Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қойына өлшеп қоpасын
- Таңырқады – таңғалды; таңыр=таң+ыр=тәңір; Таң=аспан бөлегі; ір – аспан
Қ . Ж ұ б а н о в ты ң ті л т а н ы м м ұ р а л а ры
Т І Л Қ о ғ а м Ұ л т
( э т н о с ) М ә д е н и е т
Т І Л
Пс и хо л о г и я Ф и з и о л ог и я Гносеология П с и х о л и н г в и с т и к а Г е н д е р л і к л и н г в и с т и к а К о г н и т и в т і к л и н г в и с т и к а С о ц и о л и н г в и с т и к а Э т н о л и н г в и с т и к а Л и н г в о м ә д е н и е т т а н ы м Қ. Жұбановтың тілтаным мұралары 208
Проф. Қ.Жұбановтың артында қалдырған ғылыми мұралары – әлсін- әлсін қайта оралып отыруды қажет ететін, әр оралған сайын жаңара, жасара беретін өміршең дүниелер және олардың әрбіріне тереңдей үңілген сайын қазіргі тіл білімінің деңгейіне сай келетін, тіпті әлі де шешімі табыла қоймаған мәселелердің кілті іспетті ой-тұжырымдардың тұнып тұрғандығын аңғаруға болады. Ғалымның тілдік материалдарды жалаң алып қарастырмай, оны сол кездегі тілге қатысы бар мәселелермен, әлеуметтік, мәдени жағдайлармен байланыстыра, сабақтастыра отырып зерделеуі, яғни тілді мәдениеттің өлшеуіші деп тануы, тілдің өркендеуін дамуымыздың басты өлшеміне балауы кейінгі тілші-ғалымдарымызға үлгі боларлықтай.
Егеменді елдің кеңістігінде ұлттық сана мен рухымызды жаңғыртқан рухани-әлеуметтік құбылыстың негізін дұрыс бағалап, түсіндіріп, соған сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы болашақ бағдарды дұрыс белгілеу аса маңызды. Осымен байланысты тіл дамуының ішкі формасынан туындайтын жалпы зандылықтарды адам психикасымен (рухымен), ұлттық таныммен байланысты қарау қазіргі тіл білімінде ерекше мәнге. Ана тілінің жан-жақты қызметін жандандыру да аса өзекті мәселе болып отырғанын күнделікті өмір көрсетіп отыр. Себебі әрбір ұлттың бір-бірімен сабақтас қалыптасқан рухани дүниесі, материалдық өндірісі мен тұрмыс күйі әркімнің жеке басының жағдайына байланысты емес. Ол – халықтың әлеуметтік-психологиялық, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасатын жалпыхалықтық құбылыс. Оның негізгі бір сипаты – тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгермейді, тіл арқылы сақталып, жаңғырып, ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Айналып келгенде, тіл арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі. Сол себепті де әртүрлі ұрпақ болғанмен, бір- бірімен жалғасып, бірін-бірі түсініп, бір ұлтқа тұтасады. Тілдің ішкі мазмұнындағы халқымызға тән рухани қазынасын бойына сіңіріп, сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізетін ана тіліміздің құдіреті оның кумулятивтік (мұрагерлік) қызметімен де байланысты. Соның негізінде ғасырлар бойы халықтың көкірегінде жатталып, жадында сақталған көне сөздердің тарихына үңіліп, тілдік тұрғыдан табиғатын барлау, жасалу мен сақталу жолдарының тілдік құралдарын анықтау, мағыналық даму заңдылықтарын көрсету мен көнеру себептерін ашу тіл тарихын зерттеуде, тілдің қазіргі күйі мен болашақ бағытын барлауда теориялық та, практикалық
209
та мәні болса, ал ұлт болмысының тілдік сипатын зерттеу тілдің танымдық мәнін дәлелдейді. Міне, тіл мен ұлттың, тіл мен қоғамның сабақтастығын дәлелдеуді талап ететін бүгінгі күннің рухани-танымдық сұранысына жауап беріп, бүгінгі тіл ғылымының ғылыми-әдіснамалық жаңаша негізін белгілеуі аса өзекті мәселе десек, профессор Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасының да негізгі қағидасы – осы. Сондықтан жалпы тіл білімінде ұлттық тілді онтологиялық зерттеудің түпқазығын сол тілде сөйлеуші халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихымен және мәдениетімен тығыз байланыста қараған В.фон Гумбольдт, И.Гердер, Г.Пауль, В.Вундт, Г.Штейнталь, Э.Сепир, Б.Уорф, А.Потебня т.б. ғалымдардың еңбектерін зерделеп, тілдің дамуын, сөз мағынасының дамуын уақыт пен кеңістік шеңберінде, яғни өзі өмір сүретін адамзат қоғамының белгілі бір кезеңіне сай дүниетанымымен тығыз байланысты деп қарайтын жаңа ғылыми парадигма қалыптасуда. Осымен тектес қазақ тілін өз табиғатына сай зерттеуді мақсат еткен проф. Қ.Жұбановтың ғылыми парадигманы анықтаған топшылаулары мен тұжырымдарын бүгінгі күнгі тіл ғылымы кеңістігіне сай былай деп көрсетуге болады: Осы мақсаттағы зерттеу барысында парадигмалық өлшемдерді құрайтын мәселелер келесі үлгіде жинақталады: 1) парадигманың хронотопиялық
парадигманың дүниеге келуін анықтайтын маңызды көрсеткіштер қатарында уақыт пен орын (мекен-жай) ерекше қызмет атқарады. Ал тарих қойнауына еніп, алыстап кеткен парадигмалар салыстырмалы түрде айқындалады; 2) парадигманың пайда болуын түсіндіретін шарттар, алғышарттар мен
сәйкес, көзделген мақсаттар мен міндеттер, көп жағдайда, парадигманың аты мен бағыт-бағдарын нақтылайды; 4) тілші-ғалым парадигманы нақтылау барысында талдауға негіз болған пәндік аялар мен нысандардың да ескерілуіне мән береді; 5) қолданылатын әдіс-тәсілдер арқылы автор парадигмалық тұжырымдардың ерекшелігін сұрыптайды; 6) тілші-ғалым эволютивті аспект арқылы немесе бағалау әрекетінің көмегімен тіл білімін жаңа сатыға көтеріп, тіл туралы деректер аса құнды сипаттамалар мен түсініктемелерге жол ашады деген көзқарасты ұстанады. Проф. Қ.Жұбанов түгел дерлік лингвистикалық деректерді: дыбыс жүйесі мен үндесім заңдылығын, сөздер мен сөз тіркестерін, қосымшалар мен басқа да грамматикалық категорияларды антропологиялық призманың желісінен өткізе байыптаған. Бір сөзінде Қ.Жұбанов: «Біз жекелеген
зерттеушілік мақсатын ашып көрсетеді. Ғалымның бұл ұстанымы оның 210
лингвистикадағы қандай сала бойынша жазған еңбектері болмасын, бәрінен де айқын білініп тұрады. Атап айтсақ, бұл принципті ғалымның тіл палеонтологиясы мен
этимологиялық зерттеулерінен, лингвомәдениеттанымдық және этнолингвистикалық жорамалдауларынан, тұжырымдарынан байқауға болады. Қ.Жұбановтың «Тіл деген не?», «Микрокосмостық кезең», «Тотемизм (идеология)», «Дүниеге көзқарас арқылы нәрсеге ат қою» т.б. дәрістік циклдерінен тіл мен субъектінің арақатынасы, ұлт болмысы мен оған тән дүниетаным мәселелері тіл әлемімен бірлікте қарастырылады. Егер ұлттық философияның пәні – ұлт дүниетанымы болса, белгілі бір халықтың болмысына сәйкес мәдениеті, діні, өнері, фольклоры т.б. атрибуттары сол ұлтқа тән «тілдік сана» мен «тілдік тұлғаны» қалыптастыратыны белгілі. Сондықтан, таным дүниесі мен тіл әлемін бір сабақтастықта қарағанда ғана зерттеу объектісі болып отырған ұлттың да, тілдің де шынайы табиғаты айқындалмақ. Қ.Жұбановтың өз сөзімен айтсақ, «...шынында, әpбip құбылысты адам өз таpихи дәуipiнiң тудыpған көзқаpастаpы аpқылы көpедi. Сондықтан әpбip ұлттың, оның iшiнде әpбip таптың өзiне жақын һәм алыс құбылыстаpы болады». Проф. Қ.Жұбанов қазақ лингвистикасына тілдік құралдарды танымдық тұрғыдан саралаудың жаңа үлгісін ұсынумен қатар, маңызды ұстанымдардың дүниеге келуін дәйектеді. Ол кез келген шығармаға тек құрылымдық сипаттама беріп қана қоймай, сонымен қатар тілдік құралдар арқылы берілетін идеялық ерекшеліктерге, адамзат табиғатын айқындар фактілерге, оның сыртқы ортамен, табиғатпен байланысар мүмкіндіктеріне мән берді, оларды уақыт таразысымен өлшей келе, халықтық дүниетанымның қалыптасу тарихы туралы сөз қозғады. Зерттеуші әр тілдік материалды елдің салтын, әдет-ғұрпын пайымдап түсіндірудің, танымдық қорды жинақтаудың көзі деп қабылдады. Қазіргі тіл біліміндегі ғылыми парадигманың психолингвистикалық саласын қалыптастырушы А.А.Леонтьевтің тұжырымына сәйкес: «Тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі және тілдің психологиялық сипаты арасындағы сәйкестік немесе тілде көрініс табатын жүйе мен қабілет арасындағы байланыс олардың динамикалы әрі біріне-бірі ауысып өте беретін өзгешелігіне қатысты болады», – (97, 636) деп, тілде байқалатын әлеуметтік және психологиялық сәйкестіктер қазіргі тіл білімінде де тіл мен ойлаудың арақатынасын, олардың бір-біріне әсерін, адамның сөйлеу әрекеті арқылы айғақталатын болмысын, өзіндік даму ерекшелігін танымдық негізде лингвистикалық тұрғыдан дәйектейді. Тілге таза грамматикалық тұрғыдан ғана емес, терең философиялық, логикалық, танымдық тұрғыдан көңіл аудару нәтижесінде туындаған бұл өзгешеліктер адамзат тілінің функционалды-семантикалық, психофизиологиялық, әлеуметтік даму бағыттарын айқындайтынын терең түсінген Қ.Жұбанов былай дейді: «... тіл адамдардың өзара қарым-қатынас жасау нормаларын жүзеге асырады, олардың өзге жаратылыс иелерінен табиғи айырмашылығын анықтайды, 211
айғақтайтын қасиеті де әмбебап құбылыс деп танылады. Тіл арқылы адамзат атаулыны біріктіруге, олардың жеке этникалық ерекшеліктерін сұрыптауға ішкі сырын айқара ашуға немесе жасырып «бүгіп қалуға» болады» (8, 176). Профессор Қ.Жұбанов тұжырымдары адамзат тіліне сипаттама беруден басталып, оның жалпыға ортақ құндылығын айқындауға бағытталады. Мұның дәлелі ретінде автордың «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» атты еңбегінде «адам баласының тілі», «адам санасының жемісі», «адам
Қ.Жұбанов: «Ежелгі дәуір адамдарының алдымен өзінен басқа заттарға ат қоятыны өзін сол басқаларға ұқсата айтатыны – өз басын кіші дүние деп біліп, оны ана үлкен дүниеге ұқсатуынан болған. Осы таным тілге де әсер еткен» деп, «Адам-Әлем» арасындағы қатыстылықтағы тіл мен таным сабақтастығының орнын анықтайды (8, 93). Тіл білімінің әрі карай даму барысында кеңестік дәуірде тілді, негізінен, таңбалық жүйе деп қарау және қарқынды дами бастаған нақты ғылымдардың әсерімен тілдік бірліктердің құрылымы мен қызметіне ерекше назар аударылуы ішкі форма, семантика мәселелерін «шетке ығыстырды». Соның негізінде тілдің негізгі кызметі қарым-қатынас құралы деп бағаланып, оның танымдық, руханилық қызметіне кеңестік тіл білімінде дұрыс мән берілмеді. Ал, қазақ тілін ғылыми зерттеудің бастау көзінде тұрған Қ.Жұбанов сол кездің өзінде бүгінгі тіл ерекшеліктерін талдау үшін тарихқа сүйене отырып, реконструкция жасауды, яғни тарихи принципті ұсынып, былай деп жазған болатын: «Тіл – адамзат тарихының қоймасы тәрізді. Жердің тарихын білем дегендерге белгілі бір тәртіппен бірінің үстіне бірі орналасқан қатарлар арқылы із қалдырып, жердің геологиялық даму кезеңдерін көрсететін жер қабаттары тәрізді тілдің де әрбір кезеңі даму тәртібіне сай тілде қаланып, қалыптасып, сақталады» (8, 404). Осылай деп, Қ.Жұбанов қазақ тіл білімінде бірінші болып қазіргі тілдік деректерді тарихи қағидаға сүйене отырып қайта жаңғыртуды ұсынады. Әрине, Қ.Жұбанов өмір сүрген заманда аталған ұстаным дәл қазіргідей антропологиялық (антропоцентристік) принцип немесе лингвомәдениеттаным деп аталмаса да, ғалым ұстанған негізгі қағида осыған саятын. Соның дәлелі ретінде лингвист-ғалымның ұлт мәдениетінің үлкен саласы – қазақ музыкасы жайында арнайы жүргізген мейлінше терең зерттеу жұмыстарын атап кетуге болады. Ғалым тіл мен тарих деректеріне сүйеніп жазған «Қазақ музыкасында күй жанрының пайда болуы жайынан» деген белгілі еңбегінде көптеген музыкалық ұғымдар мен терминдерге лингвомәдениеттанымдық-этимологиялық әдіс бойынша талдау жасайды. Проф. Қ.Жұбановтың: «Әp нәpсенiң, әp құбылыстың да әлденеше қыpы, сыpы, сипаты болмақ. Дұpыс бiлiм – сол қыpы, сыpы, сипатының бәpiн болмағанмен (баpлығын түгел қамтып болмайды, ұшы қиыpы көп), көбiн, негiздiлеpiн көpсетiп беpе алумен ғана табылмақ. Фоpмашылдықтың 212
салмаған. Даяp қоpаға әкеп қамаған. Сондықтан, басқа тiлдеpге өлшеп салынған фоpма қоpасының түкпipлеpiнде бос қалған алаңдаp да болғаны сияқты, таpлық етiп, тоқты-тоpымның сыймай қалғаны да болған», – деген пікірі тілді зерттеуде оның ұлттық сипатын негізге алу керек деген қағидатты тағы да нақтылай түседі. Қ.Жұбановтың пайымдауынша, тілдің қай деңгейінде болмасын, сақталған архаикалық элементтер әртүрлі даму, қалыптасудың тарихи кезеңін сипаттайды. Сондықтан ғалым жекелеген тілдік деректер тілдік дамудың қоғаммен, экономикамен, әлеуметтік құрылыспен, дүниетаныммен ортақ байланыста қарастырылуы тиіс деп санайды. Мысалы, ғалымның қазақ тіліндегі безгегі ұстады деген тіркесті түсіндіруіне сай ол танымның анимистік қана кезеңін ғана емес, дүниені космостық, микрокосмостық кезеңде қабылдау кезеңін бейнелейді (8, 402). Қазақ халқының өзіндік этникалық ерекшелігі – мал шаруашылығын кәсіп еткендігі. Қ.Жұбанов бір сөзінде «қой шаруашылығының өсуі қой атын
әңгіме лексиканың, дәлірек айтқанда, сөздік қордың байлығы – халық шаруашылығымен етене байланысты екендігінде. Лингвист өзінің алғашқы зерттеулерінде-ақ қазақ тіліндегі мағынасы мен құрамы көмескі элементтерді түсіндіру мақсатында малға қатысты айтылатын одағайлардың лексика- грамматикалық тарихын ашуға тырысып, этногенетикалық мектептер мен глоттохронология үрдістерін басшылыққа алып, тіл білімінің этномәдени аспектісін кеңінен қамтыған. Тілдік фактілерді талдау барысында салыстырмалы-салғастырмалы әдісті аса білгірлікпен шебер қолданған ғалым түркі тілдеріндегі мал атауларының еркек-ұрғашылығына қарай ажыратылу сипатын түркі тілдерінің кең диапазонды қамтитын материалдары негізінде нақты дәйектемелер келтіре отырып түсіндіреді. Мысалы, еркек қой, еркек тоқты құрылымындағы еркек – анықтауыш. Ол анықталатын сөзден бұрын тұр. Осының әуел баста қандай болғандығын тексеру үшін мынадай талдау жасайды: «қошқар» деген сөздегі қош – қой дегенді білдіреді, қар – еркек;
213
Ғалым түркі тілдеріндегі мал атауларының еркек-ұрғашылығына қарай ажыратылу сипатын түсіндіру үшін бізге түркі тілдері туралы ең көне зерттеу ретінде белгілі Махмуд Қашқаридың «Лұғатынан» мысалдар ұсынады. Орта ғасырларда (ХІ ғ.) түркі жұртында ешкі деген сөз тек ұрғашы малға айтылып, оның еркегі еркеж деп аталғандығын келтіреді. Қ.Жұбанов Қашқари сөздігінен erkej yeti yem bolur, yechku yeti jel bolur деген мақалды мысалға алып, осындағы еркеж сөзі мен ешкі сөзінің жыныстық айырмашылығын сөз ете келіп, қазақ тілінде бұл мақалдың ешкі еті жел болар деген екінші бөлігі ғана сақталған деп жазады. Жоғарыдағы көне ұйғыр тілінде қолданылған еркеж (еркек ешкі) тәрізді сөзжасам қазіргі басқа да түркі тілдерінде ұшырасады дейді ғалым. Мәселен, татар тілінде ешкі малының еркегі теке мағынасында ата кәжә, қойдың қошқары мағынасында ата сарық, қаздың айғырын ата қаз (қазақ тілінде айтылады) деп атайтындығын және мұндағы ата анықтауыштары еркек, тұқым шашар деген ұғым беретіндігін ескертеді. Нәтижесінде, түркілерде еркек, тұқым шашар деген сөздер ұрғашы ұғымына қарсы қойылса, соңғы мысалдардағы ата (немесе әке) және шеше (не ене) ұғымдарының оппозициялық қатынасының да ерекше маңызы бар деп білеміз. Ғалымның пікірінше, еркек мал атауларының ішіндегі ерекше тұлғаға ие болып тұрған – теке сөзі. Мұның мағынасы түркі тілдерінің семантикасын тұтас алғанда еркек, әке деген мағынаға ие болса, басқа ретте
«Слово теке налицо и в составе қыз теке (гермафродит, буквально девушка-мужчина или девушка-отец), если в теке видеть скрещение основных знаменательных элементов (без детерминативов а, е, ә) двух слов- синонимов: а-та и ә-ке, то оба употребления используются со значением «отец», он же «муж», следовательно, «мужчина». В грузинском почти в таком же порядке образовано слово карабише (гермафродит, буквально женщина-мужчина или женщина-мальчик)». Проф. Қ.Жұбанов әрбір сөздің мәнмәтінге қарай құбылып отыратынын сөз ете келіп: «Орыста қой сөзінің баламасы жоқ. Олардың овца дегені
тілдік деректерді салыстыра, салғастыра келіп, түркі халықтарының мал атауларына қатысты ұғымдарының кеңдігін көп жағдайда көшпелі өмір формасымен, негізгі кәсібі – мал шаруашылығына жетік болуымен байланыстыра қарайды. Осы тұста малдың жасына, түсіне, жынысына, мінезіне, басқа да ерекшеліктеріне қатысты лексикаға бірден-бір бай халық – көшпелі түркілер болғандығын айқын сезінеміз. Мәселен, бізде бір ғана
214
жылқы малының түр-түсі мен жас ерекшелігін атайтын лексемалардың өзі ұшан-теңіз деуге болады. Өз ұлты мен туыс халықтардың мәдениетіне, салт-дәстүріне қанық болған ғалым Қ.Жұбанов тіл табиғаты мен ұлт болмысын бір арнаға тоғыстыра білген. Заманы «буржуазияшыл ілім» деп таныса да, тіл тамыршысы проф.
Қ.Жұбанов салыстырмалы-тарихи әдістен де,
этнолингвистикадан да бас тартпай, ұлт тілін зерттеуде тілтанымның барлық қажетті, озық әдіс-тәсілдерін қолдана білген. Әйтсе де, Қ.Жұбанов тілдегі құбылыстардың барлық жағын ұлттың «ерекше» болмысымен байланыстыра берудің де шегі бар екендігін ескертеді. Бұл тұста Еуропалық ғылымда түркі жұртшылығына қатысты «мәдениеті тең емес, кем» «көшпелі жабайылар» деген сыңайдағы әртүрлі дақпырттар туғызған бірқатар фонологиялық пайымдаулар турасында ғалым өзіндік қарсы пікірін білдіреді. Осылайша, «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сүйенетін, этностың тілдік қазынасын сол халықтың рухани-мәдени, тарихи түпнегіздерімен өзектестігі туралы мәселеге проф. Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасын зерделеу барысында анық көз жеткізе аламыз. Демек, қазақ тіл білімінде профессор Қ.Жұбанов зерттеулерінің тұжырымдарынан бастау алған тарихи-семантикалық функционалдық қағидаға сай көптеген сөздердің тек тілдік төркінін ғана емес, оның ұлт болмысымен, мәдениетімен сабақтастығын да тануға болады. Қазіргі рухани-әлеуметтік, қоғамдық даму барысынан туындайтын қажеттілік ағынына сай туып жатқан ұлттық ұғымдар мен атаулар, терминдер де осы негізде қалыптасса, ана тілінің табиғатына сай болмақ. Қазақ тіліндегі тілдік жүйені зерттеуді тілдің өз табиғатына сай жүргізудің бастауында тұрған қазақ тіл білімінің алғашқы профессоры Қ.Жұбановтың қағидаларын зерделеу «ұлт пен тіл біртұтас», «тіл мен мәдениет», «тіл мен тарих» т.б. сабақтастығында жүргізіліп жатқан қазіргі қазақ тіл білімінің танымдық, кешенді бағыттарына қатысы айқын көрініп, жалғасын табуда. Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл – өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол – жай таңбалық жүйе емес, бүкіл ұлт болмысын танытатын рухани мәдениет. Сондықтан оны зерттеуде дәстүрлі құрылымдық лингвистиканың мүмкіндігі шектеулі. Себебі бұл арада тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) – этномәдени ақпаратты жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сайып келгенде, бір бүтін етіп тұтастырушы. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен мәдениет сабақтастығын, атап айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның лингвомәдениеттану, этнолингвистика, әлеуметтанымдық лингвистика, психолингвистика т.б. салалары өріс алып келе жатыр деп санаймыз. 215
Шын мәнінде, жоғарыда атап көрсетілгендей, олардың бастау көздері ретіндегі В.фон Гумбольдт, Э.Сепир т.б. идеяларына сәйкес, сабақтас пікірлерге, теориялық қағида
сипаттағы ғылыми
нышандарының көріністеріне қазақ тіл білімінің, мәдениеттануының негізін салушы ғалымдардың еңбектерін зерделеу барысында тап боламыз. Атап айтқанда, Ш.Уәлиханов, Қ.Жұбанов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов т.б. еңбектерінде тіл мен мәдениет сабақтастығына ерекше назар аударылған. Проф. Қ.Жұбановтың тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты этностың әр дәуірдегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде сақталатынын және тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге келетіні туралы сол кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі. Ғалымның: «Халықтардың тұрмыс қалпы түрлі-түрлі болған соң, олардың әр затқа қоятын аттары да түрлі-түрлі. Тіл ұзақ заман жасалады, бірден өзгермейді, оның өзгерісі тұрмысқа байланысты» деген пікірі ұлт мәдениетінің ұрпақ жалғастығын сипаттайды. Ал, мәдениет жай өмірдің туындысы емес, белгілі бір қоғамда өмір сүрген рухани әрі материалдық қоры бар іргелі елдің өмір тіршілігінің туындысы деп қарауын: «Мәдениет – қазанның күйесінше жұғатын нәрсе емес, мәдениеттің белгілі сатысын көксегендей жағдай тумаған болса, ... жоғары мәдениеттің өзі келіп ауызға түспейді», – (8, 325) деген пікірінен көреміз. Қазақ тілінің даму барысын палеонтологиялық тәсілмен зерттеуде Қ.Жұбанов салыстырмалы грамматиканың жетістіктерін пайдалана отырып, материалдық, заттық мәдениетті рухани мәдениет деректерімен қаз-қатар алып салыстыруға ұмтылған. Осы орайда қазақ тілінде мол сақталған көнерген сөздер мен сөз тіркестерінің семантикалық табиғатын түсінудің уәждік (мотивациялық) және танымдық төркінін ежелгі заман түсінігінен, көп жағдайда мифтік таным, тотем т.б. түпнегіздерден іздеген жөн. Оның нақты мысалдарын Қ.Жұбановтың күн көру, күнелту, безгегім ұстады т.б. қолданыстарға қатысты тарихи-этимологиялық, тілдік-палеонтологиялық зерттеулерінен табамыз. Бұл тұста И.Бахофен, Ж.Морган, П.Лафарг сияқты зерттеушілердің негізгі позицияларына тоқтала келіп, Қ.Жұбанов олардың жазба ескерткішті зерттеушілердің ешбірінің «тұмсығы батпайтын» өте ерте дәуірлердегі қоғамдық қатынастарды анықтау жолындағы әрекеттері нәтижесінде өз замандары үшін айтулы жетістіктерге қол жеткізгендігін сөз етеді.
Профессор Қ.Жұбановтың тілді зерттеудегі танымдық зердесінен бастау алған осы үрдіс, яғни тіл мен мәдениеттің байланысы тіл білімінің қазіргі лингвомәдениеттану саласында ерекше мәнге ие болып отырғаны белгілі. Бұл екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған тілдік деректер ұлт мәдениетін немесе ұлт тарихын, халықтың қоғамдық өмірін бейнелеп қана қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші ретінде танылуын қазіргі тіл білімінде ғылыми жалғастық деп санауға негіз жеткілікті. Мысалы, тіл мен мәдениеттің атауына ұйытқы болған этнографизмдер – ана тілі байлығының бір бөлшегі. Бұл атаулар – тілдік қазынаның сүбелі саласының
216
бірі және бүгінде жалпыхалықтық қолданыста жоқ кейбір байырғы сөздер мен сөз тіркестерінің мағына-мәнін танытатын мәдени әрі тарихи ақпараттар көзі. Олай болса, тәуелсіз еліміздің рухани-мәдени өміріндегі елеулі табыс деп бағаланған онбестомдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» тілдік деректердің уақыт пен кеңістікке сай қолданыстың мәдени-танымдық коннотациясында «тасаланған» мән-мағыналардың архетиптік мазмұн межесі мен ұлттық біртұтасымдылық сипаты ашылуын профессор Қ.Жұбанов зерттеулерінен бастау алған ғылыми жалғастық деп қарауға болады. Себебі этностың көне дәуіріндегі тарихынан, мәдени өмірінен хабардар ететін тілімізде мағынасы ұмыт болған немесе күңгірттенген сөздер мен сөз тіркестері (этнографизмдер) бүгінгі ұрпаққа олардың сырын ашуды, танытуды қажет етеді. Осы орайда қазақтың қара сөзін бағзы мәдениеттің жетегінде тіл арқылы анықтап, келер ұрпақтың санасына зор мақтанышпен жеткізу – ана тіліміздің бай ырысын танытудың бір жолы. Міне, қазақ лексикасындағы лингвокультуремалар ретіндегі этнографизмдер осында ырысты байлықтың бір көзін құрайды. Қазірде бұл этноатаулар қоғамдық қарым-қатынас кезінде белсенді қолданылмаса да, бұл сөздердің дені диалектілік лексикада, тұрақты сөзтіркестері мен мақал-мәтелдердің құрамында, көркем шығарма тілінде, ауыз әдебиеті, фольклор мен эпос тілінде жиі кездеседі. Осы атаулардың ауыз әдебиетіндегі орны туралы проф. Қ.Жұбанов былай дейді: «Халық әдебиеті – халықпен құрдас, бірге жасасып келе жатқан кәрі нәрсе. Оның жаңалығы жарытусыз, бұрынғының үстіне жаңа бояу жағу түрінде ғана болады. Жаңа шығармасы да сол ескі тамырға көктеп өседі. Мұның бәрі өмір ағысының тігісін сөгіп ыдыратқандай, халық өмірінде ұлы өзгеріс болмағанын көрсетеді. Сонымен, атам заманда пайда болып, бір кезде жаңа болған, бірақ бүгінде тозған бір нәрсені, көнерген сөзді халық әдебиеті қайталап немесе болмашы бояу жағып алып, сүйрете береді. Халық әдебиетінің сақталатыны да, оның таусылмайтыны да осыдан келеді» (8, 264). Демек, тілдің танымдық, мұрагерлік қызметі негізінде сан ғасыр құпиясын бойына сақтаған этнотілдік деректерді сан ұрпаққа танытатын ана тіліміздің қорында мәңгілікке сақталатын сарқылмайтын қазына, «адамзат тарихының қоймасы» (Қ.Жұбанов) деуге болады. Профессор Қ.Жұбановтың зерттеулерінде материалдық мәдениет атаулары рухани
мәдениетпен қатар
адамдардың тіршілік- мұқтаждылықтарын өтейтіні атап көрсетілген. Себебі сол қоғамның этикалық, әлеуметтік, эстетикалық, символдық тәжірибесін көрсететін заттық атаулардың рухани өмірімен байланысы «материалдық мәдениет өнімдері рухани қажеттіліктерден туындайды» деген пікірді нақтылай түседі. Рухани мәдениет лексикасының бір тармағы тіліміздегі өлімге байланысты салттарға қатысты атауларымен байланысты. Қазақ ұғымында қайғылы қазаны орынсыз жерде айта салу, жеңіл-желпі жеткізу – мәдениетсіздік пен көргенсіздіктің белгісі. Қаза туралы хабарды тумаларына сыпайы сөйлеп, тұспалдап айтып жеткізу дәстүрін естірту дейді. Естіртуші
217
адам өмірден көргені бар, сөзге шешен, әрі ұстамды болу керек. Айтылатын ауыр жағдайды жұмбақтап, жұмсартып, шым-шымдап, адами ниетте жеткізеді. Проф. Қ.Жұбанов бұл туралы: «Өлгенді естіртушілер де қазақта осы
қызметінің имплицитті сипатын атап көрсетеді. Ұлттық ұжымдық тәжірибесі мен түсінігі сәйкес халықтық өлшем атауларының бүгінде жалпыхалықтық қолданыс аясы шектелгенімен, осы атаулардың мәні туралы проф. Қ.Жұбанов: «Қатар тұрған екі ағаштың
ұзындықтың белгісі бар екеніне назар аударады. Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік лингвистиканың қалыптасуына, дамуына арналған еңбегінде зерттеуші Э.Оразалиева міндетті түрде Қ.Жұбановтың еңбегіне көптеген сілтемелер жасап, ғалымның ғылыми ізденістерінде когнитивтік лингвистикамен тікелей астасып жатқан құнды идеяларын дәйектеген. Ол Қ.Жұбановтың жалпы теориялық зерттеулерін екі арнада қарастыра келе, құрылымдық-типологиялық және антропоцентристік, этнолингвистикалық ізденістері деп жіктейді және екінші арнаға қатысты мынадай ой келтіреді: «логикалық тұжырымдау, философиялық ойлау, қоғамдық бағалау тұрғысынан айқындалатын лингво-танымдық типология негіздері мен олардың жүйелену бағытына сүйенсек, тілдік зерттеулер «тіл философиясының», антропоцентристік ізденістің, экстралингвистикалық танымның өзегіне айнала отырып, тілдегі материалдық болмыс пен идеялық рух мәселелерін сабақтастыруынан пайда болады», – дей келе, Қ.Жұбановтың «Ғылым да адам санасының жемісі, адам тәжірибесінің қорытындысы» деген пікіріне қатысты: «...құнды түйін жасау негізінде тілші бүгінгі күні «сана», мен «тәжірибе» секілді когнитивтік бірліктердің қолданылу аясын кеңейтумен бірге, танымдық қағидалардың өзектелуіне
218
ерекше үлес қосты деп тұжырымдауға болады», – деген ой айтады (98, 45- 46). Проф. Қ.Жұбановтың тілге
қатысты ғылыми
мұраларын лингвокогнитивтік, психолингвистикалық және т.б., яғни қазіргі заманауи ғылыми парадигма тұрғысынан жан-жақты зерттеген Ж.Сұлтан Қ.Жұбанов тілді тек құрылымдық-құрамдық тұрғыдан ғана зерттемей, әрі қарай күрделі үштікте қарастыруы туралы ойларын былай түсіндіреді: «Қ.Жұбанов тілді
мазмұнынан бөле-жара, жалаң формасы жағынан қарастыру бос әурешілік деп, бүгінгі таңдағы заманауи тіл білімінің негізгі өлшемдерін өз тұсында-ақ байқаған. 1-мысал: «біздің тілді зерттеуіміздегі ерекшелік – лингвистикалық фактілерді өмірдің әр алуан салаларымен жалпы бірлікте алып, олардың арасындағы өзектестікті қоғам дамуының жекелеген кезеңдерімен, экономикалық жағдаймен, әлеуметтік құрылым және дүниетаным деңгейімен салыстыра анықтау болып табылады», – дейді (түпнұсқада: «...отличием нашего подхода является то, что мы берем отдельные лингвистические факты в общей их связи с остальными областями языковой жизни, выясняя связи этой последней с отдельными этапами развития общества, его экономики, социального строя и мировоззрения»). Зерттеуші Ж.Сұлтан Қ.Жұбановтың лингвокогнитивтік мазмұндағы идеяларын мынадай топтарда орынды көрсете білгендігін айту керек: « - қоршаған орта мен жеке адамның тілдік танымы арасындағы байланыс; -
ақпаратты қабылдау қабілеті және оны еске сақтап, басқаға жеткізу; -
танылған заттар (құбылыстар) мен сөздік қордың сәйкес болуы; -
жекелеген сөздердің мағыналары, өзіне артатын ақпараттық-танымдық жүгі;
-
сөздердің тіркесім тәртібіндегі заңдылық; -
құндылық бағдары; -
таным теориясы және т.б. когнитивтік лингвистиканың түбегейлі, базалық ұғымдарымен сәйкес келетін, бүгінгі күннің зерттеушісіне үлкен ой салатын өзекті мәселелер сөз болады» (90, 36). Қ.Жұбановтың когнитивтік көзқарастары жайлы сөз еткен тағы бір зерттеуші Ж.Кемерова былай дейді: «Когнитивтік лингвистикада тіл арқылы адамды, адам арқылы тілді тануға бағытталса, Қ.Жұбановта мұның бір жағы субстанцияның миға әсері, сыртқы дүниенің танымдық бейне жасауға ықпалы жағын беруі басым болған... тілдің танымдық қасиетін, қиюын тауып, қиыстыра зерделеген Қ.Жұбановтың еңбектерінен когнитивті лингвистиканың қай жағы да табылатынына көз жеткізу қиын емес» (99, 71- 83). Расында да, Қ.Жұбановтың лингвистикалық зерттеулерін талдау барысында
ерекше назарымызды аударған факті –
лингвокогнитивтік бағытпен астасып жатқан ой-пікірлері, яғни қазіргі кездегі концептілік-фреймдік, тілді формалдау, моделдеу сынды жаңашыл 219
(инновациялық) зерттеу әдістерінің нышандарын байқадық. Сондықтан Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасы қазақ лингвистикасының қазіргі қалыптағы даму деңгейі ғана емес, болашақтағы жаңа инновациялық зерттеулерге де ой тарқатар азық болары сөзсіз. «Жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше». Халқымыздың санасында сан ғасырлық саралаудан өткен осынау ұлттық мәдени тағылымды сөздің астарын ақтарып жату артықтық етер! Бір-ақ сөзбен айтар болсақ: дыбыстық тілмен қарым-қатынас жасау, яғни тілдесім адамзат баласына ғана тән болғандықтан, адамның ойлау қабілеті оның айналадағы адамдармен қалай сөйлесуінен байқалатындығы белгілі. Ойлаумен өрілген сөйлеу әрекеті адамның «ішкі әлемінен» шығатындықтан, тілді адам негізінде, қазіргі тіл біліміндегі терминмен айтсақ, «антропоцентристік» негізде зерделеу қажеттігін профессор Қ.Жұбанов қазақ тіл ғылымның балаң кезінің өзінде терең түсініп, адамзат баласына өз сезгендерін ғылыми тұрғыдан түсіндіруге тырысқан тілші-ғалым (59, 100). «Тіл – ұлттың тірегі, ұлт мәдениетінің негізі» деген қағидаларға сәйкес тіл мен мәдениет арасындағы байланыстың ана тілі бойындағы арқауы сан ғасыр өтсе де, бар асылын еш шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізетін тілдің құдіреті – кумулятивтік (мұрагерлік, құжаттық) қызметі негізінде шешілетінін профессор Қ.Жұбанов сол заманда атап көрсеткен, ғылыми тұрғыда дәлелдеген. Осы мәселені қазіргі тіл ғылымының нәтижелері мен жалғастығына сай нақты түрде жіктеп түсіндірер болсақ, кез келген ұлттық мәдениеттің негізі – ортақ тілде сөйлеп, өмір сүріп, әрекет ететін этноұжымда қалыптасқан шындық дүниенің тұтастығы, этностың материалдық және рухани кеңістігі. Нақты түрдегі оның көріністері: материалдық мәдениет (тұрақ, киім, тамақ, тұрмыс бұйымдары, еңбек құралдары т.б.) және ұлттық тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа сақталып, жеткізілетін рухани мәдениет (салт-дәстүр, миф, өнер, дін, тәлім-тәрбие, көркем мәтін т.б.) және ұлттық психология, таным тұрғысынан жасалатын рәміздік жүйе, сакрализация тәсілімен сақталған өнер, археология туындылары т.б. Ал олардың атаулары ретіндегі жүйелі тілдік көрінісін мәдениеттің метатілі деп қарауға болады. Бұл ыңғайда мәдени лексика Ю.М.Лотман, Верещагин, Костомаров, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Қ.Өмірәлиев, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б. еңбектеріне арқау болуда. Ал осы мәдени мұраның немесе мәдениеттің метатілінің танылуы, халық игілігіне асуының негізгі тірегі тілдің коммуникативтік қызметімен тікелей байланысты. Сол арқылы әрбір ұрпақ өкілі ақпараттарды қабылдап, мәдени мұраны игеру ісін ұрпақтар жалғастығы іске асырады. Міне, осы арада мәдениет игіліктерін өндіруші мен тұтынушы арасындағы мәдениетаралық, танытушылық қызметті проф. Қ.Жұбанов сынды ғалымдарымыздың зерттеулерінен басталған тіл ғылымы атқаруда. Лингвомәдениеттанумен қатар ұлт болмысы мен мәдениетінің табиғатын, дүниетанымындағы таным-парасатын тіл аркылы зерделеуді
220
«этностық тіл бейнеленуі» (100) арқылы, яғни «қазақ этносының ұлттық бейнесін, өзіндік болмысын толық та түбегейлітүрде тек оның байлығы – тіл әлемі арқылы ғана танып білуге болатындығын» (101, 16) арқау етіп, казақ тілі білімінде қалыптасып келе жатқан этнолингвистика саласы – ана тіліміздің табиғатын тануға негіз боларлық сенімді арна. Осы орайда, тілдің небір нәзік қырлары мен сырларын сезіне білетін, тіл шеберлігі мен тіл заңдылықтарын, теориялык қағидаларды игеріп, меңгерумен қатар ұлттық рухы мықты, танымдық дүниесі терең де кең тұлғалардың орны ерекше. Осы тұрғыдан пайымдап қарасақ, қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі, алғашқы лингвист-профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-танымдық көкжиегін көрсететін, көбіне тезистік түрде, этюдтік сипатта ғана бізге жеткен теориялық топшылаулары мен тұжырымдарының өзінен осы тектес зерттеулер мен бағыттардың бастауы, қайнар көздері көрінеді. Сайып келгенде, таным мен тарихқа сүйенген зерттеулер сол тілде сөйлеуші халықтың, ұлттың танымдық мәнін ашып, тілдік санасының қалыптасуын барлайды. Соның негізінде тіл арқылы ғасырлар бойы калыптасқан, рухани да заттық мұрасының тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұлттың тарихи жадында сақталып қалғанын көреміз. Демек, кез келген халықтың ғасырлар бойы туып, жетіліп, кемелденіп отыратын мәдениетінің қазынасы – тілі. Атап айтқанда, ұрпақтан-ұрпаққа ауыз әдебиеті, эпостық жырлар, шешендік-паремиологиялық-фразеологиялық, ономасиологиялық жүйе, ақын-жыраулар шығармашылығы және т.б. рухани-мәдени мұра үлгілерінің арқауы болған сөз өнері, айшықты сөз арқылы жеткен қазақ халқының этникалық тарихы мен мәдениеті, көркем ойлау жүйесі мен танымдық деңгейі тілдің куммулятивтік (мұрагерлік) қызметі негізінде сақталған этнотаңбалық ақпарат түрінде жетіп отыр. Жоғарыда көрсетілген үлгілерде ұлттың этностық болмысын сипаттайтын төл мәдениеттің этнотаңбалық деректері, біріншіден, эстетикалық, екіншіден, тарихи-этникалық тұрғыдан уақыт пен кеңістік контекстегі әлеуметтік-функционалдық, үшіншіден, танымдық- аксиологиялық қызмет атқарады. Себебі тілде әр ұлттың өзіндік ойласу ұғымдары мен бағыт-байламдарын сипаттайтын этнолексика қалыптасады. Ол әр халықтың материалдық, экономикалық, әлеуметтік жағдайына байланысты дамитын, қоғамдық санасына сәйкес негізделетін «ұжымның жадында сақталған жүйе» (Ю.М.Лотман). Осымен байланысты этномәдени тілдік деректерді зерттеу қазіргі қазақ тіл білімінде қалыптасып келе жатқан ұлт (адам) болмысын тіл арқылы тануға бағытталған «мәдениет пен тіл біртұтас», деген қағиданы ұстанатын антропоөзектік бағытқа сәйкес келеді. Осы орайда, «таным», «тілдік сана», «тіл тарихы» деген ұғымдардың мәні ерекше. Сондықтан тіл мен таным процестерінің арақатысын зерттеудің когнитивті лингвистикаға сүйенуі – заңды құбылыс. Соңғы ғылыми еңбектер нәтижесінде таным мен тілдің арақатысы адам проблемасымен біртұтас күрделі құрылым деп қаралады (102). 221
Осыған қатысты тілдің ішкі формасына (мазмұнына) ерекше назар аударған, осы лингвистикалық бағыттың негізін салушы ғалымдардың бірі В. фон Гумбольдттың пікірінше, ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы, пайым дүниесі бар (103). Соған сүйенген философиялық ой-пайым бар. Соның ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші – тіл. Яғни таным әлемі мен тіл әлемін сабақтас қарағанда ғана ұлттың да, тілдің де өзіндік табиғаты айқындалмақ. Қазіргі қазақ тіл білімінде біршама зерттеліп, теориялық-әдістемелік негіздемелері анықталып қалған осындай үрдістегі зерттеулердің алғышарттары мен нышандарын Қ.Жұбанов қарапайым түрде былай деп түсіндіреді: «Адам баласының табиғатында әуелі басқаны біліп алып, өзін кейіннен білу қасиеті бар. Мысалы: адам фотографияны танып білгеннен кейін ғана өзінің басқа заттарға ат қоятыны өзін сол басқаларға ұқсата атайтыны – өз басын кіші дүние деп біліп, оны ана үлкен дүниеге ұқсатуынан болған. Осы таным тілге де әсер еткен. Мысалы, орысша небо – аспан, небо – таңдай, қазақ тіліндегі таң=адам әлемінің аты, яғни жоғары жаққа тән қасиеттің иесі; таңдай=адам денесінің жоғары жағы... Адамның жекелеген бөлшектердің белгілерін түйсіну арқылы атрибутивті портрет қалыптастыра отырып, ғаламды таниды». «...Таңырқады–таңғалды; таңыр=таң+ыр=тәңір; Таң=аспан бөлегі; ір – аспан. Бұрын адам өзін кішкене дүние деп есептеген. Бет-ауызды аспанға ұқсатқан бет – таң атып келе жатыр. «Таң қалу» деген тіркесі кейде қысқартып таңырқау дейміз. Ұятсыз деуді бетсіз деуіміз де осы конкреттік бар. Бұл қолданыстың да ым тілінен шыққандығы байқалады (бетін сызу – ым тілінен қалған қалдық; заттық көрсеткіші (материальное выражение)» (8. 94-120). Ғалым қазақ тілінде сақталған көптеген сөздер мен сөз тіркестерінің тілдік табиғатын түсінудің уәждік (мотивациялық) және танымдық төркінін ежелгі заман түсінігінен, көп жағдайда мифтік таным т.б. түп-негіздерден іздейді. Осымен байланысты профессор Қ.Жұбановтың мифтік таным деңгейіне сай қалыптасқан сөздер мен сөз тіркестері, тотемдік, сакральдық, киелі атаулар туралы ғылыми топшылауларының кешендік сипаты, Н.Я.Марр ілімімен сабақтастығы ғалым танымының көкжиегін, бүгінгі күнмен жалғасқан өміршеңдігін дәлелдейді. Оның нақты көрінісін проф. Қ.Жұбановтың мынадай мысалдарға қатысты тарихи этимологиялық талдауларынан да көреміз. Қазақ тілінде сүлдерім құрыды, құр сүлдері қалды деген тіркестер бар. Осындағы сүлде//сүлдер компонентінің жеке алғандағы мағынасы түсініксіз. Ал моңғол тілінде «сүлдэ» сөзі «ерекше бір рух», «тәңірден келген күш-қуат», «қорғаушы», «құт» деген мағынаны білдіреді. Моңғолдардың түсінігінде сүлдэ-тенгри сөзі «патшаның өзінің қол астындағы елін, халқын қорғап тұратын ерекше бір күш-қуаты» дегенді білдірген (8). Проф. Қ.Жұбанов тіл мен таным проблемаларын зерделеу барысында сонау грек философтарынан бастап, өз заманына дейінгі аралықтағы 222
ойшылдардың лингвогносеологиялық ой-пікірлерін қысқаша шолып өтеді. Олардың ішінде Аристотельдің, Ж.Руссо мен А.Мейердің пікірлеріне ерекше тоқталады. Сондықтан Қ.Жұбановтың тіл жөніндегі зерттеулері – лингвогносеологиялық ақпараттарға толы деп айтуға негіздемелер баршылық. Оның «Дүниеге көзқарас арқылы заттарға ат қою», «Микрокосмостық кезең», «Функционалдық семантика», «Сөз өзгешелігі мен сөз қызметі» т.б. ғылыми-танымдық мақалалары мен лекцияларында, түрлі конференциялар мен басқосуларда жасаған баяндамаларында: а) қоршаған орта мен жеке адамның тілдік танымы арасындағы байланыс; ә) ақпаратты қабылдау қабілеті және оны еске сақтап, басқаға жеткізу; б) танылған заттар (құбылыстар) мен сөздік қордың сәйкес болуы; в) жекелеген сөздердің өзіне артатын ақпараттық-танымдық жүгі; г) сөздердің тіркесім тәртібіндегі заңдылық; д) құндылық бағдары; е) таным теориясы т.б. когнитивтік лингвистиканың түбегейлі, базалық ұғымдарымен сәйкес келетін, бүгінгі күннің зерттеушісіне үлкен ой салатын өзекті мәселелер сөз болады. Осы орайда Қ.Жұбанов: «адам өзiнiң тipшiлiк таpтысында ұшырасып, пайдасын
танылғаннан кейін оған бір ат таңылады. Ат қою кезінде өмір шындығы мен ақиқат болмыстың абстракциялану жолымен тілдік формаға айналып, халықтың тұрмыс-тіршілігінен, еңбек тәжірибесінен, наным-сенімінен хабар беретін белгілі бір сөз атаулары түрінде санаға бекиді. Бірақ осы тұста Қ.Жұбановтың танымына сәйкес ескеретін бір жайт мынадай: «Сөз деген – зат бiткеннiң бәpiнiң аты емес, әp елдiң өзiнiң бiлген затының, бiлген құбылысының ғана аты. Ел-елдiң білгені де, білмегені де толып жатыp. Мәселен, шөптеp мен жәндiктеpдiң көбiсінiң аты тiлiмiзде жоқ. Өйткенi, олаp бізге көп аса кездеспеген, кездестірсек те елемегенбiз... Айталық, шөптеpдiң iшiнде мал жейтiндеpiн, отын болатынын, бояу болатынын, ем болатынын, не у болатындаpын бiледі де, солаpға ғана ат қояды. Танымаған заттың атын бiлмегенiмiз сияқты, бiлмеген нәpсенiң аты да тiлiмiзде болмайды», – деп ғалым сөздің номинативтік, когнитивтік және коммуникативтік қасиеттеріне құндылық бағдары тұрғысынан нақты лингвогносеологиялық анықтама береді. Мұның себебі дүниенің болмыс бейнесі адам санасында толығымен орнықпай, тек оның әрбір адамға маңызды саналатын құрамдас бөліктері ғана көрініс табатындығында. Аксиологиялық модельдеу туралы проф. Б.Момынованың пікірінше: «Әрбір ұлттың ой-санасында бағалауыштық модель қалыптасқан. Басқаша айтқанда, әр халықтың түсінігінде, кез келген ұлттың тілдік санасында адам үшін не құнды, жақсы немесе жаман қасиеттердің ажыратылуы, адамгершілік мақсаттар нендей т.б. күрделі бағалауыштық қатынастағы ұғымдардың жинақтық мәні ұлттық образды құрайды» (96). Қазіргі қазақ тіл білімінде де, ұлттық қазақ философиясында да біршама анықталып, теориялық-әдістемелік негіздемелері айқындалып қалған осындай бағыттағы зерттеулердің алғышарттары мен нышандарын Қ.Жұбанов еңбектерінен табамыз.
223
Нақты айтқанда, Қ.Жұбановтың тілдің дыбыстық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік деңгейлерін қарастырғандағы негізгі ұстанымы мағына мен мән, тіл мен ойлау байланысына негізделеді. Фердинанд де Соссюр негізін салған синхрондық тіл білімі тілдің бір дәуірдегі статикалық қалпын ғана қарайды деп сынайды (8, 86). Ғалымның пікірінше, тілді даму үстінде, уақыт пен кеңістік контексінде қарастыру диахрондық тіл біліміне тән. Осыған байланысты ғалымның, мысалы, сөз мағынасының өзгеруін (күн+елту (ерту))=күнді ертіп жүру – қазіргі тілде «тіршілік қылу»), синтаксис тарихына, оның ішінде сөздердің тіркесуінің өзгеру тарихына мән беруін (қош+қар, күн+сұлу – қазіргі тіл заңдылығына сай анықтауыш компонент алда тұруға тиіс) одағайларды мағыналық топтарға таптастыруын, түбір, сөйлемді, сөйлем мүшелерін таптастыруда формасына да, мағынасына да назар аударуын, жұрнақ, жалғауларды бұрынғы түбір сөздердің қалдығы, яғни тарихи категория ретінде қарауын (8, 113-236) т.б. атап көрсетуге болады. Қ.Жұбанов диахрония мен синхрония тәсілін жеке-жеке бөліп қарамай, екеуінің бірлестігінің негізінде жүргізілген зерттеу ғана тілге деген диалектикалық көзқарасты туғызады деп тұжырымдайды. Осы жерде назар аударатын жайт – тілдің қандай күрделі мәселелеріне қатысты ойларын ғалым сол тілде сөйлеушінінің ой-санасымен соған сабақтас тарихымен, тұрмысымен, ой-пайымымен байланыстырады. Мысалы, «Тіл деген не?» деп аталатын тіл генезисі туралы тұжырымдарын таратып айтатын тақырыпшаларды қараңыз: кішкене космос дәуірі; кішкене дүние дәуірі: Тотемизм (идеология); Дүниеге көзқарас арқылы әр нәрсеге ат қойылады; функционалды семантика т.б. Демек, проф. Қ.Жұбанов ұлт болмысы мен мәдениетінің табиғатын, дүниетанымын тіл әлеміне сабақтас қарайды. Ұлттық философияның пәні – ұлттық дүниетаным. Ал, ол қазақ халқында өзіндік мәдениетіне сай тіл, дін, фольклор, жыраулар т.б. шығармашылығы арқылы беріледі де, рухани мұрасының өмір сүру тәсілі, наным-сенімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, тілдік тұлға, тілдік сана қалыптасады. Себебі этнодүниетанымның ежелгі элементтерінің тілдік санамыз арқылы реликтілік құрылым
ретінде сақталғанын, яғни уақыттың этнолингвистикалық нысандардың тарихи тұрғыдан кеңістік бағдарға ие екені анықталып отыр. Яғни таным әлемі мен тіл әлемін сабақтас қарағанда ғана ұлттың да, тілдің өзіндік табиғаты айқындалмақ. Сайып келгенде, «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағида – тілдік философиядан тарайтын қазіргі қазақ
философиясының, лингвомәдениеттанудың, психолингвистиканың т.б.
жаңа ғылыми
салалардың арқауы. Осы тұрғыдан қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі, алғашқы лингвист-профессор Қ.Жұбановтың ғылыми-танымдық, тілді зерттеудегі философиялық ой-тұжырымдары жоғарыда аталған жаңа бағыттар мен зерттеулерге бастау болған қайнар көздер деп қарауға болады. 224
Табиғатпен біртұтас көпшенділердің рухани мәдениетінің психологиясының негізінде халықтың космогониялық, мифтік түсініктері жататыны да Қ.Жұбанов зерттеулерінде атап көрсетілген. Соған сай жансыз заттардың «жандануы» тілдік деректер арқылы сақталған. Мысалы: ақылы
Олай болса, осы тектес тұжырымдарға сүйеніп, тілімізден көптеп табуға болатын мифтік түсінік, наным-сенім негізінде қалыптасқан жеке сөздер мен сөз тіркестерінің лексикографиялық дефинициясын, этнолингвистикалық интерпретациясын беруге болады. Мысалы: Бойтұмар. Ескі наным бойынша, оның «желеп-жебеп жүретін қуаты бар» деп есептеледі. Асатаяқ – бұл шамандар қолында жүретін қоңыраулы таяқ. Яғни кез келген кісі оны ұстамайды және жай таяқ емес, ерекше қасиеті бар таяқ. Оны фольклор материалдары да дәлелдейді: Сырлы аса колында. Өзі ақтың жолында Бір диуана келді де
Ұлттық дүниетаным мен рухани мәдениеттің ерекше кумуляциясы фразеологиялық тіркестер жүйесінде сақталғандығы белгілі. Бұл тұрғыдан фразеологизмдер ғалымдардың тұжырымдарында «рухани әлемнің үзік-үзік бөліктері» деп анықталып, профессор Қ.Жұбанов идеясымен астасады. Мысалы: Жұлдызы қарсы болу, жұлдызым жоғары, қазан аузы жоғары т.б. Сонымен бірге мифтік танымнан эвфемистік, символдық мәнге ауысып, қазіргі тілде ол мәннен де алыстап кеткен сөздер мен сөз тіркестері тілде баршылық. Немесе отқа табынумен байланысты туған: отың өшсін (қарғыс),
Ал, қазіргі қолданыстағы тұсаукесер, мәңгүрт т.б. мысалдар бұрынғы этнографиялық, мифтік мәнін жоғалтып, қазірде жеке атауларға, терминдерге айналған. Немесе ала сөзін синхрондық тұрғыдан түстің атауы ретінде түсінсек, ежелгі заман түсінігіне сай «ала» сөзі – бойында жұмбақ сыры мол киелі ұғым. Қараңыз: ала жіпті аттамау, адам аласы ішінде, алас ұрды, аластау, алас-алас, отқа қалас. Демек, қазақ тіліндегі ұлттың әлеуметтік тұрмысын, тарихы мен мәдениетін белгілеген тілдің деректері – профессор Қ.Жұбановтың пайымдауында қазақ әлеуметтік-мәдени кеңістігінде қалыптасқан ұжымның этнотаңбалық жүйесі. Мысалы, тайға таңба басқандай, қой үстіне
деңгейін ғана емес, ұлттың күнделікті тәжірибесінен қалыптасқан танымдық тұжырымын да белгілейді.
225
Сонымен, тіл халықтың рухани да заттық мәдениетінің мол көзді арнасы, халықтың өткен өмір жолын бейнелейтін бай тілдік деректері сақталған «таным қоймасы» (Қ.Жұбанов). Себебі тілдік қолданыстың танымдық негіздерге сай өзгеріске түсуін көрсететін тарихи, мәдени (рухани, заттық) тілдік деректер жетерлік. Тіліміздегі осындай тарихи сілемдерді зерттеуде Қ.Жұбановтың ана тіліміздің өзіндік ерекшеліктері мен тілдік деректерін негіз етіп алуды ұсынған мына тұжырымын ұстаным ретінде белгілеуге болады: «...Поскольку
Профессор Қ.Жұбановтың тіл деректерін осылайша тіл тарихымен, сол тілде сөйлеуші этностың тарихымен бірлікте қарау оны этнолингвистикалық зерттеумен сабақтастырады. Оның себебі мен мәнін акад. Ә.Т.Қайдаровтың мына пікірі нақты түсіндіреді: «Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару- жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін» (101). Демек, осы тұжырымға сай тілдің тарихи даму барысын зерттеудің бір тірегі – этнолингвистикалық қағида, яғни атаулар тек шартты түрде болса да, тілдегі сөзжасам модельдері арқылы заттың уәжді белгісіне ғана негізделмейтіні байқалады. Себебі, бір затты «тілдік көру» әр сөйлеуші ортада әртүрлі болуы мүмкін. Нақты айтқанда, әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы, болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы т.б. сол тілде сөйлеуші ортада қалыптасып, тілінде сақталады. Демек, сөз заттың тура таңбасы емес, дүниенің тікелей бейнесі емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нәтижесінде туған бейнесі. Сондықтан «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға тектес зерттеулердің табиғатынан туындайтын этнолингвистикалық тәсіл лингвистикалық талдау мен этимологиялық ізденістің кепілі мен қажетті шарты бола алады. Қазақ тіл білімінің теориялық негізін қалаған тұңғыш профессоры Қ.Жұбановтың ғылыми ой-өрісі мен танымдық тереңдігінен туындаған ғылымдағы сабақтастық қазіргі тілді зерттеуде тілді тұтынушының жан- 226
дүниесімен, күнделікті әрекетімен тығыз байланыста сипатталатын үрдіске сай лингвомәдениеттану, этнолингвистика т.б. бағытта жан-жақты зерттеліп, өз жалғасын табуда. Соған орай ұлт болмысы туралы Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасында маңызды тұжырымдар жасауға дәйек болған этнографизмдер, лингвокультуремалар, басқа да этномәдениеттің архетиптік көріністері тек қана мәдениетті айқындап қана қойған этнолексика емес, түрлі символдар түрінде этномәдени кеңістік құратыны антропоөзектік парадигмада жаңа мазмұндық теориялық-әдіснамалық сапада кешенді қарастырылуда.
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|