Ланның Қазақстаның тас дәуiрi ескерткiштерiн зерттеуi ермекбаева Аида Қайнар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ә.Х. МАРҒҦ ЛАННЫҢ ҚАЗАҚСТАНЫҢ ТАС ДӘУIРI ЕСКЕРТКIШТЕРIН ЗЕРТТЕУI 

 

Ермекбаева Аида Қайнар 

Университетінің Тарих мамандығының магистранты 

 

Ғылыми жетекшісі – тарих ғылымдарының кандидаты, профессор Кадиркулова Г.К. 

 

Қазақстан археологиясының кҥ рделі мәселелерінің бірі республиканың ежелгі тарихын, 

бәрінен бҧ рын ежелгі тас дәуірін зерттеу болды. Орталық Қазақстанның тас дәуірі 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

282 

ескеркіштерін  ОҚАЭ  зерттеді.  Осы  экспедицияның  жетекшісі  Ә.Х.  Марғҧ лан  археология 

ғылымының  барлық  салаларын  жетік  меңгерген  ғалым.Оның  неолит  кезеңінің  қабірлерінің 

сипаттамаларынан басталып, қола дәуірінің ескерткіштері, кен  ӛ ндірісі, мыс балқыту тәсілдері 

мен  орындары  туралы  жазған  еңбектері  қазіргі  уақытта  жеке-жеке  ғылыми  зерттеу 

тақырыптарына айналды. 

 

Ғалым  Қазақстандағы  ежелгі  заман  ескерткіштерінің  ішінде  тас  дәуірі  ескерткіштерінде 

жеке дара қазба жҧ мыстарын жҥ ргізбегенімен Қазақстанда неолит мәдениетiнiң ескерткiштерi 

туралы  зерттеулерді  саралады.  Соңғы  40  жыл  iшiнде  Қазақстанда  неолит  ескерткiштерiн  ашу 

мен зерттеуде археологтар кӛ п жҧ мыс атқарды. 

 

Академик  Ә.  Марғҧ ланның  1998  ж.  жарық  кӛ рген  шығармалар  жинағының  1  томында 

тас  ғасыры  ескерткіштерінің  зерттелуіне  жан  жақты  тоқталып,  сараптама  жасалған.  Жаңа 

зерттеулердiң негiзiнде қола дәуiрiнiң алдында Ертiстен Торғай жазығына дейiнгi аралықта ӛ те 

кҥ штi,  бiрыңғай  макролиттiк  мәдениет  болғанын  байқаймыз.  Сарысу,  Бӛ рiбас,  Тҧ зды-сай 

ӛ

зендерi ауданындағы макролиттiк жер-жыртқыш қҧ рал мҧ нда егiншiлiк болғанын кӛ рсетедi. 

Бҧ дан  азғана  кейiнiректен  соң  б.з.д.  тӛ ртiншi  мыңжылдық  неолиттiк  шаруашылықтан  жаңа 

металл мәдениетi  туды. Бҧ л Қазақстанның неолиттiк  тайпалардың ӛ мiрiндегi  тӛ ңкерiс болды 

деп қорытты. 

 

Қарқаралы  тауының  оңтҥ стiк  және  оңтҥ стiк-шығыс  жағында  неолиттiк  тҧ рақтар 

оңтҥ стiкке  қарай  созылып  Балқаш  кӛ лiнiң  солтҥ стiк  жағасымен  ҧ штасады.  Қҧ сақ  ӛ зенi 

аңғарыдағы Тоқырауын-Аягӛ з су айырығындағы ашылған тҧ рақтар iрi топтар болып саналады. 

Бҧ лардан ӛ те алыс емес Қаршығалы ӛ зенiнiң тҧ рақтары бар. 

 

Неолиттiк  тҧ рақтар  адам  аз  орналасқан  жерде  сақталған:  Тоқырауын,  Қарамендi  - 

Тоқырауын ӛ зенiнiң сол ағысы, Беғазы -Тоқырауын ӛ зенiнің сол ағысы, Жiңiшке I, Жiңiшке II, 

Данблан, Ақжарық. 

 

Бетпақдаладағы  ашылған  неолиттiк  тҧ рақтарға  қарап  -  бҧ лардың  пайда  болуына  екi 

фактор  себеп  болғанын  кӛ ремiз  -  бай  фауна  және  неолит  адамының  қҧ рал  жасауына  негiз 

болатын  кремен  бӛ лшектерiнiң  кӛ птiгi.  Неолит  кезеңiнiң  адамдары  аңшылар,  жинаушылар 

және бҧ ған қосымша жабайы аңдарды ҥ йге ҥ йретушiлер, мҧ ны сол уақыттың тасқа салынған 

суреттерi дәлелдейдi. 

 

Бетпақдала  жерінде  неолиттік  тҧ рақтар  кӛ птеп  кездеседі.  Тҧ рақтардың  орналасуы  сол 

жердің  табиғатының  байлығы  және  кремнийдің  мол  қорының  болуымен  байланысты  болуы 

мҥ мкін. 

 

Әрбір жылдың ӛ зіндік ғылыми жемістері  отандық археология тарихнамасына қосылған 

мол  ҥ лес  болды.  Бҧ ған  дейін  сипатталып  жазылғандар  Ә.  Марғҧ ланның  ой  елегінен  ӛ ткізіп, 

сараптаған  еңбектерінен  алынған  зерттеулер.  Жоғарыдағы  атап  ӛ ткеніміздей  ғҧ лама  ғалым 

далалық  зерттеулермен  қатар,  әртҥ рлі  ғалым  зерттеушілердің  еңбектерін  теориялық  тҥ рде 

талдап, бір жҥ йеге келтірумен де айналысқанын кӛ реміз. 

 

Енді Ә. Марғҧ ланның тас дәуірінің ескерткіштерінде жҥ ргізген зерттеулеріне тоқталсақ. 

Сарыарқадан  қола  дәуіріне  дейін  ӛ мір  сҥ рген  микролиттік  мәдениетті  тапты.  Мҧ ның  ӛ зі  тас 

дәуірінің  соңы  мен  палеометал  бас  кезіндегі  ӛ лкені  байырғы  адамдардың  қоныстануына 

қатысты  сауалдарды нақтылауға септігін тигізді. Ә.Х.  Марғҧ ланның  басқаруымен ОҚАЭ 1947 

жылы  Қызылжар  станциясынан  18  шақырым  жерде  орналасқан  Бӛ рібас  тҧ рағына  зерттеу 

жҥ ргізді [1]. 

 

1947  жылы  академиктің  басшылығымен  жҥ ргiзiлген  экспедиция  тҧ рақтың  жоғарғы 

жағынан  бiрнеше  ондаған  тас  заттар,  оның  iшiнде  нуклеус,  ҥ лкен  мӛ лшердегi  пышақ  тәрiздi 

пластинка, опал мен кременнен жасалған садақ ҧ штарының копиясы, кӛ птеген қыстырғыштар 

жинады.  Мӛ лшерiне  және  архаикалық  қолапайсыз  тҥ рiне  қарай  неолит  пен  энеолиттiң  ерте 

кезеңiне жатқызылады. Неолиттiк дӛ ңгелек қара дақ тәрiздi тҧ рғын  ҥ йдiң орны зерттелдi. Ол 

ҥ

лкен тастардан 5 м. диаметрде шеңберленген. Дақтың жанынан тас ошақ шықты. 

 

283 

Жезқазған  маңайынан  да  далалық  неолитке  тән  микролиттiк  мәдениеттiң  белгiсi  бар 

кӛ птеген ескерткiштер табылды. Осы ескерткiштен сол уақыттың моласы табылды. 

 

Молалар  жиынтығы  ҥ ш  қорғаннан  тҧ рады  және  ол  Шом  тауының  биiк  бойында, 

Жезқазған  V  неолиттiк  ескерткiш  ауданында  орналасқан.  Келесi  осындай  жиынтық  Покро 

рудалық аймағының солтҥ стiк-шығыс және солтҥ стiк батысынан табылды. Тағы да басқалары 

Кресто  рудалық  аймағының  солтҥ стiк  және  оңтҥ стiгiнен,  Анненско  рудалы  аймағының 

оңтҥ стiк- батыс бӛ легiнен, Желқҧ дық шатқалынан табылды. 

 

103,  20  қорғандарын  Н.Н.  Валукинский  зерттедi,  ал  қалғандарын  Орталық  Қазақстан 

археологиялық  экспедициясы  зерттедi.  Экспедиция  Ә.Х.  Марғҧ ланның  басқаруымен 

қҧ рамында Г.И. Пацевич, Н.В. Валукинский және художник Ш. Кутходжин болды. 

 

Қорған 1-де 64 және 73 тҧ рақтарының арасында диаметрi 6 м, биiктiгi 0,6 м шамасында 

орналасқан.  Сланц  плиталарынан  тас  баспалдақ  тәрiздi  қаланған.  Ҥ йменi  аршығаннан  кейiн 

ортасынан сланц плиткалармен қоршалған мола шҧ ңқыры шықты (биiктiгi 1,22 м, енi 0,5-0,7 м 

қалыңдығы  4  м).  Қорғанның  жҧ пыны  тҥ рi  байлық  iздеушiлердiң  кӛ ңілiн  аударарлықтай 

болмағандықтан жақсы сақталған. 

 

Мола  шҧ ңқырының  тҥ рi  ерекше  ҧ зындығы  2,2  м,  енi  0,55  м,  тереңдiгi  15  см-ден  кӛ п 

емес. Ӛ зiнiң формасына қарай сол уақыттың ҥ й iшiндегi Ошағын елестетедi. Шҧ ңқырды қазған 

қҧ рал  3  қорғаннан  табылды.  Шҧ ңқыр  жҧ қа  сланц  плиталармен  жабылған,  ал  ендi  плиталар 

басы  мен  аяғында  жабылған.  Скелеттiң  жатысына  қарап  оның  басы  батысқа  қарап,  батыстан-

шығысқа  қарай  созылып  жатқанын  байқау  қиын  емес.  Шҧ ңқырдың  батыс  бӛ легiнде  мыс 

рудалары  ҥ йiлiп  жатыр.  Қорғанның  ҥ йiндiсiнен  және  оның  айналасынан  кремен  қҧ рал-

саймандар табылды. Мҧ ндайлар Жезқазған V тҧ рағының мәдени қабатынан табылды. [2]. 

 

Қорған  2  бiрiншi  қорғаннан  солтҥ стiкке  қарай  орналасқан  ӛ лшемi  мен  сыртқы  пiшiнi 

ҧ

қсас. Диаметрi 13 м, биiктiгi 0,8 м. Ортасынан плиталы қоршау шықты. Қоршау ҧ зыншақ тiк 

бҧ рышты болып келедi. Алғашқы тҥ рi тек басындағы плита болды. Ҧ зындығы 2,5 м, енi 0,7 м, 

тереңдiгi  20  см  шамасындағы  жерлеу  шҧ ңқырынан  бҥ лiнген  адам  сҥ йегi  шықты.  Тек 

қалдықтарына қарап ӛ те биiк адам қаңқасы  екенiн, ал басы батысқа  қарап жатқанын кӛ ремiз. 

Бҧ дан  да  аяқ  жағынан  мыс  рудаларының  қалдықтары  табылды.  Материалдық  ӛ неркәсiптiң 

басқа қалдықтары табылмады. 

 

Қорған  3.  1948  жылы  жҥ ргiзiлген  осы  қорған  қазбасынан  кӛ п  ерекшелiктер  табылды. 

Бҧ л қорған Жезқазғанның оңтҥ стiк  шығыс бӛ легiнде  орналасқан 96, 111, 135 тҧ рағы жақын. 

Диаметрi  12  м,  биiктiгi  0,8  м.  Қҧ мды  плиталардан  баспалдақ  тәрiздi  қаланған.  Қорғанның  iшi 

жақсы  сақталған,  қҧ рылысыны»  пiшiнi  мен  ауданын  анықтауға  жҧ қа  сланц  плиталармен 

қоршалған  моланы  анықтауға  болды.  Қоршау  қарапайым,  ешқандай  геометриялық  сызбаны 

бермейдi.  ҧ зындығы  2,8  м,  енi  батыс  бӛ легiнде  1,64  м,  шығысында  0,9  м.  Батыс  бӛ легi 

дӛ ңгелек  тәрiздi,  ал  шығыс  жағы  кiретiн  ауызғы  бӛ лменi  елестетедi.  Бҧ л  қҧ рылыс  Орталық 

Қазақстанның  неолиттiк  тайпаларының  тҧ рағының  формасын  кӛ рсетедi,  яғни  дӛ ңгелек 

бӛ лме, ҧ зын бҧ рышталған ауызғы бӛ лме. 

 

Қоршаудың  ортасынан  тереңдiгi  0,25  м,  ҧ зындығы  1,8  м,  енi  0,56  м  шҧ ңқыр  ашылды. 

Шҧ ңқыр  жҧ қа  плитамен  жабылған.  Шҧ ңқырдың  тҥ бiнен  адам  қаңқасы  табылды.  Жерленген 

адам  сол  жағына  қарай  қисайыңқырап,  басы  солтҥ стiк  батысқа  қарап,  қолдары  аздап  бҥ гiңкi 

саусақтары  батысқа  қарап,  басынан  аз  асып  жатыр.  Мәйіттің  ҥ стi  (2-3  см)  жҧ қа  топырақпен 

жабылған. Басына қарама-қарсы оңтҥ стiк-батыс бҧ рышында шҧ ңқырдан жоғары, формасы әр 

тҥ рлi  ҥ ш  тас  қҧ рал  шықты.  Ал  тӛ ртiншi  қҧ рал  кiшiрек,  ол  ӛ лiктiң  ҥ стiндегi  қара  топырақ 

қабатынан табылды, бесiншiсi қорғанның ҥ стiндегi ҥ ймеден шықты. 

 

Мҧ ндай  табылған  заттар  Жезқазғанның  ежелгi  тҧ рақтарынан  да  кездестi.  Тас 

қҧ ралдардан басқа заттар табылмады.  Ӛ лiктiң бас жағынан  табылған ҥ ш қҧ рал  осы адамның 

жеке заттары болуы мҥ мкiн, ал топырақ ҥ ймесiнен табылғандар туыстарының ӛ лiкке әкелген 

 

 

284 

қҧ рбандықтары. Мҧ нымен қатар сол уақыттағы сенiм бойынша мола қазған қҧ ралдарды 

ҥ

йге қайтып әкелмейтiн болған болуы мҥ мкін.. 

 

Табылған  қҧ рал-саймандар  мықты,  ҧ штары  ӛ те  ҥ шкiр,  бҧ лар  неолит  кезiнде 

және одан кейiнiгі дәуірлерде жер қазуға арналған негізгі қҧ ралдар болды. Жезқазғаннан 

тҧ рақ  мен  моладан  табылған  қҧ рал-саймандар  тҧ рақ  пен  моланың  бiрге  болғанын 

кӛ рсетедi. 

 

Қорған  3  -  96,  111,  135  тҧ рағымен  территориялық  және  генетикалық  жағынан 

байланысты, бҧ лар кейiнгi неолит мәдениетiн қҧ райды. [3]. 

 

Әдебиеттер 1 Қҧ рманқҧ лов Ж. 

Ғалымдардың ғалымы Әлкей Марғҧ лан //Әлкей Марғҧ лан туралды 

 

естеліктер.  Қҧ растырушылар  Марғҧ лан  Д.Ә.,  Марғҧ лан  Д.А.  Алматы,  «Білім»,  2004,  - 

216-220 бб. 

 

2  Маргулан  А.Х.  Неолитические  стоянки  Джезказгана  //  Прошлое  Казахстана  по 

археологическим источникам. Алма-Ата. 1976. С.2006. 

 

3  Маргулан  Д.А.  Методологические  проблемы  исторической  науки  и  научное 

творчество А.Х.Маргулана.//Методы научного познания, Алматы, 1996. стр.118