Лекция №1 Лекцияның тақырыбы : т iл бiлiмi және оның салалары
жүктеу/скачать 221,31 Kb.
|
Лекция 2023 15 сағат (10)
| II. Такт. Бұл фразаның екпiнге бағынатын бөлшегi. Яғни, атауыш сөзiнiң әрқайсысы жеке тактқа ие де, көмекшi сөздер атаушы сөздердiң жетегiнде келiп, тактқа ие бола алмайды.
lll. Буын. Такт буындарға бөлшектенедi. Буын – ауаның кiлт үзiлуiнiң не кедергiге ұшырауының нәтижесiнде пайда болады. Буынға мынадай белгiлер тән: 1. Буын болу үшiн оның құрамында дауысты дыбыс болуы керек. Неше дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. 2. Буында мағына болмайды. Мағына тек бiр буынды түбiр сөздерде ғана болады. 3. Қазақтың байырғы сөздерiнiң буыны бiрыңғай жуан, не бiрыңғай жiңiшке болып келедi. Аралас болып келетiндер кiрме сөз болып келедi. 4. Қазақтың байырғы сөздерiнде буындар қос дауыссыз-дан басталмайды. Бұл орыс тiлiне тән заңдылық. Мысалы, студент, трест, транспорт, стиль, спорт, процент т.б. 5. Тек бiрiншi буын дауыстыдан басталуы мүмкiн, қалған-дары дауыстыдан басталмайды. К. Аханов өз еңбегiнде буынды үш түрге бөлiп көрсетедi. Олар: ашық, бiтеу, тұйық буын. а) Дауыстыдан болған немесе дауыссыздан басталып дауыстыға бiткен буын ашық буын деп аталады. Мысалы: а-на, а-та, мә-се-ле т.б. ә) Дауыстыдан басталып , дауыссызға бiткен буын тұйық буын деп аталады.Мысалы: ұл, ант, ер, ол ,т.б. б) Ортасы дауыстыдан, екi шетi дауыссыздан болған буынды бiтеу буын деймiз.Мысалы: қан, түн, күн, жел, жер, т.б. С.Мырзабеков буынды екiге бөлiп көрсетедi: Олар – ашық буын, тұйық буын. IV. Дыбыс. Бұл ең кiшкене фонетикалық единица. Бiр буынның екiншi бiр буыннан ерекше көтерiлiп айтылуын екпiн түскен буын деп атаймыз. Екпiн түскен буын үш түрлi тәсiл арқылы ажыратылады. Бiр буынның екiншi буыннан ерекше күштi айтылуын динамикалық екпiн деп атаймыз. Динамика грек тiлiндегi dуnamikos ‘‘лебiздi” деген мағыналы сөз. Мұндай екпiн орыс, украин, белорус сияқты славян тiлiнде, қазақ, өзбек, татар, әзiрбайжан, башқұрт, қарақалпақ, қырғыз, түрiкмен тектес түркi тiлде, ағылшын, немiс тектес герман тiлдерiнде кездеседi. Буынның iшiндегi бiреуiнiң айрықша төмен айтылуын тоникалды немесе музыкалды екпiн деймiз. Бұл қытай, корей, дүнген, жапон тiлiнде кездеседi. Дауыстының созылыңқы айтылуы арқылы ажыратып тұратын екпiндi квантативтi екпiн деймiз. Квантатив-латын тiлiнiң guantitas – сан, мөлшер деген сөзiнен алынған термин. Тiл-тiлде сөз екпiннен басқа фразалық екпiн және логикалық екпiн деген екпiннiң түрлерi бар. Фразалық екпiн деп сөз тiркестерiнiң құрамындағы сөздердiң бiр ғана екпiнге ие болуынан жасалған екпiндi айтамыз. Мысалы: ит-құс, ине-жiп, ата-ана, бота көз т.б. Сөйлемдегi бiр сөздiң айрықша ерекшеленiп айтылуын логикалық екпiн деймiз. Мысалы:Болат кеше қаладан келдi. Осы сөйлемдегi кеше деген сөздi ерекше екпiн түсiрiп айтар болсақ, онда бiз Болаттың қаладан қашан келгендiгiне баса назар аудартқан болар едiк. Тiлде үндестiк заңына байланысты болатын бiрнеше фонетикалық процестер, яғни дыбыстың позициялық өзгерiстерi бар. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады: 1. Редукция 2. Элизия 3. Диэреза 4.Эпентеза 5. Протеза 6. Эпитеза 7. Апокопа 8. Метатеза 9. Аферезис 10.Гаплология Тiл өзiнiң қатынас құралы болу қызметiн ауызша түрде де, жазбаша түрде де атқара алады. Дыбыстық тiл жазу арқылы таңбаланады. Ал ауызекi сөйлеу тек сөйлеушi мен тыңдаушыға байланысты, яғни адамдар жүзбе жүз кездес-кенде ғана iске асады. Жазба тiл ауызекi тiлден кейiн пайда болған, жазба тiл жазудың шығуымен байланысты жасалған. Көрнектi жазушы Л.Леонов жазудың маңызы туралы былай дейдi: ''Адамдардың тегiн қорлық жағдайдан бөлiп алып шыққан, өткен замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың iшiнде жазу өте-мөте үлкен роль атқарды. Алфавиттiң туған күнiн адамның өзiн-өзi бiлiп ұғынуындағы дәуiр деп есептеуге болады, осыдан кiтап басу станогының пайда болуына тура жол ашылды. Адам өзiнiң қазiргi биiгiне нақ кiтап арқылы баспалдақпен көтерiлгендей көтерiлдi''. Жазба тiл деп бiз ауызша тiлдiң әрiп арқылы көрсетiлуiн айтамыз. Жазу өте ерте замандарда дамыды. Оның даму сатысы әр кезеңде әртүрлi болады. Мұның iшiндегi әрiптiк түрi ең соңында пайда болған түрi. Жазу таңбалар жүйесiнен тұрады. Бүтiндей хабарды, не жеке сөздi, не буынды, не дыбысты белгiлеуiне қарай жазу мынадай түрлерге бөлiнедi: пиктографиялық жазу. идеографиялық жазу. буын жазуы. әрiптiк немесе дыбыстық жазу. Пиктография – латын тiлiнiң pictus – ''суреттi'' және grapho – ''жазамын’' деген сөздерiнен алынған. Пиктогра-фиялық жазу – жазудың ең алғашқы түрi. Бұл суретке негiзделген жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп атайды. Пиктографиялық жазудың таңбалары пиктограм-малар деп аталады. Ол жеке сөздерге бөлiнбейдi. Суреттер хабардың мазмұнын бейнелейдi. Оны кез-келген адам түсiне алған. Берiлетiн хабарды сурет арқылы таңбалаған. Мысалы: ''Мен аңға кеттiм’' деген хабарды тоғайлардың, аңның суретiмен бейнелеген. Пиктографиялық жазу неолит дәуiрiнде пайда болған. Бұл сурет өнерiнiң бастамасы болып табылады. Жазудың бұл түрiн аң аулаушылар көп қолданған. °сiресе, индеец, прокез, ацтектер жиi қолданды. Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды. Берiлетiн ойды толық жеткiзе алмағандықтан, бұл жазу түрi кейiн келе идеографиялық жазу түрiне көштi. жүктеу/скачать 221,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|