Л а ндшафтта ну

6)  Кесек  тасты,  қиыршық  іасты 
усақ  шоқылы  ежелгі 
тау  журнақтарыиың  қоңыр 
ю иырақгы  жерінс  өсксн
бетегелі-көделі-жусанды- шөлді зона. 
'
7
)  Саздақты  жыныстан  гүзілгей 
деллювийлі-нролю- 
вийлі шоқы  аралық  жазықтың  қоңыр 
тонырағына өскен
көк  жусанды,  баялышты-күйреуікті-көк 
жусанды  шөлді 
зона. 
.,
8) Өзен  аңғарының аллювийлі топырағына өскен шал-
ғындар  мен  тоғайлар.  Шөлді  ландшафтының 
солтүстік 
бөлігіндегі  ландшафт  қурылымында  жапаңаш 
жартас, 
бедленд,  тақыр,  есгіе  қум,  соры  шыққан  жер, 
тартна  сор 
және тұздьі көлдер жиі кездеседі. 
-
II.  Сур-қоңыр  топырақты  жерге  тараған  эфемерлі- 
жусанды  оңтүстік  шөл  Маңқыстау  үстіртінде,  Үстірт 
қыратында,  Қызылқумда,  Мойынқумда,  Сарыесік-Аты- 
рауда,  Іле  жазығында,  Жетісуда,  Маңқыстау,  Қызылорда, 
Жезқазған,  Семей  облыстарының  оңгүсгііінде,  Оңтүсіік
Қазақстан,  Жамбыл,  Алматы,  Талдықорған  облыстары- 
ның  еолтүстігінде  орналасқан.  Жер  бедері  тен ізтабанды, 
көлтабанды,  аллювийлі,  тау  алдындағы  проллювішлі 
жазыктан  турады.  Литогенді  негізі бойынша  саз балшық- 
ты,  саздақты,  құмды  шөлдер  болып  балінеді.  Климаты 
■ Ц а қ  континентті.  Жылына  орташа  150—>
 10(>  мм  жауын- 
Е х і ы н   түседі.  Жауын-Шашынның  мол  түсетін  кезі  қыс 
иен  кәктемде  (60%).  Қысы  суық,  қар  болмайды,  көктемі
жылы,  топырақ  қабаты  тез  қызады  да,  эфемерлср  мен 
эфемероидтар  қаулагі  өседі.  Жазы  ыстық,  құрғақ.  Күзі 
қоңыр  салқын,  тіршілікке  қолайлы  болып  келеді.  Өзен 
торы, ағыны болмайды. Жер асты  суы  ащылйу, өте тереқ- 
де  орналасқан.  Тұщы  су  жетімсіздігі  айқын  байқалады. 
Ауыз  суының  жетімсіздіғіне  байланысты  жайылымды 
жер нащар пайдаланылады. Топырақ қабатының жамыл 
ғысы  пашар  дамығап,  ойдым-ойдым  болып  келеді.  Қ\ 
нарлылығы  төмен,  қордалы  қарашірігі  1—2%  сұр-қоңыр 
топырақ  қалыптасқан.  Оңтүстік  шөлді  зонада  темеидегі-
дей ландшафт тараган.
|| Саздақты  жыныстан түзілген  жазықтың тақырлары 
мен  еортаңцы  сұр-қоңыр  топырағына  өскен  жусанды- 
бұйырплнды, бұйырғынды шөлді зона. 
.•
 
,ч'
2)  Саздақты  жыныстан  түзілген  жазықтың  сортанды, 
тақыр  жері  мен  сортаңды  сұр  қоңьір  топырағына  өскен 
қара  жусанды-көкпекті,  баялышты-қара  жусанды  шөлді 
зоңа.
3)  Саздақты-қиыршық тасты  жамылғымен  жамылған 
денудаңиялық жазықтың сортанды сұр-қоңыр топыраіы-
104

ма  нсксм
«ұйыркьшды,  жусамды-бұйыргыпды
)  Саі.цақі 
і
>
і
  жымыстам  іүіілгсм  деллювийлі-иролю- 
ішилі жа и.іқтыц сор-гаиды  жсрі  мем  сортам;м>і  сұр-қомыр 
тоиыраіыиа  нсксм  баялыміты,  баяльммты-жусамды  мшлді
5)  Шаіылды,  імагылды-тноелі  құміа  нсксм  жусамды- 
жүгм імді, жусамды-сркекімнмті, сексеуілді іивлді :юма.
6)  Са:і  оалімықты  жымыстаи  туіілгси  бэр тнбслі  тсці:»- 
таоамды  жа и.іқтыц соры  иіыққам  жс^іме, сортацыма, сор-
гац/ды  сұр-қоцыр  тоиырагыиа  нскси  кнк  жусаиды  бая- 
лышты, сорац іпнпті мінлді зона. 
5
7)  Саздақтан  түзілгсн  кнлтабаиды,  аллюнийлі  жазық- 
іыц  соры  міыққам  жсріме,  сортацыма,  сортаіщы  сұр- 
қоцыр  топырагына  осксп  жусанды,  баялышты-жусанды 
кнкнскп, кнкискті-қара жусаиды  шнлді зопа.
8)  Саздақтап  түзілгсн  кнлтабанды,  аллюнийлі,  жазық-
г  тыц соры  піыққан  жеріне,  імалгымды, батмақтаімам  міал-
гымды  топыраққа  нсксп  қамысты,  қогалы-қамысты
сорац пінпті  піалгыиды  зоиа.
1 
^   Саздакіап  түзілгсп  аллюмийлі,  иролювийлі  жазық-
тыц  сортацды  сұр-қоцыр  топырагына  нскеи  бұйыргым- 
ды, жусаидғл-оүйырғыпды  іпвлді :юна.
щ 
Са * оаліпықгы  жыпыстап тузілгси ірі-ірі ойпаңпып,
соры  шыққап  жсрі  мсп тақырыпа сирек нскен  сорац шәи- 
ті іпөлді зопа. 
1
I 
Жалпы  іпнл  зонасы  лаидіиафтысы  жайылымга  гана
асы  ауыз  су  қорына  тікслсй 
оаиланысты  оолады.  Ара-тұра  суармалы  жеріне  (Сыр
ооиыпа,  Іле  оойыидагь;  Ақ;іала  нціріпс  т.б.)  бау-бақпіа
күріш, сқнсінвн өсірілсді.
II. 
КАЗАКСТАННЫЦ ТАУЛЫ АІІМАКТАРЫНЫҢ 
I 
ЛАНДШАФТЫЛАРЫ
Қазақстаи  жсріпіц  10%-іи  таулы  аймақтар  алын 
жатыр.  Лаімммафт  түзілу  факторлары  таудыц  биіктігіис 
| жәпс бслплі  (>ір спдік  нсмссс оойлық бойындағы  клммат- 
тық бнліктсрдс  Орпаласуыиа  байлапысты  болады.  Жазық 
| жсрге 
қарагапда 
тау 
лаіідціафгыларыпым, 
іпікі 
і
  құрылымы 
күрделі 
әрі 
ор 
түрлі 
келсді. 
Тауда 
| ламдіпафгылы  зопалар  мси  белдсулердіц  бір-бірімсн 
|орын  алмасуы  жиі  кездессді.  Биіктіктсгі  орыньіна  қараіі 
ІҚазақстан  гауы  аласа, биіктігі ортаіпа жәпс  аса биік таулы 
|аймақтардып, лапдиіафтысы болыи бнлімеді.
I  1 4 -5 3 «
І(Ь

АЛАСА ТАУЛЫ  А Й М А К ТА РД Ы І1
ЛАНДШАФТЬІЛАРЫ
Республика  территориисыидағы  аласа  таулы  аймақ- 
тарға ошпа  бнік смес  тау сілемдері  мен  Тянь-Шань, Жоң- 
ғар  Алагауы,  Тарбағагай,  Сауыр,  Алтай  тауларының 
1900—2100 м-гс дсйінгі боліктсрі  жатады. Аласа тау сшеміне 
Маңқыстау,  Мүталжар,  Үлытау,  Көкшетау,  Қарқаралы, 
Қьпылтас,  Баяиауыл.  Ереймснтау,  Шыңғыстау,  Қарагау, 
Шу-Іле, Қалба тау жоталары да кіреді.  Бұлардың Маңқыс- 
таудан  басқасы  палсоюй  эрасында  өгкеи  каледон  жәңе 
герцин  қатиарлану  ксзеғухеріпдс  түзілген.  Мезозой  мен 
кайназой  эраларьища 
сыртқы  ^үш  әрекетінен  үгіліп, 
мүжіліи  тсгістслгсн.қазіргі  Сарыарқа  тау  жоталарының 
жүйесі  қалыптасқаи.  Мацқыстау  гауы  мезозой  эрасында- 
ғы киммериилық қатнарлануда түзілген. Ол да бор, палео- 
ген  дәуірлсрінде  тсгістслу  процссіне  ұшыраған.  Неогенде 
басталғаи  альпілік  орогснез  Қазақстандағы  барлық  тау- 
лардың жацарып  қайта көтерілуіне себепші болады. Бірақ 
неотектоникалық  қозғалыстардыц  қарқыпы  аласа  тау-
ларда ете баяу өгуде.  Қазақстандағы  аласа таулардыц гео- 
логиялық  құрылі.ісы  бір-біріне  өте  ұқсас,  көбше  мета-
налеозоилық  гақтатастан,  құмтастан,  квар- 
циттен,  мәрмәрлснген  әктастан,  гранитті,  гранитоидты 
интрузнядан,  жаиартаулы  эффузивтерден  тұрады.  Тек 
Маңқыстау 
тауы 
ғаиа  .  псрмь, 
триас 
дәуірлерінің 
метаморфтаиған 
құмайггы, 
тақтатасты 
және 
конгломератты 
жыныстарыпан 
түзілген. 
Бұлардың 
қазіргі  жср  бсдсрі  аридті  дснудациялық  жолдармен 
түзілгсн,  ұсақ  шоқылы  тау бастарыныц, текшеленген бет- 
кейлердіц  жәпс  гау  алды  еңісті  жазықтардыц  гізбегінен 
түрады.  Климатғық,  гидрологпялық  жағдайлары,  соларға 
орай  қалыптасқан  топырақ  жамылғысы  және  өсімдіктср
мен  жаиуарлар  дүнисеі  әр  түрлі  оолып  келеді. 
ландшафт тннтсрі жәпс олардың пегізгі құрылымы бірдей 
болып  келмсйді.  Қазақстаниың  аласа  тауларында  шел, 
шелейт,  дала,  орманды  дала 
және  с>рман  тиіггес
лапдш афтылар тарағаи. 
' 
■
  ""у  /;
Аласа  таулардың  піол  типтсс  ландшафтылары  Маң- 
қыстау таулары  мсп  Тянь-Ш апь, Жоңғар Алатауы. Тарба- 
ғатай,  Сауыр,  Алтаіі  тауларыпыц  500—700  м-ге  дейінгі  гау 
жоталарыпда,  тау  алды,  тау  іші  жазықтарында  тараған. 
Бұл  жсрлсрдс  табпгн  лапдш афтылар  өте  құрғақ  контн- 
нептті  клпмат  жағдайыпда  калыптасқан.  Қысы  қатты, 
қара  суықгы  болын  кслсді,  тұрақты  қар  жамылғысы  бол- 
майды.  Кектсмі  жылы, қысқа, тсз етс  шығады, эфемерлср 
мен  эфсмсроидтардыц  ғана  киктсн,  есіп  жстічуінс  қолаіі- 
лы.  Жазы  ыстық,  құрғақ,  ұзаққа  созылады.  Жазда  есім-
106

діктсрі  қураи  қалады,  квптсгеп  жануарлары  биологиялық 
тыныиггық  кұй  кешеді.  Күзі  жылы,  ылғалды  болып  келе- 
ді, өсімдіктердің  күздік  өніп-өсуі өтеді, жануарлары  қоида- 
нып  үлгерсді.  Көктем  мен  күзде  арктикалық  ауа  массасы- 
ның  еиуінс  байлапысты  жиі-жиі  үсік  жүреді.  Ол  ксйбір 
жылдары екне дақылдарга орасан  зор зиян  кел гіреді.  Кли- 
маттың  қүргақиіылыгыи  ортаиіа  жылдық  жауын-ша- 
ш ыниың  150  мм-ден  аспайтыпдыгы  дәлелдейді.  Жауып- 
шаіпыны  көбіие  жерортатеңіздік  сииатта  түседі.  Эисргия-
лық  байльіқтың  мол  қоры  болгапымеи,  ылгал  балансы-
ның  кемдігіне  байланысты  ландіиафтыиың  құрамдас
бөліктері  онша  жақсы  жетілмейді.  Рас,  таудаи  бастау  ала- 
тыи  Талас,  Шу,  Іле,  Қаратал,  Ақсу,  Лепсі  сияқты  өзсидер 
піөл  зонасындагы  суармалы  егістіктің  көлемі  'теңейіп, 
оазисті  ландш афтыиың  түзілуіне  ссбепші  болыіі  отыр. 
Олар,  әсірссс,  соңгы  жылдарда  гаиа  шөл  зоиасыпып, 
лаидшафт құрылымыпаи орып  алады.
Аласа  таулардмң  шнл  типтсс  лаіідінафтысының тара- 
луына  жср  бсдері  мсн  топырақ  жамылгысын  түзуші 
жыпыстардың  литологиялық  құрамы  үлкси  ықпал  етеді. 
Жыиыстарыиың  литологиялық  құрамыпа 
қарай 
саз 
балшықты  (сор  мси  тақыр),  саздақты 
(сұр 
қоңыр  жәпс 
сұр  топырақты  жср)  жөпс  тасты  шөлдср  болын  бөлінеді. 
Ландшафттық карта  жасау ксзінде 
аласа 
таудагы  иГөл  тип- 
тсс  лапдшафг  домиианттарының  гөмсндсгщсй  тізбекгср- 
дси  тұратыпы  апықталды.  I)  Сұр  қоңыр  жәие  сұр  топы- 
раққа  өсетіп  сораң  шөпті,  жусапды,  зфсмсрлі-жусапды, 
баялыпіты-жусапды,  бұйыріыиды  өсімдік  жамылгылары 
тарагап  тау  іпіі  саз  балш ықіы  көлгабапды,  көлтабанды- 
аллюнийлі  жазықтар;  2)  тсріскеи,  піагыр,  жүзгіп,  жыңгыл 
жәие  секссуіл  өскеи  құм  бұйраттары  мсп  шагылдар;  3)
көкпскті,  қара  жусапды-көкпскті,  бұйыргынды-көкискті,
зфсмсрлі-көк  жусаиды,  баялышты-көк  жусанды,  күйрсуік- 
ті-көқ  жусанды 
жәнс 
пзспді  өсімдік  топтары  тараган  сұр 
топырақты  тау  алдындагы 'сңіс  кслгси  саздақты  жазық- 
тар;  4)  тас  бұиыр^ыпды,  бүныргынды,  сскссуілді 
жамыл- 
гылар өсксн  сұр  қоңыр  топырақты  малта  тас аралас 
саз- 
дақгы адырлапгап 
тау 
бнктсрлсрі; 5)  кнк  жусанды, 
ифсмср- 
лі-кнк  жусанды,  баялышты-көк  жусапды  күйрсуікті-кнк 
жусапды  изснді  жамылгылар нсстіи  сұр 
тоны рақ 
дамыгаи 
малта тас  аралас саздақты  төбслі-жонды 
тау 
бөктсрлёрі; §) 
баялышты-қара  жусапды,  баялышты-бұйыргыпды,  қара 
жусаиды  өсімдік  т п т а р ы   тараіітын  қоңыр  түсті  топырақ 
дамыгаи  қиырш ық тасты  аласа таулар.
Аласа  гаулардагы  кнл  маңыпда.  нзсп  нрсніндс.  ыза 
сулы  жсрлсріндс  жәнс  пасқа  і‘у  кнздсріндс  гидроморфты 
стшапагы  интразоиальды  лапдпіафты  гараган.  Оларга

жататыпдар: 
I) 
дәнді  шоитссіидср  мсп 
кнк  жусапды  ніилі, 
ажырықты  всімдік  ж амы ліы лар 
всстіп  іііалп>ііі  гопырақ
дамьнап саздақты алліошііілі жазықтар; 
2) қамысты қона;
3)  әр түрлі  ііівнтссіндср  мс.і  д.иіді 
ііівіггссінді  іналгындар, 
қорысты  киаіілар  всстіи  аллюнийлі 
тонырақ  дамьнаи 
сапдақты  в»сн  жаііылмалары;  4) 
вісп  бойындагы  іпураг- 
тар мси таргпа сорлар, борықты 
сорлар, қатқылды 
сорлар 
жәііс 
тақырлар.  Аласа  гаулардың  шші 
тіпггсс  лаидшаф- 
тысы  врісті  мал  жаііылымыпа 
қолайлы.  Гпдроморфгы 
шалгыпдарДа  іиабыпдықгар бар. Тау 
іші, тау  алды  жа іық- 
тарыіп.ш,  суармалы  сгістіккс  жарамды 
жсрлсріи  толыгы-
наи оа иісті лаидніафты  аЛып  жотыр.
Аласа  таулардын  іинлсііі  тшггсс  ландшафгы.гары.
Алтай,  Сауыр,  Тарбагатай  тауларыида  5(Ю—600  м—лси
900—1100  м-гс,  Жоцгар  Алагауыпда  —  600—700  м-дсп 
1200—1300  м-гс,  Солтүстік  Тянь-Ш аньда  700—(Й0  м-дси 
1500—1800  м-гс,  Оңтүстік-Батыс  Тяпь-Шаиьда  800  м-дсн 
1500  м-гс  дсйінгі  тау  жоталары  мсн 
тау  бстксйлсріпдс 
орналасқап. 
Жскс 
дара 
тау 
сілсмдсріпдс 
Үлытау, 
Қызылтас  жәгіе  Шыңгыстау  гаулары  жатады.  Жср  бсдсрі 
ұсақ  іиоқылы  сжслгі  тау  жүрнақтары  тарагаи  жатық 
болыи  кслсді.  Ірі  тау  сілсмдсріпің  стсктсрі  ысырынды 
жыныстың  тітбскісріиен  түилгсп  сңіс  жа іықтардан  тұра 
ды.  Олар  кссск  тасты,  қны ріпы қ  тасты,  малта  гасты
болып  кслсді  дс,  лссс  нсмссс  саздақты  жамылгылармси
көмілсді.  Бұл  жсрлсрдсгі  ландпіафтылардың  қалынта- 
суыида  орографнялық фактордың  рвлі орасан  тор. Жсргі- 
лікті  жср  абсолют биіктігіиің  артуы  мсн  гау  жоталарыпыН 
ылгалды  ауа  массасын  тасымалдайтыи  жсл  втіидс жагуы- 
иа  банлапысты  аласа  тауларга  аііналасындагы  інвлдср- 
мсн  салыстыргаида  жылына  50—100  мм  жауын-інаінын 
түссді.  Шілдсдсгі  ауаның  оргапіа  тсмнсратурасы  2—3°-қа 
ксмиді.  Гидрогермпялық  кох}криңиспт  0,4—0,5-кс  жстсді. 
Өиіп-всу  кеіеңіпдсгі  ауа  тсмпсратурасыпың 
жиыііы
  — 
2400—2500 С.  Аласа -тауларда  в«еи  торы  сирск,  квл  суы  а і. 
Жср  астыидагы  су  қара  сулы  бслдсу  құрайды.  Аргстиан 
суы  да  оарпіылық.  Тау  басынаи  агып  шыққан 
елсп 
суымсн  біргс  артсзнап  суы  сгістіктсрді  суарүга  жәңс  ауьп 
су  рстінде  иаіідалаиылады.  Аласа  таулардың  ічніырагы 
апіық  іүсгі  қычьпі  қоңыр  топырақты  жамылгыдап  тұра- 
ды. Өсімдіктері  сораңдьі,  жусапды, дәнді піеіггссіндср  мсн 
қарагандылы,  гооылгылы  бұталардан  құралгап.  Жанүар
лары  спрск,  ежслп  қарақұіірық,  құлан  сияқтылар  үркіп. 
жср  ауып  кеткен.  Қатір  Сарыарқаның  піелсйтіидс  ақ 
бә- 
ксп  сақгалган.  Сарыарқадагы  Үлытау.  Қызылтас  таулары 
мси  МаңқысТаудың  Қаратау  жәис  Ақтау  сілсмдсріпде 
лапдіиафт  кепіепдсрі  жалапаш  тасты  копмм  т: ігткі  үг:ік
108

ш оқмжірдап; тал  ж»пс  кнктсрск,  қ ай м қ  есксн  ормаи  шоқ- 
тары  оар  қиырш ық  тасты,  СіПдақты  сай-саладап;  құиар- 
лы  шадіЬііі  тоиыраққа  нсстін  ^р түрлі  шнптссін  мсн  дәнді 
шннгссін  топтіірынан  тұратын  шалгындары  бар  бастау 
сулы,  ыза  сулы  ұсақ  іноқы  аралық  қиыршық  тасты 
саздақты  жаи.іқтан;  аніық  саргмлт  тоныраққа  нсстін
қарагаіни.пп,і-т()бьпнылы, 
жусапды-дәнді 
нінитссіпді
жамылгьісы  оар  қиырінық  тагтар  мси  са ідақтан  түгшисн
нроліоііініді-дсліопнплі  жа іықтаи;  сортацды  саргылт жәнс 
сұр  қои.ыр  гонырақты  сорац  інвнгі  жусанды  жамылгы 
тарагап  ұсақ  пюқы  аралық  са.ідақты  жаіықтап  түрады. 
Дсмск, л ан дш аф г  ксшсндсрінін  ксстссі  бсс буынды  болын 
кслсді,  ксіідс 
үпі,  тнрт  оүыпнан  түруы  да  мүмкін.
І а о т а т т а   лаидіпафт  ксшсидсріпіц  буын  саиы  молайгаи
саиын  оларды ц  нміршсцдігі  дс  артады.  Алтай,  Саүыр
Тароагатаи. 
Жоцгар 
Алатауы 
жәііс 
Тяиь-Шань 
тауларыныц  стсктсріндсгі  іпнлстіт  гинтсс л а п д іп а ф п а р  да 
ксшспді  оолын  кслсді.  Л аіідш афт  ксіпсндсрі  сұр  жәнс 
қі.гіыл  қоцыр  тоиырақты  жсрлсрдіц  жусанды-сорацды 
жусаиды-допді 
шніггссіпдср 
мсп 
эфемсрлі-жүсандьі
нсімдік  топгары  тараған  малта  тасты,  саздақты-  гау 
стсппдсп  ысырыиды  жьшыстар  тгібегінси  тұратын  сцісті 
жа іықгардап 
қүралады. 
Лапдіпафт  "  ксіпсндсріпіц 
қүрамыпа  таудап  оастау  алган  кіші-гірім  өзси  ацгарлары 
да.кіреді.  Олар  кноінс  тоғайлы,  шалғынды  болып  кслсді 
ксидс  оұталы  құры  саіі  тсктсс  болын  та  ксздсссді.  Ірі  тау' 
сгсііндсіі
  шнлсііт  тииті лаидінаф тм лм   бслдеүгс  халық  жиі 
қоиыстапған. 
Жсрі 
кнбіис 
сгісгікке 
пайдаланылады 
Кнкніпс,  жсміс  бақтары,  жү:»ім,  гсхпикалық  дақылдар
есіріледі.  Суармалы  тапаптарда  жыл  сайын  тұрақты  бітік 
өшм  алынады.
Аласа  іаулардм ц   дала  жәпс  ормаіідм  дала  тіпгғсс 
і  
.  .  
і  | 
^
ғалжар,  Ерсймептаү  сілсмдсрі  мсн 
Алтаи,  Сауыр,  Тарбағатай,  Жоцғар  Алатауы,  Тяпь-Шань 
таулары
11
ы ц   16(Ю—1800 биіктігіпс дсйін  тарағаи.  Қаратаүда. 
Шу-Ілс,  Қалоа  г ж   жоталсірында  1200—2100  м  биіктіккс 
дсйіп  квтсрілгсп.  Жср  бедсрі  үсақ  шоқылардап,  таү
жоталарыиап  жәнс  текшелі тау бнктсрлсріисп  тұрады.  Таү
басы  жар  тасты  нсмссс  қорым  тасты,  болын  келсді  таү 
бэктсрлсрі  малга  тастан  түіілғеп,  бсткі  қабг.гы  лсссгі 
нсмссе 
сапдақіы 
жамылғымсп 
кнмілгсп. 
Клпматы 
қоцыржай 
контнпсптті  болып 
қалыптасқап,  ортапіа 
жылдық  жауын-шашыны  5 0 0 -6 0 0   мм-дей,  кейбір  тауда, 
ммсалы,  Алғайдағы  Қалба  жотасына  10(Ю  мм-ге  дсііін 
туссді.  Өнін-нсу  кс.ісці  тау  етсгіпдсгі  июясвт  :пптсс 
ландшафт тараған  бслдсудсп  10  күндсй  ксіпігіп  басталады. 
иғнн  кнктсмгі  үсік  нтксп  соп,  басталғаидыктап  жсміс

бақтарының  дамуына,  өге  қолайлы  болыгі  келеді. 
Темиератураш>пі,  10°С-тан  жогары  жиынтьны  2000Т. 
Жергілікті  мәні  бар  өзен,  бастау  суы  баршылық. 
Тонырақ 
жамылғысы  құнары  жсткілікті  таулы  күцгірт түсті  қызыл 
қоқыр  топы рақ  пен  таулы  қара  тоиырақ  тиитеріисп
тұрады.  Өсімдіктері  «р  түрлі  пюнтесіниеи,  дәпді  шөп- 
тесінисп,  қарагап, тобылғы, ырғай,  и гмұрыи  сияқты бұта- 
лардаи  құралған.  Тау  ш атқалдарына  орман  шоқтары  вс- 
кен.  Жаііуарлар  дүииссіпде  түрлі  тышқан,  борсық,  қас- 
қыр, түлкі  жиі  кездеседі,  үкі,  ителгі, бвктергі  гіршілік етеді. 
Аласа  тауларда  дала  лапдшафтысы  мсн  орманды  дала 
қатар дамыған.  Дала  ландшафтысы  тин  құрайтын  доми- 
наитгары  болып  саиалады.  Оларға  жататыидар:  ^таулы  І 
қара  тоиыраққа  әр  түрлі  шептесін  мен  дәпді  інөптесіи  I 
топтары  тарағап  саздақ  жынысты  жамылғысы  бар таулы  і 
жоталар;  күңгірт  түсті  қызы л  қоңыр  топыраққа  кеделі-  . 
бетегелі, бұталы-бегегелі-селеулі  өсімдік топтары  дамыған 
лесс  немесе  саздақ  жыиыс  қабатымен  жамылған  қиыр- 
іпық  тасты  төбелі-жопды  гау  бастары;  жұқалтаң  гаулы 
қызыл  қоңыр  топыраққа  бұталы-селеулі-бетегслі нсімдік- 
тср өскен  қиы рш ы қ  гасты, жар тасты  ұсақ іпоқылар: күң- 
гірт  түсті  қызыл  қоңыр  топыраққа  көделі-бстсгс;іі,  бұта- 
лы-бсгсгслі  жамылғы  тарағаи  малта  тае  нсп  саздақтан 
түзіліи,  сай-саламси  тілімденгси  текшелі  тау  бәктсрлсрі; 
қызыл  қоңыр  топыраққа  бұталы-жусапды-бетегелі  нсім- 
діктер  нскеи  саздақпеп  кнмілгси  жартасты,  қиыріпық тас- 
ты,  сай-салалы  жопды-бұйраттар;  таулы  қара  топыраққа 
өскен  жусанды-бетсгелі  жамылғысы  бар  малта  тасты, 
қиырш ық  гасты  Жәпс  саздақты  тау  іші  жазықтар.  .Аласа 
таудардың  шатқалдары  меп  сай-салаларында  тал,  тсрск, 
қайың  және  жеміс  ағапггары  аралас,  бұталы,  қорысты 
тоғайлар нсксн  субдоминангты лаидшафт кездесСді. Олар- 
Д Ы Ң  
беткей  эрозиясып  бекітудегі,  ылғал  жииаудағы  рнлі 
орасан  зор.  Жалпы  аласа  таулардың  дала .типтес  ланд- 
іиафтыларыиың  жатық  жерлері  егістік  үшііі  иайдаланы-  , 
лады.Егістікке  жарамсыз  жерлеріп  мал  жайылымдары. 
шалғыпды  шабындықтар алып жатады. 
- 
*
Аласа 
таулардың 
ормаиды 
лаидіпафтылары.  | 
Кнкшетау,  Баяпауыл,  Қарқаралы  тауларыида  кездсседі. I 
Олар  граиитті  гаулар  мсн  тұщы  кел  маіщарында тарағап. |  
Орман  шоқтары  граиитті,  гранитоидты  жартастарда, 
орман  зопасына  тән  күлгіп  тонырақты  кел  маңындагы 
саздақты  жазықта  қалыптасқаи.  Кебіне  кектсрск,  қаиыц, 
қарағаи  ессді.  Олардың  арасыпда  бұлғыи,  қабаи,  шопіқа. 
суыр  тіршілік  етсді.  Айналасы  далалы  ландшафтымсп
қоріпалгаидықтан  қасқыр,  түлкі  сияқты  жапуарлар  ксз-
дсседі. Тас  мүсіидср, орман  нюқтары. тұщы  кел  тізбектсрі
110

бір-бірімси  үйлссім  тауьш,  лапдшафтыға  ерекше  көрік 
береді.  Бүл  жсрлер  туриетік  маршруттар  мен  саялы 
демалыс  орыидарьша  айналған.  Оларды  экологиялық 
жағынаи  қорғау  күиделікті  өмір  талабы.  Ол  ұшін  ұлттық
I V   Я В  
Я К  
ж 
м 
т.  - 
.   <
жөн.
алған
БИІКТІГІ ОІЧ АША ТАУЛЬІ АЙМАҚТАРДЬІҢ ЛАНДШАФТЫЛАРЫ
Қазақсіап  жеріиде  биікгігі  орташа  таулар  Тарбағатай- 
дан  баеқа  іаульц аймақтарда  жеке-дара  тау  жүйесін  қүра- 
майды.  Олар  Тяиіі-Шань,  Жоңғар,  Сауыр,  Алтай  таула- 
рындағы  абсолют  биіктігі  800—1300  м-ден  2300—2900  м-ге 
дейіші  тау  жоталары  мен  беткейлерде,  тау  іші  жазықта- 
рыида  орналасқаи.  Бүл  ландиіафтыиың  қалыптасуында 
геологиялық-геоморфологиялық  ерекшелігімен  бірге  ауа- 
ның  таулық-жазықтық  циркуляциясы,  ауа  массасының 
жоғары  кетерГлуг,  атмосфера  шептерінің  алмасуы  негізгі 
фактор болып  саналады. Осы  процестердің  негізінде биік- 
тіғі  ортапіа  таулық  қабагга  жауын-шашын  мол  түседі, 
оның  жылдық  орташа  мөлшері  550—800  мм.  Алтайда 
1000  15(Ю мм-ге деиіп  жетеді. Жауын-шашын  мол түсегін- 
діктен өзен  торы  жиі, суы  мол  болады. Олар жер бетш  жер 
қыртысыпың  тектопикалык  жарықгары  бойынша  қар- 
қынды  түрде  гілімдеген.  Осылай  терендігі  200—300, 
300-5.Ю,  500— 700  м-ге  жететіп  шатқалдар  пайда  болған' 
бетксіілсрлсіі  шапылган  жер бс гінің шайындылы  жыныс- 
тары  тау  ініі  жазықгарын  толтырган.  Мысалы,  Іле  бойы, 
Сөгеті, 
Ж алаңаш, 
Қарқара 
сияқты 
тау 
іші 
жазықтарындагы  малта  тасты,  қүм  аралас  саддақты 
жышдс  қаоаттарыпың  қалыңдығы  бірнеше  жүздеген 
метргс  жсгеді.  Орташа  биік  таулы  қабатга  ауаның
жылдық оргаіпа  темпераіурасы  5— 10°С.  Тсмпсратураның 
Ю С-дсн  жогары  жылдық  қосыпдысы  1000—2000°С.  Өніп- 
өсу  ксзеңі  98-деп 
166  куи 
шамасында  ауытқиды. 
Лаидшафгыиьиі. 
қүрылымында 
бетксй 
коріпісіне 
байланысты  оолагын  бпіктік  бслдсу  айырмашылығы 
айқын  бапқалады,  150—200  м-ге  дсйіи  жстсді.  Мүнымсн 
.бірге,  ар  жсрдегі  таудың  бірдей  абсолют  бпігінде  әр  түрлі 
ландшафг 
белдсулері 
ксздсседі. 
Жалны 
Казақстан 
жеріпдсгі  биіктігі  орташа  таүларда  далалы,  орманды-
шалгыпды-далалы  лапдшафт  тиитсрін  қүрайтын  биіктік 
бслдеу  гараган.
Біііқгііі  ортагна  тауларлһін  далалы  ландшафт  гшіінің 
тарал\  шсгі 800—1300  м-дсн  2200—2600 м-ге дснінгі абсолюг 
биікіігі боііыпша  анықталады. Лапдшафты белдеуі  іпсктс- 
рінің бпік гігіидсгі  коріністің айырмасы  200 м-гс  тсң. Лаид-

жүктеу/скачать 9,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: