Ұлы ойшыл, ғұлама – Әл Фарибидің даналық негіздері

101 
астрономия. Ғылыми еңбектерінің ең әйгілісі "Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарастары жайлы трактат" деп аталады. Оның атақты “Музыка туралы үлкен
трактат” деген шығармасы әлемнің көптеген тілдеріне аударылған. 
Әбу Насырдың Платон және Аристотель философиясындағы идеяларға
арналған кітабы оның философия саласындағы аса көрнекті ғалым екенін әрі
философия пәнін терең меңгергенін дәлелдейді. Фараби Аристотельдің әлеуметтік-
қоғамдық идеяларын дамыта отырып, өз тарапынан да “Кемеңгерлік меруерті”,
“Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы”, “Мәселелердің түп мазмұны”,
“Ғалымдардың шығуы”, “Бақытқа жету”, “Азаматтық саясат”, “Мемлекеттік
қайраткерлердің нақыл сөздері” сияқты көптеген сындарлы философиялық
еңбектер жазған. Фараби бұл еңбектерде дүние, қоғам, мемлекет, адамдардың
қатынастары туралы заманнан озық тұрған пікірлер, пайымдаулар айтады [1]. 
Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ
топырағынын көкіреп ояу, көзі ашық, ойшыл азаматтары бүкіл шығыс араб-парсы
мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі
ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары
да аз емес. Солардың бірі — бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу Насыр әл-
Фараби.Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге
мәлім, бұған дәлел оның толық аты жөнінде “Тархан” деген атаудың болуы.
Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын
өңірдегі, Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің то-лық аты-жөні Әбу-Насыр
Мұхаммед Иби Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ,
арғы атасы Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-
Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан
шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент
облысының территориясында. Сол түста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына
карағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының
торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. А. Н. Бернштам, шекарадағы аса
манызды мекен және керуен жолдарының торабы болған Отырарға орта ғасыр
авторларының көп назар аударғанын атап көрсетеді. Географиялық көрінісі
түрліше бұл өнір суармалы егіншілікпен айналысуға да қолайлы болған [2]. 
А. Н. Берштамның айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы
алқапта қазақ халқының арғы ата-бабалары, қырдағы көшпенділер мен қала
тұрғындары жиі карым-катынас, тығыз байланыс жасап отырған деп пікір қорыту
әбден орынды.“Мүсылман Ренессансы” деген атауға ие болған сол заманға тән
белгілері оның шығармаларымен белгілі бір дәрежеде өз орнын алады. Әл-
Фарабидің шығармаларында көне замандағы дәстүрдің және “Бірінші Ұстаз” деп
шығыста аталып кеткен Аристотельдің тарих барысында қалдырған әсері,
неоплатонизмнің несторионшылдықтың әсері және исламның әсерімен Аристотель
идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Әл-Фарабидің Аристотельге бас игені сөзсіз.
Сол сияқты ол Аристотель идеяларының ең жаксылары мен бағалыларын әрдайым
таңдап ала бермейтіні де даусыз. Бірақ біз үшін ерекше бағалы жағы сол — ол
Аристотель ілімінің формалдық жағымен ғана шектелмейді, ол диалектика
элементтеріне, мәселені қарама – қарсы қоюына белгілі дәрежеде көңіл бөледі,
сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным
логикасының ірге тасы болып табылатынын дәлелдейді [2]. 
Егер Қазақстан, Орта Азия және Таяу Шығыс елдерін сипаттайтын
әлеуметтік, этникалық және мәдени процестердің барлық айқыш-ұйқыш қиын
өрнектерінің бетінде әл-Фарабидің саяхат сапарлары картасының суретін
“жапсырсақ”, осының өзі IX—X ғасырлардағы мәдени байланыстардың мүмкін

102 
жолдарын тамаша етіп көрсеткен болар еді. Мүмкін, осының өзі, араб
халифатының ішінде шетке тарту әрекеттеріне және оның іс жүзінде күйреуіне
байланысты, сол заманда Оңтүстік Қазақстан “Мұсылман дүниесі” деп аталатын
дүниенің мәдени-саяси өмірінің көшіп келіп отырған орталықтарының біріне
айналғанын көрсеткен болар еді. Бұрынғы орталықтар, өзінің бір замандағы саяси
маңызынан айырылса да, мәдениет ошақтары ретінде сақталғанын көрген болар
едік. Біз егінші және мал бағушы тайпалардың, түріктік және ирандық этникалық
компоненттердің байланыстарын, үрліше діндерді ұстайтын тайпалар мен
халықтардың қоян қолтық тығыз “өмір сүргенін” және т. б. көрген болар едік.
Мұсылмандардың орта ғасыр тұсында бөтен діндегілерге төзімділікпен
қарағандығына қайран қаласың. Мұның бәрі сол замандағы Шығыста Екінші ұстаз
аталынып кеткен әл-Фарабидің философиялық көзқарастарынан көрінеді [2].
Ұлы отырарлықтардың өмір кешкен заманын көз алдына келтірерліктей
тарихи мәліметтердің толық болмауы, оның өмірбаяны жөніндегі деректердің
аздығы ғалымды асыра дәріптеуге, болмаған нәрсені оның есіміне жапсыруға құқ
бермейді. Мұндайлардың өзі ғылымға жат нәрсе және оның есімін тануға зиянын
тигізеді. Сол сияқты әл-Фараби өмірі мен шығармашылығына тереңдеп енбейінше,
оны шындап білмейінше, азды-көпті үйреншікті өрнекке айналып кеткен
рыцарлық өмір элементтері есебінен әл-Фарабидің бейнесін жасау әрекеті ғылымға
жат әрекет болып табылады және оның танымдық-эстетикалық тұрғыдан берері аз
болып шығады. Әрине, сөз зергерінің өз ойынан қосып бейнелеуге хақысы бар.
Бірақ мұның өзі шындыққа жақын қоспа болуы керек, дәл сол кезде мұңдай
жағдай болмаса да, сол дәуір шыңдығына жанасатын қоспа болуы тиіс. Ұлы
адамдар жөніндегі мұндай шығармаларды дүние жүзілік әдебиет берді. Бұл орайда
Бертольд Брехтың “Галилейін” атасақ та жетіп жатыр. Мұндағы ғалым тағдыры
философиялық жалпылау дәрежесіне шарықтап көтеріледі; сол арқылы
актуальданып, қазіргі заманмен әбден үндесіп жатады. Егер өзімізге жақынырақ
мысал келтірсек, Әуезовтың “Абайы” өз халқына зор әсер еткен жеке адам
туралы қалай жазудың тамаша үлгісін көрсетеді. Зерттеу, тағы да зерттеу —
тарихи тақырыпты бейнелеуде жазушы мен суретшін шығармашылық табыстарға
жеткізетін негіз, міне, осы [2]. 
Әл-Фарабиге қайта орала отырып, мынаны ескерткен жөн: сырттай әсер ету
емес, іштен серпіліп шығатын ой күшіне, идеялар драмасына баса назар аудару
керек. Әл-Фарабидің сарай төңірегіндегі тынышсыз өмірден аулақ болғанды
ұнатып, өзіне тамаша лауазымдар ұсынып жатса да, күніне бір дирхемге қанағат
тұтып, қарапайым ғана өмір сүрді, өйткені, осы жағдай оны, алаңсыз жұмыс
істеуіне мүмкіншілік берді. Демек, рыцарлық-романтикалық әшекейлер шындыққа
қайшы келеді. Нақ осы сияқты, әл-Фарабиді қазақ етіп көрсетуге тырысу да
жасанды әрекет болады. Ол заманда ұлт болып бірігу процесі аяқталудан әлі
тіпті алыс еді [2]. Фактілер негізіне сүйене отырып, әл-Фараби кейін қазақ
халқының құрамына қосылған түркі тайпасынан ‘шыққан және ол Шығыс
халықтарынын мәдениетіне жақын қатынасы бар қайраткер болды дей аламыз [2]. 
Оның ғылым жолындағы қызу ізденістері мен ұзақ сапарлары нақ осы кезден
басталса керек. Әл-Фараби жастайынан түрлі ғылымдарды оқып үйренді. Оның
ақыл-ойының ұшқырлығы мен білімінің молдығына тәнті болған талай жан еріксіз
таңдай қаққан. Ол бірнеше тілдерді әсіресе араб, парсы, түрік тілдерін жетік
меңгерді.
Ұлы ойшыл біраз жылдар Бағдат шаһарында ғылыми ізденістермен
айналысып тұрақтап қалады. Содан кейін Шам аймағына қоныс аударады да
сексен жасқа жетіп, өмірден өткенше сол өлкеде қалады. Алғашқы сапарында әл-

103 
Фараби Бағдат шаһарында логика, математика ғылымдарын терең зерттеп, араб
тілін игереді. Ол елден асқан зерек еді. Дүниенің өткінші қызықтарынан, ойын-
сауықтан алыс болатын. Тұрмысына жетерлік аз дүниеге қанағат етіп, уақытының
барлығын ғылым жолына арнайтын. Ол алдыңғы толқындағы даналардың ізін
қуған данышпан философ.
Сондай-ақ, ол медицина ғылымын да толық меңгерген. Ал Шам аймағына
келген кезде әл-Фараби алғашында Дамаск қаласындағы бір бақта бағбан болып
жұмыс істейді. Мұнда ол жеміс ағаштарын баптай жүріп ғылыммен айналысуын
әрі қарай жалғастырады. Ол әсіресе, логика ғылымын терең зерттеді. Осы бұрын-
соңды салада жазылған еңбектердің бәрін парақтап оқып шықты. Тұрмысының
жұпынылығына қарамастан қолындағы бар қаражатын кітап сатып алуға жұмсап,
күні-түні ғылыммен айналысты.
Ол бақ қарауылшысы ретінде берілетін май шамның жарығымен талай
томдарды оқып түгесті. Өзінің еңбектерін де жазып шықты. Ақырында оның есімі
әлемге жайылды. Еңбектері шартарапқа тарағаннан соң есімі дүниеге әйгілі
болды. Уақыт өте келе оны білім иелері мойындап, өз заманының бірегей
ғұламасына, біртуар дара тұлғасына айналды. Әл-Фарабидің аса парасаттылығы
туралы естіген Халеб қаласының әкімі Сәйф әд-Дәулә әл-Хамдани оны басқа да
мұсылман ғалымдармен бірге сарайына шақырып құрметтеп, қонақ қылады. Ұлы
данышпанның даналық сөздерін ден қойып тыңдаған әмірші оны өзіне
жақындатуды ойлайды. Оны қазылыққа тағайындайды. Әл-Фараби киетін киімі
мен тұрмысына аса көп назар аудармайтын. Оның қарапайым тіршілік кешкені
сондай, кейде тіпті, тек қана қара сумен күнелткен кездері де болған. Ұлы
ойшыл қазылық қызмет атқарып жүрген тұсында да ғылымнан қол үзген емес [3]. 
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мухаммед Фараби ерте орта ғасырдағы ұлы
ғұламалардың бірі болып табылады. Ол көпжақты оқымысты-энциклопедисть және
шығыс рационализмін қалыптастырғандардын бірі болды. Осы себепті оған
“Аристотелден кейінгі екінші ұстаз!” деген құрметті атақ берілген Әл Фарабидің,
бір кездері Орта Азияның етедегі мәдени орталығы болған қала Отрарда
туылғаны тарихтан белгілі. Әл Фараби осы Отрарда, өзінің ана тілі қыпшақ
тілінде бастауыш білім алады. Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі араб
мәдениетінің даму дәуірімен түстас келді. Әлемнің атақты оқымыстылары,
философтары, ақындары, музыканттары, бағдатқа жиналды және онда ғылым
академиясы мен университет ашады.Бағдат оқымыстыларының арасында Орталық
Азия мен Қазақстаннан шыққандар құрметті орындарды иеленді. Солармен бірге
Бағдатқа – білімнің барлық саласынан; музыкадан бастап астрономияға дейін
хабары бар Фараби де келді. Фараби тіл ғылымының, калеграфияның,
лингвистиканың, өлең құрастырудың, риториканың ірі теоретигі ретінде танылды.
Сауатты жазу, каллиграфия, өлең жазуға риторикадан трактовкалар жазды. Әбу
Насыр ал-Фараби – жан-жақты дамыған музыкант әрі компазитор, мәнерлеп
орындаушы әрі теоретик, тарихшы, музыкалық аспаптарды жасаушы шебер болды 
[4].
Фараби тамаша дәрігер ретінде де белгілі. Дәрігерлік қызыметіне
байланысты Фараби, сол замандағы басқа да дәрігерлер сияқты, алхимиямен,
ботаникамен, минерологиямен айналысады. Ғылымның бұл салаларының бәрі
жаратылыстану құрамына кіретін. Фараби географияға көп көңіл бөлді. Саяхатшы
ретінде ол, Қазақстан мен Орталық Азияның, Таяу Шығыстың, Африканың
көптеген ғылыми және мәдени орталықтарында болды. Оның Отрарда, Талас,
Шаш, Самархант, Бухара, Хива, Кабул, Бағдат, Дамаск қалаларында болғаны
құжат түрінде белгілі. Барлық елдер мен қалаларда, Фараби жаратылыс

104 
зерттеушісі, географ және астрорном ретінде аймақты оқып үйренді, орынның
координаталарын анықтады т.б. Жаратылсытануға Фараби басты мән берді. Ол,
“қандай да бір педагогикалық ғылымға қарағанда, табиғат туралы ғылым
әлдеқайда бай және кең көлемді болып келеді” деп жазды [4]. Өзінің басқа бір
еңбегінде “философияны оқып үйренуден бұрын табиғат туралы ғылымды игеру
керек, өйткені бұл ғылым адамға барынша жақын, мәндері анық және оған
түсінікті ғылым саласы” деп жазады.
Философия саласында Фараби өз заманындағы теңдесі жоқ тұлға саналды.
Оның негізгі көзқарасы – рациональдық. Оның философиялық еңбектерінде
Аристотель, Платон және басқа ертедегі данышпандардың философиялық
еңбектеріне коментарийлер жазуға көп орын берілген. Фарабидің тамаша, өте
бағалы еңбегі “Даналықтың маржандары” деген трактаты 1000 жылдан бері
Шығыс университеттерінің оқулық құралы болып келеді.Фараби еңбектері
Европаның Қайта өрлеуінде үлкен рол атқарды. Бэкон, Л. Да Винчи, Коперник,
кеплер, Лейбниц сияқты оқымыстылар өз жетістіктері үшін Фарабиге
қарыздар.Бүкіл өркениеттің жан дүниесін даму бағытындағы оның білімін бағалау
оңай емес [4]. 
Поэзиядан тыс сопылар қалдырған әдебиет үлгілері болмыстың бірлігі
жайлы философиялық ойлар мен аллегориялық образдарға толы мысал әңгімелер
болып келеді. Фарабидің поэтикаға қатысты ғылыми еңбектерінде образдылықты
бірінші орынға қоюына белгілі бір дәрежеде сопылық поэзияның да ықпалы
болды деп тұжырымдауға негіз бар. Көрнекті ғалым И.М.Фильштинский ақыл-
парасатқа ғана емес, бай қиялға да негізделген философиялық-аллегориялық
лирика арқылы көзқарас-пікірлерін жеткізген ортағасырлық ойшылдар қатарында
әл-Фарабиді де атайды [5].
Әл-Фарабидің әдеби мұрасын зерттеп-зерделеуге қатысты бірқатар ой-
пікірлеріміз «Оғыз-қыпшақ дәуірінің әдебиеті» аталатын алдыңғы мақаламызда
айтылды. Солардың ішінен ең маңыздысы болып табылатын төл әдебиетіміз бен
Фараби поэзиясындағы сабақтастық іздерін алдағы уақытта тереңдете зерттеу
қажеттігі жөніндегі пікірімізді қайыра еске сала кетуді жөн көрдік [5]. 
Әл-Фарабидің әдеби мұрасы туралы ойларды қорыта келгенде
мәдениеттанушы-тарихшы Н.Нұртазинаның: “Діннен, мұсылман факторынан
алыстатылып, жасанды түрде дүнияуи сипат таңылған бабаларымыздың мұрасы
ұлт мәдениеті туралы толық ақиқатты жеткізбей, ұрпақ санасына ұзақ уақыт зор
нұқсан келтіріп келе жатыр. Мәдениеттанушылар, әдебиетшілер, тарихшылар,
философтар осы бағытта көп ізденулері керек” деген пікірінің әлі де құнын
жоймағанын пайымдаймыз . Сондай-ақ белгілі әдебиет зерттеушісі
Н.Төреқұловтың әдеби жұмыстардың бір түрі – аударма екенін айта келіп,
Фарабидің аударма еңбектерін оның әдеби мұрасымен байланыстыратын
тұжырымы да негізсіз емес .Ендігі бірер сөз Фараби шығармашылығының
ашылмай жатқан бір қыры – күйшілік өнері туралы. Ғұламаның күйшілік дарыны
ол дүниеге келген қыпшақ даласында да, шығармашылық із қалдырған араб
жерінде де аңызға айналған. “Музыканың ұлы кітабын” жазған ғалымның әуен
әлеміне алғашқы қадамы да туған топырағынан басталғанына күмән жоқ.
“VІІ–Х ғасырларда оғыз-қыпшақ дәуірі әдебиет, музыка (күй), философия,
өнершіліктің өркендеген бір сәулетті кезі болса, Қорқыт, әл-Фараби сияқты
генийлер – соларды жасаушылардың ұлы басы” деп жазады көрнекті әдебиет
зерттеушісі Ә.Марғұлан . “Қобызымен ескі дүниені күңіренткен Әбу Насыр әл-
Фараби Қорқыттың ізін ала шыққан, соның шәкірттерінің бірі болуға тиісті.
Арун-Рашид (халиф Харун ар-Рашид – А.Ә.) заманында әл-Фараби күйшіні

105 
Жанкенттен Бағдатқа алдырып, Бағдат халқы Фарабидің сұлу күйін тыңдайды”
дей келіп, автор Фарабидің араб жұртына келуін осы оқиғамен байланыстырады. 
Алайда аңызға бергісіз бұл мәліметтің дереккөзіне сілтеме жасалмаған. 
Айтылғандардан аңғаратынымыздай, даңқты жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби
шығармашылығының өскен өлкесінің дәстүрімен табиғи тамырласып жатқан кез
келген қыры – ғылыми еңбектері, ақындық мұрасы мен күйшілік өнері осы
сабақтастық тұрғысынан тереңдете зерттелуге тиіс [5].
Фараби заманында мұсылман қауымының ой санасында бүкіл болмысты,
ондағы сан түрлі құбылыстың бәрін мүтекәллимиңдік негізде түсіндіретін жаңа
бағыт қалыптасты. Мүтәкәллиминдердің танымындағы түбірлі қателігін аяусыз
сынаған Фарабидің сыншыл ойын Абай панисламизм идеясы қанат жайған тұста
одан әрі дамыта түсті. Ақынның Фараби сынаған мүтәкәллиминді: «Ақыл мен
хауас барлығын, Білмей дүр жүрек, сезе дүр, Мүтәкәллимин, мантикин, Бекер
босқа езе дүр..,» - деп, түбегейлі әшкерелеп терістеуінде терең таным сыры
жатыр. Абай арнайы көтеріп отырған хауас жайындағы ұғымы ақын
шығармаларында «хауаси хамса заһири», «хауас сәлем», «хауас»деген үш түрлі
мағына даушы растады. «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіңде мүтәкәллиминдер мен
логиктердің хауасты түсіндірудегі пайымдауларын әшкерелей терістеуі ақынның
әлеум. ортасындағы батып сыншылдық бағьггты танытты.
Абайдың дүниетанымындағы ерекше назар аударар нәрсе ақынның Фараби
түзген ғылымды классификациялау принципі мен таныс болуы. Ақынның Фараби
жасаған ғылымды жүйелеудегі принципімен таныстығы жеңілде нақтылы дерек
жоқ. Дегенмен де, Абай шығармаларында ғылымды жүйелеу жөніндегі пікірін
белгілі бір дәрежеде нақтылы деректермен білдіреді. Мәселен, Қырық бірінші
сөзінде. «... дүниеде есепсіз ғылымның жолдары, бар, сол әрбір жолда бір
медресе бар...», - деп, ғылым салаларының молдығын, нақтылы атауларын жеке-
жеке атап өтеді. Ақынның Отыз сегізінші сөзінде ғылым салаларын біршама
жүйелеу принципі ұшырасады. Ғалым, хакімдер туралы пікір қозғағанда:«... адам
баласының ақыл-пікірін ұстартып, хақ бірлән батылдықты айырмақты
үйреткендігі...» - деп, қоғамдық ғылымдарды өз алдына дербес топтастырады.
Абай Отыз сегізінші сөзіндегі «адамның білімі», «алланың ғылымы»,
«өзіндік ғылым», «дүниенің ғылымы», «заһири ғылым», «дүниені танымақтық»
тәрізді ғылым салаларын Фарабидің филос. тұжырымдарында қолданылатын атау
сөздермен не қазақы ұғымға сай балама түрдегі атаумен қарастырады [5]. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. «Әл-Фараби және оның рухани мұрасы»//. elibrary.kaznu.kz
2.«Әл-Фарабидің өмірі туралы реферат»//. baribar.kz 
3.«Әл-Фараби деген кім»//. fatua.kz 
4.Медетбаев Тасбулат Сиезбайулы//«Әл-Фарабидің эстетикалық көзқарастары», 
https://moluch.ru 
5.«Әл-Фарабидің әдеби-ғылыми мұрасы», https://kazislam.kz 

106 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: