Лекциялар курсы Редакциясын басқарған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ. С. Қаражан Алматы
жүктеу/скачать 1,99 Mb. Pdf көрінісі
|
karazhan ks kazakstan tarikhy lektsiialar kursy
| Наймандар мен керейлер. Наймандардың, керейлердің ертерек-
тегі мемлекеттері Орталық Азияның шығысында — Қазақстанға шектесіп жатқан Монғолия аумағында пайда болса да, олардың тарихының Қазақстан тарихына тікелей қатынасы бар. XII ғасырда керейлер мен меркіттер қосылған Наймандар конфе- дерациясы Орталық Азиядағы ірі мемлекеттік құрылым болды. Ғалымдар “найман” терминінің мəні моңғол тілі тұрғысынан алғанда конфедерацияға енген тайпалар санына қарап “сегіз” деген сөзді білдіреді деп болжам жасайды. Сондықтан наймандардың шығу тегі мен ертедегі тарихы туралы мəселе əлі күрделі. Зерттеушілердің ара- сында бұлардың тілі туралы əртүрлі пікірлер бар. Кейбір ғалымдар бұл тайпаларды моңғол тілдес десе, екінші ғалымдар оларды түркі тілдес дейді. Олардың этникалық құрамы аралас болуы да ықтимал, бірақ ғылыми əдебиеттегі жаңа мəліметтер олар түркі тілдес болды дегенді дəйектейді. Найман тайпалар одағы VIII ғасырдың орта шенінде Жоғарғы Ертіс пен Орхон аралығында сегіз-оғыз деген атаумен пайда болған. Сегіз-оғыздар Хангайдың батысынан Тарбағатайға дейінгі жерлерді алып жатқан. Кейінірек наймандар да сол араны жайлаған. Наймандардың батыс жағында Ертіс бойын мекендеген қаңлылар мен қыпшақтар, солтүстігінде Енисей қырғыздары, шығысында Шығыс Моңғолияда көшіп-қонып жүрген керейлер, ал оңтүстік жағында Орталық Азияның басқа да көптеген тайпалары мекен- деген. Осы тайпалармен жəне ұйғырлармен көрші ретінде қарым- қатынас жасап тұрған. Наймандар, əсіресе, қаңлылармен өте тығыз этникалық-саяси жəне мəдени байланыста болған. Қаңлылар мен қыпшақтардың кейбір жеке топтары наймандардың жеріне келіп қоныстанады. X ғасырда сегіз-оғыздар Қидан мемлекетінің қол астына алынған кезден бастап, олар “найман” деген атпен белгілі болған. Наймандар Бұйрық жəне Беткін деген екі үлкен тайпалардың бірлестігінен құралған. Наймандар мен керейлерде ертедегі феодалдық қатынастардың орнығуы, ұлыстардың құрылуымен қатар жүрді. “Ұлыс” деген сөз ол кезде “халық” деген ұғымды білдірді, əрбір ұлыс белгілі бір жерлерді алып жатты. Оны белгілі бір рудың өкілі — хан басқарды. Хан ордасы, ұлыстың өздеріне меншікті жазғы жайылымы, қысқы қыстауы болған. Əрбір ұлыстар ондық бірліктер бойынша, əскери жүйемен сарбаздар жасағын құрған. Ұлыстарды басқару жəне оның ішкі жұмыстарын, салық жинауды арнаулы шерби атағы бар адамдар жүргізген. Арнаулы іс жүргізетін адамдар да болған. Іс ұйғыр жазуымен жүргізілген. Жарлықтар ханның мөрі басылған жағдайда ғана бекітілген. Наймандар XІ ғасырдың бас кезінде христиан дінінің нестори- ан бағытын ұстанған. Бұл наймандардың ерте феодалдық кезеңде басқа мемлекеттермен жəне халықтармен этно-мəдени байланы- ста болғандығын дəлелдейді. X ғ. басында Солтүстік Маньчжу- рия мен Моңғолияда қиданның Ляо мемлекеті құрылғаннан кейін (907—1125 жж. құрылып, өмір сүрген), наймандар оның құрамына кірген, бірақ Елюй-Даши өлімінен кейін тəуелсіздік алып, өздерінің 46 47 билеушісі етіп Инанч-Білге Буху ханды тағайындады. XII ғасырдың аяғы — XIII ғасырдың басында Найман хандығы екіге бөлініп, оны Инанчтың екі ұлы: Даян хан мен Бұйрық хан басқарды. 1204 жылы моңғолдар Даянханды, 1206 жылы Бұйрық ханды талқандады. Даянның ұлы Күшілік хан найманның қалған əскерін жинап, Қидан мемлекетіне барып, бас сауғалады. Қидан билеушілерінің тілін таба біліп, наймандардың шашырап кеткен əскерінің басын қайта біріктірген Күшіліктің қуаты тез күшейді. Осы кезде Хорезмшах Мұхаммедтің əскерінен жеңілген қидандар өлкеде нақты биліктен айырылды. Осыны пайдаланып, Күшілік хан 1211 жылы қалған қидандарды тізе бүктіріп, өзінің ордасын Жетісуға көшірді. Күшілік 1213 жылы Алмалықтағы мұсылмандар иеліктеріне қарсы əскери қимыл-əрекетін бастады. Күшіліктің əскері Алмалықты алғанымен, моңғолдардың жақындап қалуына байланысты кері шегінді. 1218 жылы моңғолдар наймандарды талқандап, қашып кеткен Күшілікті ұстап алып, Бадахшанда өлтірді. Сөйтіп, XIII ғасырдың басын- да бүкіл Шығыс Түркістан мен Жетісу моңғолдардың қол астына кірді. жүктеу/скачать 1,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|