Лекция тезистері кредит: 6 Лекция тезистерін құрастырған ф.ғ. к. Бейсенбаева Р. Х. Шымкент, 2022 ж
Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасы. (1861-1905)
жүктеу/скачать 379,2 Kb.
|
ХІХ ғас.лекц. 2
| 4. Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасы. (1861-1905).
Кете Жүсіп сияқты шыққан руына қарап Кердері атанып кеткен Әбубәкір он тоғызыншы ғасырдағы кітаби ақындардың бірі. Оның түп тегі Кіші жүздегі Жетіру тайпасының Кердері руынан тарайды. Соның ішінде ол Таран деген тұқымның тумасы. Ел арасында «Таран таранып тойға бармаса, той той болмайды» деген мәтел бар екен. Соған қарағанда, бұл әулеттен ойын-тойдың әрін кіргізер әнші-күйші, сал-серілер көбірек шыққан тәрізді. Ақынның атасы Айтқұл батыр болған. Әкесі Боранқұл сауыққой әншілігімен қатар он саусағынан өнер тамған бесаспап шебер, зергер ұста болған кісі. Ұдайы қолөнермен шұғылданып ер шауып, етік тігіп, сақина соғып, шоқиып отыратын болғандықтан жеңгелері әзілдеп «Шоқан» атап кеткен. Оның зайыбы Жансұлудың әулетінде де шешен сөйлеп, өлең шығаратын өнерпаз, дарынды адамдар аз болмаған. Ата салты мен ана сүтінен нәр алған ақындық олардың үш ұлының үлкені Әбубәкірге дарыған. Әбубәкір Шоқанұлы Жайық бойындағы Теректі өңірінде тауық жылы дүниеге келген. Патша өкіметінің жарлығымен Теректі жері келімсек казак-орыс көшендеріне беріліп, жаңа қоныстанушылармен жанжалдасып ешқандай әділдік таппайтынына көзі жеткен Айтқұл ұрпақтары ауа көшіп, Ақтөбе төңірегіндегі кердерілерге келіп паналайды. Болашақ ақынның балалық шағы осында өтеді. Оның: Біз Кіші жүз ішінде Кердері деген халықпыз. Су ішінде балықпыз. Аңдушы дұшпан көп болып, Оралдан келіп қалыппыз, – дейтіні де тегін емес. Әбубәкір Кердері – жастайынан білім қуып, Орынбор, Тройцкіде оқып, медресе бітірген, әдеби де, діни де сауаты мол ақын. Өз заманының оқыған-тоқығаны мол ұлағатты азаматы ретінде Орал, Ор, Ақтөбе қалалары маңындағы қазақ ауылдарында ұстаздық етіп, бала оқытып, молдалық құрған. Ел арасында бала оқыта жүріп ол замана ағымы, діни тәрбие, өнер-білім, қазақтың өткендегі және қазіргі хал-ахуалы жайында өлең-жырлар, толғаулар жазады. Замандас ақындармен айтысқа түсіп, ойы ұшқыр, пікірі ұтқыр жыр дүлдүлі екенін танытады. Жаны жақын, ой-өрісі өрелес адамдарға өлеңмен хат жазады. Ақын өзінің өлең-жырларында бір жағынан халықты оқу, білімге шақырса, екінші жағынан қазаққа шарапаты тиіп, мектеп ашып, жастарды оқуға тарта бастаған сол тұстағы билікті де мадақтайды. Өнер-ғылымды, отарба сынды машиналардың шығуын мақұлдай отырып та ол өткенді аңсаудан арыла алмайды. Әбубәкірді өлеңмен сапарнама жазған («Орскіге келген сапар») алғашқы қазақ ақыны деуге болады. Шежірені өлеңмен жазу қазақта ежелден бар дәстүр. Әбубәкір де сол дәстүрден айнымай, Қазақ шежіресін өлеңмен өзінше түзген. Оның көпті көрген көкірегі даңғыл қариялардан жазып алған тарихтан сыр шертетін асыл қазыналары да аз емес. Әбубәкір Кердерінің өлеңдері оның көзі тірісінде «Әдеби қазақия» деген атпен Қазандағы Кәрімовтер баспасынан екі мәрте жарық көрді. Естелік-деректерге қарағанда, оның жай айтқан сөзінің өзі ұйқас, ырғаққа түсіп, құйылып отыратын көрінеді. Дос болмас сыртта жүріп мақтамаса, Бір-бірін жамандықтан сақтамаса. Бүгін тату болса да, ертең араз, Достығы бүгінгінің таң-тамаша. *** Бұл күнде шоқ асылдың базары жоқ, Жүйріктен мәстек озды тамағы тоқ. Аузыңмен құс тістеген би болсаң да, Басыңнан бақыт тайса тарқайды топ. *** Қорқатынын сыйлайды бүгінгі адам, Түсінер бұл сөзімді білімді адам. Тілеуіңнің біреуі от, біреуі су, Екі түрлі сөйледің тіліңді адам. «Тілі екеудің діні екеу» деген сөз бар, Аңдамай бұзып алма, дініңді адам. *** Жаманның бірі тұрмас қара пұлға, Жақсының бірі болар елге тұлға. Мысқалы мың теңгелік асыл заттар, Барады арзан тартып жылдан-жылға. *** Жігіттің аты шықпас бақ қонбаса, Кім қонар сай-салаға от болмаса. Басады ерді қайғы топырақтай, Мал, перзент, денсаулығы шат болмаса. Осылар тегіс болса орын табар, Ере бер қасиеті жоқ болмаса. Орынбор, Троицкі жақтарында мектеп, медресе бітірген. Орал, Атырау, Ақтөбе, Орынбор, Орскі жағында әр жерде молда боп қызмет істеген, бала оқытқан. Оның өлеңдері "Әдебиет қазақия" деген атпен екі жинақ болып басылады. Бірінші жинағы 1903 жылы, екінші жинағы 1905 жылы жарық көреді. Барлығы, ірілі-уақты, қырық шақты өлең, жыр, толғау. Әбубәкір өлеңдерінің негізгі тақырыптары: заман жайы, қазақ халқының бұрынғы, ақын тұсындағы хал-жайы, халыққа, замандастарына, кейбір жеке адамдарға уағыз, кеңес, оқу, ғылым, өнер, дін, мінез, қылық, өз ахуалы болып келеді. Бәрі де сол кездегі ақындар көп жырлаған мәселелер. Соларды Әбубәкір өзінше жырлайды. Бірақ Әбубәкірдің ой-пікірі, бағыт, көзқарасы толқымалы, біріне-бірі қарама-қарсы, шытырман қайшылықты. Ол өзі сөз еткен тақырыптарының кейбірінде біресе былай, біресе олай деп, бір-біріне қайшы екі түрлі ой түйеді. Мысалы, өз заманын, қазақ халқының өз тұсындағы хал жайын сөз еткенде, ақын оны біресе мақтайды. Бағынған бұл патшаға әуел бастан, Әділдік табылар деп артын ойлап. Кіріпті Әбілқайыр заманында, Кеңдік бар деп осының ғаламында. Ойлағандай болды, патша өкіметі қазақ халқына кеңдік берді, қазір қазақтың елін, жерін қазақтың биі, болыстары, тілмаштары билеп тұр. Патша өкіметі қазақтарға арнап, мектеп, медресе ашты. Қазақ балаларының оқып, білім алуына, ғылым, өнер үйренуіне жағдай жасады. Қазақ соны пайдаланып, дәулетті, мәдениетті болып отыр дейді. Ал басқа бір өлеңінде Әбубәкір осының бәрін жоққа шығарады. Қазір заман бұзылды, бұл заманның адамығ заңы, дәстүрі бұзылды, қазақтың жері тарылды, дәулеті сарқылды, - деп жырлайды. Оған мына төмендегі өлең жолдары дәлел бола алады: Заманым өтті, ел азды, Ел ішінде ер азды. Айдын-айдын сулардың, Балығы кетіп, көл азды. Ойпаң-ойпаң жерлердің, Оты кетіп, жер азды... Еділ, Жайық екі су, Ел қонуға тар болды. Қарағай, қайың, тал, терек, Тамыр түбі таусылып, Қамшы сапқа зар болды. Заманның түбін барлаймын, Жақсылардың күні жоқ, Бұрынғының бірі жоқ, Осыларды жоқтап зарлаймын, - дейді. Алайда Әбубәкір Кердері өлеңдерінде жаңалықты, өнер, ғылымды мақтауы басым. Олар көбіне уағыз, ақыл-кеңес ретінде айтылады. Ол бірді-екілі өлеңінде бауырмалдықты, достықты жыр етеді. Мысалы, "Әбубәкір молданың ноғай халқына насихат қылып айтқаны" деген толғауында қазақ, ноғай, өзбек, қарақалпақ, түрікпен - бәрі туыс, бауырлас халық дегенді айтады. Әбубәкірдің өзі жайлы, қазақ арасындағы оқу жайлы өлең-жырлары мәнді де мағыналы. Сондықтан Әбубәкір өлеңдері халық арасына кеңінен тараған. жүктеу/скачать 379,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|