. Балдырлардың табиғатта, шаруашылықта кеңінен пайдаланады.
2) Сілемейлі қабықша қызметі
Қозғалу
Қоректену
Тыныс алу
Суда жүру
Құрғап кетуден сақтауправильный
62. Топтасып тіршілік ету - жануарлар әлемінде кеңінен таралған. Табиғи жағдайларда құмысқарлардың илеуін жиі кездестіруге болады. Құмырсқа илеуінде көпшілік жағдайда қызметі жағынан құмырсқалардың маманданған топтары бар. Бұлардың аналық безі мен жұмыртқа жолы түтікшесі өзінің қызметінен басқа қорғану ретінде қосымша қызмет етеді. Таяқ тигенде, мазасызданып, улы бездерінен бөлінетін сұйықтықты сыздықтатып атқылайды. Бұл сұйықтықты илеу төбесіндегі құмырсқалар «атқылағанда», олардың маңындағы аймақта жүрген құмырсқаларға тиеді, енді олар да басқаларға осындай белгі береді. Жалпы жас құмырсқалар өз тобының иісін біртіндеп түйсініп, оны ажыратуды жүре келе үйренеді. Ұя салу, жыныстық құмырсқаларды және жұмыртқалар мен ұрықтарды күту, қорек жинап әкелу сияқты жұмыстарды орындайтын жұмысшы құмырсқалар. Басқа илеуден келгендерді, жауынгер құмырсқалар илеуге жақындатпайды. Егер құмырсқаны қуыршақ кезінде басқа илеудегі қуыршақтардың қасына орналастырса, ол қуыршақтан шыққанда осы илеудің байырғы тұрғындары оны өз құмырсқасындай қабылдап, жатсынбай , үйірлесіп кетеді.
4) Құмырсқалардың қорғаныш құралы
Фермент
Қышқылправильный
Мүше
Жасуша
Ұлпа
63. Топтасып тіршілік ету - жануарлар әлемінде кеңінен таралған. Табиғи жағдайларда құмысқарлардың илеуін жиі кездестіруге болады. Құмырсқа илеуінде көпшілік жағдайда қызметі жағынан құмырсқалардың маманданған топтары бар. Бұлардың аналық безі мен жұмыртқа жолы түтікшесі өзінің қызметінен басқа қорғану ретінде қосымша қызмет етеді. Таяқ тигенде, мазасызданып, улы бездерінен бөлінетін сұйықтықты сыздықтатып атқылайды. Бұл сұйықтықты илеу төбесіндегі құмырсқалар «атқылағанда», олардың маңындағы аймақта жүрген құмырсқаларға тиеді, енді олар да басқаларға осындай белгі береді. Жалпы жас құмырсқалар өз тобының иісін біртіндеп түйсініп, оны ажыратуды жүре келе үйренеді. Ұя салу, жыныстық құмырсқаларды және жұмыртқалар мен ұрықтарды күту, қорек жинап әкелу сияқты жұмыстарды орындайтын жұмысшы құмырсқалар. Басқа илеуден келгендерді, жауынгер құмырсқалар илеуге жақындатпайды. Егер құмырсқаны қуыршақ кезінде басқа илеудегі қуыршақтардың қасына орналастырса, ол қуыршақтан шыққанда осы илеудің байырғы тұрғындары оны өз құмырсқасындай қабылдап, жатсынбай , үйірлесіп кетеді.
1) Топтасып тіршілік ететін
Бұзаубас
Шыбын
Көбелек
Инеліктер
Құмырсқаправильный
64. Мақта – құлқайыргүлділер тұқымдасының ең маңызды өкілі. Мақта – биіктігі 1,5 метрге дейін жететін кіндік тамырлы, шөптекті, шала бұталы өсімдік. Елімізде өсірілетін мақтаның біржылдық бұта түрлері тропиктік елдерде кездеседі. Ол елімізде Оңтүстік Қазақстанның көптеген аудандарында бір жылдық шитті мақта өсіріледі. Мақта шараушылығы өте ертеден дамыған. Жыл санауға дейінгі 3000 жылдан бері мақта шаруашылығымен Үндістан мемлекеті шұғылданады. Шитті мақта республикамыздан басқа Өзбекстан мен Түрікменстанда өсірілуде. Мақта жылу, жарық сүйгіш өсімдік. Мақтаның екі түрлі өсетін және жеміс беретін бұтағы болады. Мақтаның гүлі ақсары және сары түсті. Мақтаның жемісі қауашақ ішіндегі ұзын талшықтары ұзындығы 50-60 мм жетеді. Мақта майын техникалық бағытта,тағамға қолданады. Талшығынан мата тоқылады, дәрі ретінде қолданады. Мақтадан мол өнім алу үшін 15-170С температура қажет. Көлеңке түспейтін, топырағы тыңайтылған жерде өскен қоза қауашақтарының әрқайсысынан 7 г дейін таза мақта алуға болады. Мақтаның құрамында нәруыз мол болады.
4) Тұқымынан талшықты бөліп алғанда 100 кг шитті мақтадан қанша таза талшық алынады
20-22 кг жуық таза талшық
25-42 кг жуық таза талшықправильный
10-18 кг жуық таза талшықнеправильный
12-20 кг жуық таза талшық
22-35 кг жуық таза талшық
65. Теңіздің тұзды суында өсетін балдырлар жасыл балдырлардан өзгеше келеді. Олар теңіздер мен мұхиттардың түбінде жүздеген шақырым жерді қамтып өседі. Бұл балдырлардың кейбір түрлері Қазақстанда Каспий теңізінде де кездеседі. Қоңыр балдырлардың барлығы да көпжасушалы, 1500-дей түрі бар. Биіктігі бір миллиметрден бірнеше ондаған метрге жетеді. Ең ірілерінің талломы тарамдалып тұрады. Қоңыр балдырлардың жасуша қабықшасының сырты созылыңқы сілемейлі қабықшамен қапталған. Жасушасы бір ядролы, вакуольдері, хромотофорлары бар. Майда вакуольдердің дән тәрізді хромотофорлары жасуша қабықшасына жақын орналасады. Хромотофорларында хлорофилл және қоңыр бояулары болады. Бұл бояу қоңыр балдырларда жүретін фотосинтезге күннің ультракүлгін сәулесін тиімді пайдалануға көмектеседі. Олар әртүрлі тереңдікте өседі. Қызыл балдырлар қоңыр балдырлар сияқты аса ірі болмайды. Олардың жасушаларында хромотофорында хлорофилден басқа қызыл-көк пигменттері болады. Теңіздің түбінде айрықша адемі, көз тартады. Балдырлардың табиғатта, шаруашылықта кеңінен пайдаланады.
5) Порфира балдырын арнайы табиғи жағдайға жақын ортада өсіріп, пайдаланады
Көкөніс есебіндеправильный
Тыңайтқыш ретінде
Тазартқыш ретінде
Қағаз өндірісінде
Суды тазарту ретінде
66. Сүтқоректі жануарлар ұрпағын тірі туып сүтпен асырайтын жылықанды жануарлар. Қазіргі кезде сүтқоректілердің түрлері жер шарының барлық аймақтарында кеңінен таралған. Олардын тұрқы 4 см,1,2 г. Сонымен қатар тұрқы 33 м,салмағы 150 т тартатында да түрлері кездеседі. Денесі түкпен қапталған, дене температурасы тұрақты. Жылықанды және қанайналымның екі шеңбері толық ажыраған. Өкпесінде өкпе ұяшықтары болғандықтан, газ алмасу беті ұлғайған. Сондықтан зат алмасу үдерісі жоғары деңгейде өтеді.
2) Ұрпағын тірі туып,сүтпен асырайтын жылықанды жануарлар
бекіре
құндызнеправильный
жасыл бақа
бахтах
түйеправильный
67. Бұдан 300 млн. жыл бұрын қырықжапырақтәріздестерден түзілген орманға су көп жайылған. Сөйтіп жер жиі батпаққа айналған. Жоғары сатыдағы споралы өсімдіктердің ең ерте пайда болған тобы. Кең таралған өкілі – усасыр қырықжапырағы. Тең споралы және әр түрлі споралы өсімдіктер. Жерүсті сабағы дамымаған, жерасты өркені жақсы дамыған. Усасыр қырықжапырақтарының жапырағы өте баяу өседі. Жапырақтары ұшынан шексіз өсетіндіктен, өте ірі болады. Олардың мөлшері бірнеше милиметрден 30 метрге дейін жетеді. Қырықжапырақтар өсімді, жынысты, жыныссыз жолдармен көбейеді. Өнім бүршіктері қырықжапырақтардың барлығында бірдей бола бермейді. Жапырағының астыңғы бетінде, орталық жүйкені бойлай қоңыр төмпешіктер түзіледі. Оларды сорустар деп атайды, «Сорус» дегеніміз спорангийлердің жиынтығы. Дәрілік өсімдік ретінде көп уақыттан бері қолданады. Қырықжапырақтәріздестерді сәндік өсімдіктер ретінде өсімдікжайда өсіреді. Жапырағынан жараларды жазатын тұнбалар, суық тигенде және ауырғанда басатын препараттар алынады.
4) Споралар дамып жетілетін орын
Спорангийправильный
Зооспора
Зигота
Гамета
Конидий
68. Бұдан 300 млн. жыл бұрын қырықжапырақтәріздестерден түзілген орманға су көп жайылған. Сөйтіп жер жиі батпаққа айналған. Жоғары сатыдағы споралы өсімдіктердің ең ерте пайда болған тобы. Кең таралған өкілі – усасыр қырықжапырағы. Тең споралы және әр түрлі споралы өсімдіктер. Жерүсті сабағы дамымаған, жерасты өркені жақсы дамыған. Усасыр қырықжапырақтарының жапырағы өте баяу өседі. Жапырақтары ұшынан шексіз өсетіндіктен, өте ірі болады. Олардың мөлшері бірнеше милиметрден 30 метрге дейін жетеді. Қырықжапырақтар өсімді, жынысты, жыныссыз жолдармен көбейеді. Өнім бүршіктері қырықжапырақтардың барлығында бірдей бола бермейді. Жапырағының астыңғы бетінде, орталық жүйкені бойлай қоңыр төмпешіктер түзіледі. Оларды сорустар деп атайды, «Сорус» дегеніміз спорангийлердің жиынтығы. Дәрілік өсімдік ретінде көп уақыттан бері қолданады. Қырықжапырақтәріздестерді сәндік өсімдіктер ретінде өсімдікжайда өсіреді. Жапырағынан жараларды жазатын тұнбалар, суық тигенде және ауырғанда басатын препараттар алынады.
5) Усасыр қырықжапырағын қолданады
Гепатит
Ішекқұртправильный
Цирроз
Гоммоз
Кариес
69. Бактерияларды анықтау, зерттеу XVII ғ. ұлғайтып көрсететін аспаптың шығуына байланысты дамыды. 1870-1880 жылдары француз ғалымы Луи Пастер ағзаларда ауру тудыратын, тағамдарды бүлдіретін ұсақ ағзалар бар екенін тәжірибе жүзінде дәлелдеді. Әйгілі адамдар мен ғалымдар деректері микробиология ғылымын дамытуға үлес қосты. Солардын нәтижесіне бактериялардың пішіні, құрылысы және тіршілік әрекеті едәуір толық зерттелді. Бөліну арқылы көбейеді. Көзге көрінбейтін, ұсақ тірі ағзалардың құрылысын, қасиеттерін пайдасы мен зиянын зерттейтін ғылым саласы – микробиология деп аталады.
4) Қолайсыз жағдайда түзіп, қорғанады.
сыртын түзіп
спора түзіпправильный
қабықша түзіп
тері түзіп
тоз түзіп
70. Қосмекенділер–ең алғаш құрылыққа шыққан омыртқалы жануарлар. Бұл түрлер екі мекен ету ортасында тіршілік етуге бейімделген. Дернәсілдері суда - желбезектері және терісі арқылы, ал ересектері құрлықта терісі және өкпесі арқылы тыныс алады. Жүрегі үш қуысты, қанайналым жүйесі тұйық, ересектерінде қанайналымы екі шеңберлі жолмен жүзеге асады. Қосмекенділер салқынқанды, төрт аяқты жануарлар. Олар үш отрядқа бөлінеді. Құйрықты қосмекенділер суда жақсы жүзетін, және суда тіршілік етуге екінші рет бейімделген жануар. Қосмекенділердің жұмыртқасы және дернәсілдері суда болатындықтан, көбеюі суда жүзеге асады. Аяқсыз қосмекенділер ылғалды және жұмсақ топырақта мекендейді.Олардың аяғы және жамбас белдеуі, сондай-ақ көзі тепе-тендік мүшесі және ортаңғы құлағы жоқ. Іштей ұрықтанады, уылдырықтарын аналығы қорғайды.