М инистерство образования и науки республики казахстан

Беташардың  гүрыптық  генезисінде  фольклордағы  «жүтып,  қайта  қүсу 
мотивінің»  негіздері  бар  екенін  аңғарамыз.  Белгілі  зерттеуші-ғалым  С.Қоңдыбай 
өзінің «Арғықазақ мифологиясы»  атты еңбегінде  бүл  мотивті «...тек үсталықпен, 
металмен  байланыстырып  қоюға  болмайды.  Осындай  байланыстың  дүрыс 
екендігі  анық,  дегенмен  «  металдану  идеясы»  бастапқы  «үлы  ананың  жүтып, 
қайта  қүсуы»  эрекетін  инициялық  сынақ  түрінде  қайталап  отырудың  бір 
варианты  ғана.  Бастапқы  эрекеттік  схемадан  -  архетиптен  басқалай  да 
(үсталыққа,  металға  қатысы  жоқ)  түсініктер,  ырымдар,  гүрыптар  өрбіп 
шыққандығы  анық...» 
[1,  57  б.]  деп  түйіндеген  болатын.  Олай  болса  ғалым 
пікіріндегі  «өрбіп  шыққан»  гүрыптың  бірі  осы  беташар  деп  айтуға  негіз  бар. 
Себебі,  беташар салтының негізінде қалыңдықты «өмірге қайта экелу»  миссиясы 
бар.Біз  сөз  еткелі  отырған  үйлену  мен  жерлеу  гүрпындагы  параллельдерді 
түрмыс-салт 
өлеңдеріне, 
түр-түске  және 
ырым-тыйымдарга 
байланысты 
танымдар  арқылы  қарастыруға  болады.  Сөзіміз  дэлелді  болу  үшін  беташарға 
дейінгі жасалатын  гүрыптардагы  параллельдерге назар салайық:
Тұрмыс-салт  өлеңдеріндегі  параллельдер.  Қазақ  халқының  қыз  балаға 
«аз күнгі қонағым», «жат жүрттық бала» деп ерекше ілтипатпен қарағаны белгілі. 
Қызын үзатқан үйге «қызыңды қүтты орнына қондырдың ба?» деген мағынадағы 
тілек-сауалдарды  дүниеден  бақилық  болған  адамның  артынан 
бата  оқып 
барушылардан  «қарияны  қүтты  орнына  қондырыпсыздыр»  деген  сипатта  естіп 
жатамыз.  Қыз  баланың  үзатыларда  айтатын  сыңсуы  мен  дүниеден  озған  адамға 
арнап  айтылатын  жоңтаудың  арасында  да  көне  танымдардың  ізі  жатыр.  Осы 
ретте сыңсудың көп ретте қыз  баланың өз теңіне қосыла алмай,  шерменде болып 
бара  жатқанда  ағайын-тумасымен,  ата-анасымен  қоштасып  айтатын  өлеңі 
ретінде  танылып  келгені  де  жасырын  емес.  Сыңсу  эсіресе  кеңестік  идеология 
түсында  қыздың малға сатылып,  өзінен бір-екі мүшел  үлкен адамға тоқалдыққа 
ықтиярынсыз  еріксіз  үзатылганда  айтатын  өлеңі  ретінде  біржақты  түсіндірілді. 
Әрине,  тарих  беттерінде  мүндай  жайттардың  болганы  ащы  да  болса  ақиқат. 
Дегенмен,  сыңсуды  тек  қыз  баланың  сүйгеніне  қосыла  алмай,  өзіне  тең  емес 
адамның  етегінен  амалсыз  үстагандагы  зарлы  шері,  мүңды  эні  гана  деп  қарау 
дүрыс  емес.  Сыңсу  -  қыз  баланың  қандай  жагдайда  үзатылып  бара  жатқанына 
тэуелді  емес  жэне  міндетті  түрде  айтылуы  тиіс  гүрыптық  өлең.  Бүл  функция 
жоқтауга  да  тэн.  Дүниеден  озган  адамның  артынан  жоқтау  айту  күні  бүгінге 
дейін  көп  жерлерде  сақталып  қалган.  Жоқтау  -  дүние  салган  адамның  жасына, 
пэни дүниедегі  жақсылы-жаманды істеген  эрекет-амалдарына  тэуелсіз айтылуы 
тиіс  шыгарма.  Ягни,  жоқтау  да  сыңсу  секілді  қайтқан  кісінің  не  үзатылгалы 
отырган қалыңдықтың элеуметтік статусынан тыс міндетті түрде орындалатын 
түрмыс-салт  өлеңі.  Әрине,  біздің  бүл ретте  айтпагымыз,  адамдардың  элеуметтік 
жагдайына  қарай  кэде-салттардың  барлыгы  бірдей  орындала  бермейтіндігі. 
Белгілі фольклортанушы-галым
Б.Уахатов  ырым-жоралғыларга  байланысты:  «...Мүның  өзі  бір  жағы 
байлықтан,  барлықтан,  асып-төгіліп  жатқан  жеке  адамдардың  молшылыгынан 
туганымен,  қалың  кедей,  кемтарлар,  қойшы-қоландар 
үшін  қолдан  келмес 
кэделер.  Бүл  кэделер:  ат  байлар,  ентік  ақысы,  сүт  ақысы,  жыртыс,  босага  аттар, 
көпшік  қыстырар,  шатыр  байгазысы  (мүны  бөкейліктер  «отау  тігер» 
дейді), 
түндік жабар,  кемпір  өлді,  ит ырылдатар,  шаш сипатар,  қол үстатар, төсек салар, 
шымылдық 
байгазысы,  арқа  жатар,  қыз  көтерер,  көрпе  қимылдатар,  мойын 
тастар,  бақансалдымдық,  төстің  басы,  күйеу  аттандырар,  сарын  (аужар),  орын 
тойы(қыз  қашар),  келін  келді,  сэукеле  байгазысы,  босага  ілу,  отқа  май  қүю, 
беташар,  бие  қысырамас,  өңір  салу,  енші  бөліп беру,  төркіндеу секілді  түр-түрге

бөлінеді де жэне соның эрқайсысына ақы төленеді»  [3,  181  б.]  деген пікір айтады. 
Ғалым дерегінде  баяндалған  салт-дэстүрлердің  беташардан  басқасы  сыңсу мен 
жоқтау  секілді  міндеттілікті  қажет  етпейді.  Бүл  кэделерді  эркім  өз  жағдайына 
қарай  орындауға тырысады.  Оның эр  өңірдегі  аймақтық  ерекшеліктерге,  келін 
алған  не  қыз  үзатқан  эулеттің  түрмыстық  жағдайына  байланысты 
бірі 
орындалып,  бірі  орындалмай  жатуы  да  мүмкін.  Ал  сыңсу  мен  жоқтаудың 
танымдық мэні  адамдардың элеуметтік статусын теңестіреді.
Ы ры м -ты йы м дардағы   параллельдер.  Қыз  балаға 
өз  жүртынан 
үзатылып  келін  атанғанға  дейінгі  аралықта  жасалынатын  ырым-тыйымдар  мен 
эдет  -ғүрыптар 
негізінен  дүниеден  озған  адамға  жасалар  жоралғылармен 
параллель  келіп отырады.  Мысалы,  қыз үзатылып  бара жатқанда үлкендер жағы 
«артыңа  қарайлама»  деп  ескертіп жатады.  Бүл  -  егер  қыз  артына  қараса  барған 
жерінен  төркініне  қайтып  келуі  мүмкін  деген  сенімнен  шыққан  тыйым.  Дэл 
осыған үқсас тыйым  дүниеден озған  адамды жерлеп  немесе  бейіт басына зиярат 
етіп  келе  жатқанда  да  жасалады.  Яғни,  бейіттен  қайтқан  кісілерге  артына 
қарайлауға  болмайды  деген  табу  жасалынған.  Табудың  түп  төркінінде  оны 
бүзған  жагдайда  «эруақтар  элемі  шақырады,  өлім  жақындайды»  деген  түсінік 
жатыр.  Сол  секілді  үзатылып  бара  жатқан  қыздың  басынан  жеңгелері  немесе 
жақындары  дэм-түз  айналдырып  алып  қалып  жатады.  Ы.  Алтынсарин  дэл  осы 
ырымның  қайтыс  болган  адамга  да  жасалгандыгына 
дерек  келтірген.  Екі 
ырымның да көздеген мақсаты  біреу:  қүт берекенің  шаңырақтан  ауып кетпеуі. 
Нақтырақ  айтар  болсақ,  алғашқысында  қүттың  үзатылган  қызбен  кетпеуі,  ал 
екіншісінде  дүниеден  салган 
адамның  отбасының  ырыс-несібесін  өліліер 
элеміне  алып кетпеуіне  байланысты жасалатын ырымдар.  Қазақ халқы  қашанда 
отбасының,  эулеттің  қүт-берекесін  сақтауға  мүдделі.  Сондықтан  болар,  қазақ 
түрмысында элі  күнге жалгасын тауып келе жатқан  ырым-жоралгылар  (қазанды 
ретсіз  бермеу  немесе  бос  қайтармау,  төңкеріп  тастамау,  бас  тартылганда  оның 
қүлагын  кесіп  алып  қалу,  сатылар  малдың  бас  жібін  бермеу,  т.б.)  қүт-берекені 
сақтаумен тікелей байланысты.
¥затылған  қыз  көші  межелі  жеріне  жетем  дегенге  дейін  еш  жерге 
аялдамауды,  кідірмеуді  көздеген.  Бүл  ырым  дүние  салган  адамды  жерлеу 
гүрпында  да 
ескеріледі.  Мэйітті  қүтты  мекеніне  қойганга  дейін  еш  жерде 
аялдатпау,  жерлеу  барысында  мүрдені  көмушілердің  күректі  бірінен  бірі  іліп 
экетіп, толық  аяқтаганша жүмысты кідіртпеуі алдагы мысалмен қабысып жатыр. 
Осы  ретте  екі  функцияның  да  ертеректе  түске  дейін,  яғни  күннің  алғашқы 
жартысында  жүзеге  асырылатындығына  да  мэн  берген  жөн.  Дегенмен  қазіргі 
қыз үзату тойларында  қүдалар жағының қалыңдықты түнгі  он екіге  дейін  экету 
(сағаттық өлшеммен қалыптасқан таным) түсінігі қалыптасқан.
Сыңсу айтылып болғаннан кейін қыз шашы тарқатылып (ертеректе қайтыс 
болған адамның шашы тарқатылған),  қос  бүрыммен өрілген.  Себебі,  қос  бүрым  - 
жүптық  өмірдің  белгісі.  Осы  орайда  қазіргі  қазақ  қызының  сүлулығының 
өлшемі болып жүрген қос бүрымның көне жырларымызда кездесе  бермейтіндігін 
де  ескерген  жөн.  Қазақ  халқының  лиро-эпостық  жырларында  мақпал  шашты, 
сүмбіл  шашты,  қолаң  шашты  қазақ  аруларының  бейнелері  сомдалганын  айта 
кеткеніміз орынды.
Түр-түске  байланы сты  параллельдер.  Қазақ халқының дүниетанымында 
ақ  орамал  тагу  босага  аттаган,  есік  көрген  эйел  баласына  тэн.  Сондықтан 
түрмысқа шықпаган қыз баланың орамалы ақ түсті болмауы  қадагаланады.
Қыз  бала  үзатылып  барган  жерінде  беташар  дэстүріне  дейін  ақ 
шымылдықтың  ішіне  түсіріледі.  Бүл  қазақ  даласының  көп  аймақтарында  элі 
күнге  дейін  сақталган.  Шымылдық  ішіне  кіргізудің  параллелін  біз  дүниеден

озған  адамға  да  жасалатын  ырымдардан  көреміз.  Яғни,  мэйітті  жөнелтуден 
бүрын  оны  ақ  шымылдыққа  жатқызу  ғүрпы,  оң  жаққа  қойылуы  (қыздың 
үзатылғанға  дейінгі  оң  жақтағы  орны)  Қазақстанның  көптеген  өңірлерінде,  ата 
дэстүрдің  қаймағын  бүзбай  сақтап  отырған  шет  елдердегі  қандастарымыздың 
ғүрыптарында  элі күнге дейін бар.
Ақ  түс  тек  тазалықтың,  пәктіктің  белгісі  ретінде  қабылданғанымен  күні 
бүгінге  дейін  оның  көне  замандардағы  символдық  танымы  да  қатар  келе 
жатқанын айта кеткен абзал.  «Символдар сөздігінде»  ақ түстің  қорқыныштың, 
мойынсүнудың,  өлімнің  белгісі  ретінде  қабылданғаны  туралы  айтылады.  [2,  53
б.]  Мысалы, жаугершілік уақытта ақ ту көтеру  берілудің,  мойынсүнудың  немесе 
елшінің белгісі ретінде қабылданған.  Қазіргі таңда ақ түс дэл осындай танымдық 
мағынада  қолданылмаса  да  біз  мысалға  келтіріп  отырған  қыз  бала  мен  эйел 
адамдардың киім кешектерінің  түр-түсіңдегі ерекшеліктердің генезисі,  нақтырақ 
айтсақ жаңа түскен келінге  ақ жаулықтың жабылуы  осы түсініктердің негізінде 
қаланғаны анық.
Ақ  жаулық  -  жас  келіннің  бетін  ашардағы  ең  негізгі  атрибут.  Әлбетте, 
жаңа ортаға таныстырам  дегенге дейін  келіннің бетіне  ақ жаулықтың жабылып, 
көпшілікке  көрсетілмеуі  де  заңдылық.  Яғни,  беташардың  негізгі  ғүрыптық 
функциясы  -  осы  жаулықты  ашу.  ¥затылған  қызға  жасалатын  ғүрыптар  жерлеу 
іүрпымен  параллель  келсе,  ақ  жаулъщты  ашу  арқылы  «өмірге  қайта  экелу» 
функциясы  орындалады.  Бүл  функцияның 
қазақ  дэстүрінде  дүние  салған 
адамның жүзін ақ матамен жауып, арулап жөнелтуімен  параллель екенін де айта 
кеткен жөн.  Мэйітке жасалатын танымдық ғүрыптың негізгісі  оның  бетін жабу 
жэне  негізгі  атрибут 
ретінде 
мүнда 
да 
ақтық  (ақ  мата)  қолданылады. 
Жоғарыдағы  параллельдер  беташар  салтының  тамыры  тереңде  екендігін 
аңғартады.
Бүгінге  дейін  зерттеу  еңбектерде 
қазақ  халқының  түрмыс-салт 
жырларының  ішіндегі  өзіндік  ерекшелігімен  дара  түрған  беташар  салтының 
жанрлық ерекшелігіне,  жас келінді жаңа ортаға таныстырудағы тэрбиелік мэніне 
көбірек  көңіл  бөлінді.  Рас,  беташардың  тойға жиналған  қауымға,  соның  ішінде 
ақ  босаға  аттаған  келінге  берер  өсиеті  үлкен.  Өкінішке  орай,  бүгінгі 
бетешарлардың  танымдық-тэрбиелік  сипаты  элсіреп,  жасанды  шарттылыққа 
айналып  бара  жатқанын  аңғару  да  қиын  емес.  Әсіресе,  ешқандай  халықта 
қайталанбайтын  осы  ғажап салттың коммерциялық сипатқа  ауыса  бастауы  көңіл 
қынжылтады.  Бүл  ретте  тойшы  қауым  да,  беташар  айтушы  өнерпаздар  да 
ойланатын мэселелер бар.
Әдебиеттер:
1.  Қондыбай  С.  Арғықазақ  мифологиясы:  Үшінші  кітап.  -  Алматы:  Дайк 
пресс, 2004. -  504 б.
2.  Турскова Т.  Новый справочник символов и знаков. -  М.:  Классик, 2003.
-  800 с.
3.  Уахатов Б.  Қазақтьщ халық өлендері.  -  Алматы:  Ғылым,  1974. -   172 б.
С ам ал Д әрібайұлы 
Своеобразие параллели в беташ аре и в семейных традициях
В  данной  статье  разъясняются  особенности  песни  беташар  и  ее  познавательное 
значение  посредством  традиционно-семейных  параллелей.  Беташар  -   одно  из  известных 
обрядных  стихотворений,  обязательное  для  исполнения  независимо  от  социальной  среды. 
Традиционные  параллели  рассматриваются  в  тесной  взаимосвязи  с  бытовыми  и  обрядными 
стихотворениями,  примерами  в  части  поверий  и  запретов,  а  также  уделяется  внимание 
генезису песни беташар.
К лю чевы е  слова:  беташар,  обычай,  бытовые-традиционные  стихотворения,  функция, 
поверья и запреты.

Sam al D aribajyly 
P eculiar parallels in betash ar and in family traditions
This  article  explains  the  features  of  songs  betashar 
and  its  cognitive  significance  by 
traditional  family  parallels.  Betashar  is  one  of  the  famous  ritual  poems,  it  is  necessary  to  sing, 
regardless  of the  social  environment.  Traditional  parallel  are  considered  in  close  relationship  with 
domestic rituals and poems, in the examples  of the beliefs and taboos, and also focuses  on the genesis 
of the song Betashar.
Keywords:  Betashar, custom, home-traditional poem, function, beliefs and taboos.
УДК:  82-31(574)
Sultangaliyeva R.B. -  candidate o f Philological  Science, 
associate professor at W KSU after M.Utemisov
T H E  P E C U L IA R IT Y  O F  T H E  USE O F T H E  A R T IS T IC  D IA L O G U E  IN 
T H E  N O V EL  S. M U K A N O V  "B O T A G O Z "
A bstract.  This  article  analyses  the  use  o f  a  dialogue  in  fiction,  namely,  in  the  novel 
"Botagoz"  after  S.Mukanov.  The  communicative properties  o f the  dialogue  in  showing  the  character 
and developing the plot are determined by the examples.  It describes the endless relationship between 
two groups with two different views and interests, which are masterfully described by the author with 
the  help  of a dialogue.  The  importance  of the  role  and the  function o f a  dialogue  in determining  the 
artistic  skill of the writer is clearly seen in the novel  "Botagoz"  after S.Mukanov.
K eyw ords:  dialogue,  communicative  properties,  character,  relationship,  author  masterfully, 
artistic  skill.
In  Kazakh  literature  the  role  of  artistic  dialogue  is  not  the  object  of  special 
study,  but there are  some opinions  about the importance of its function in the  structure 
of the literary work.
First,  in the  work  "Literature  Teaching"  by A.Batursynov (1926) dialogue being 
classified  by  the  content  of the  work,  defined  as  a  "talk".  M.Auezov  defined  it  as  a 
"conversation".  Professor  K.  Zhumaliev  in  his  work  "Theory  of  Literature"  (1964) 
writes  that  dialogue  is  the  principal  means  of dramatic  works  and  making  scientific 
conclusions  stresses  that the  characters  in this  genre  are formed through  dialogues.  In 
theoretical  researches  of  an  academician  Z.Kabdolov  the  function  of  a  dialogue  is 
analyzed in the connection with other artistic methods of literature.
The  opinions  of the  scholar  B.Maitanov  are  also  important,  who  explored  the 
best examples  of dialogues  in the works  of Russian writers,  who  considered the value 
of the complex function of dialogue on the basis of Kazakh writers works.  In his works 
"The  Kazakh novel  and psychological  analysis",  "The  nectar of the  fiction"  analyzing 
Kazakh novels  in the literature  of the XX century, he shows the function of a dialogue 
in revealing the psychology of the hero. Also, a famous  scholar H. Adibaev in his work 
"The  Talent.  The  Taste.  The  Fate”  considered  the  dialogue  in  the  analysis  o f  the 
literary  works.  Professor  T.  Rakhymzhanov  in  his  book  "The  art  world  of the  novel" 
gives  examples of patterns of a dialogue  and a monologue from the novel  "The  School 
of  Life"  by  S.  Mukanov  and  wrote  a  valuable  feedback  about  their  role  in  the 
disclosure of the image, the psychology and the character of the heroes.
«Dialogue  -  two-person  conversations,  exchanges,  negotiations» 
cannot  be 
determined as a narrow sense. It is of particular importance category of literature. Dialogue 
remains  of two  like-minded,  worldview,  the  combination  of interests.  Therefore,  such  a 
complex  issue  requires  a  special  study.  In  this  regard,  the  master  of Kazakh  prose  -   S. 
Mukanov can serve as an example of a dialogue with the works of art.

People  close  to  one  another  through  dialogue  to  build  relationships,  spiritual, 
cultural  exchange,  day-to-day  life  will  be  informed,  to  find  their  place  in  society, 
define  the  orientation.  Novel  genre  researcher  M.  Bakhtin  said:  "The  method  of 
searching  for  truth,  the  truth  that  you  want  to  have  a  real  monologism  is  ready  for 
dialogue  as  well  as  the  reliability  of the  people  who  thought  that  anyone  knows  the 
truth and to be against.  The individual does  not arise and  at the beginning  of the truth, 
which is the search for truth among people in their dialogue chat".
This  is  not  the  author's  works  of art  dialogue,  including  the  assessment  of the 
position in life.
Kazakh literature encyclopedic reference work published  in 2005,  are defined in 
the  following  dialogue:  "Dialogue  (c.  Dialogos  -  chat,  chat form,  communicates  with 
two  or  more  people;  a  technique  used  in  scientific  and  artistic  and  literary  works. 
Dialogue dramatic action, tone, rhythm extensive will be.
Dialogue  -  work  of art,  dramatic  work  of human  behavior,  create  artistic  idea 
opens  a  range  of video  services,  the  main  function  of the  tool.  In  other  words,  each 
word  saptawinan  character  dialogue,  his  thoughts  clear  differences  in  speech- 
tolganisinan  soul  ghost.  Skills  and  behavior  of each  character  of the  writer  for  body, 
mind  and  is  soyletwinen  in  the  field.  Therefore,  meaningful  dialogue,  characters  and 
ability  soylestire  -  the  creation  of  literary  works  using  the  national  language  has  a 
wealth of one of the most efficient ways of using)  ".
A  perfect,  true  and  beautiful  language  -   is  the  main  criteria  what  lines  the 
peculiarity  of a composition.  As the great writer M.  Gorky said:  “The initial element of 
a literature is  a language,  it is  its main tool and with the predominance of facts  and life 
occasions it is  a material of a literature”  [4], he puts for the first place the language of a 
composition., that is not of less importance. Nearly all of the classics of literature admit 
that the language is the enlivening and decorating basic material of a composition.
A prominent investigator G.O.  Vinokur at his time pointed that “the best chosen 
language  of  a  composition  is  a  live  language,  a  masterpiece  which  preserves  the 
literature norm”  [1].
Our  association  about  the  language  of  a  composition  is  the  author’s  language 
used  to  describe,  to  narrate  and  the  language  of  a  character.  The  author’s  language, 
which  defines  the  effect,  the beauty  and the reality of a composition  and  the  language 
of a character  complete each other and they are considered close to  and interconnected 
with  each  other.  Both  of them  play  a great role  in forming  the person’s  image.  When 
the  author  describes  the  person  with  means  of  a  portrait,  one’s  character  or  indirect 
character,  so introduces the  appearance  and personality of his  heroes, the hero himself, 
represents  his  inner world,  his  opinion  and his  attitude  to  the  other  characters  and  his 
emotion  through  a  dialogue  or  a  monologue  to  the  reader.  This  displays  the  two- 
sidedness of the beauty of the language of a composition.
Dialogue is the main mean to describe and individualize.
Here,  if we  pay attention to  L.V.  Sherba’s words:  “a language finds  it’s  essence 
only in a dialogue”  [2, p.  196], we come to a conclusion:  “a speaker” -  character shows 
his  opinion,  thoughts,  feelings  and  secrets  to  the  others,  speaks  to  himself,  through  a 
monologue,  hereby  communicates  with  his  heroes  or  interchanges  his  thoughts  and 
communicates through a dialogue, so he introduces his essence.
A  literature  scientist  Kh.  Zhumaliev  names  this  dialogue  as  “the  words  of  a 
participant”  and  says  that  “The  author  excluding  that,  describes  the  participant’s 
appearance,  emotion,  shows  their  words.  Word  is  used  to  distinguish  the  person’s 
feelings,  thoughts,  and  his  participation  to  the  events  and  his  viewpoints  to  the 
problems.  So,  a composition should contain the participant’s words to  demonstrate his 
image.  Because, here,  a word plays the biggest part”  [5].

He points  out, that a dialogue is conversation of participants  and marks that they 
are frequently used in verses, in fictive words, especially in plays.
Let  us  look  for  a  dialogue,  what  was  marked  as  a  “participant’s  word”  in  a 
prose.  Every  writer  uses  the  dialogue  in  different  levels  according  to  their  writing 
experience.  The  20th  century writer  S.  Mukhanov uses  dialogue  more than  any writer. 
We referred to instance the best examples from his best compositions.
For  example,  let us take the personage  of Itbay,  a decisive representative  of the 
first class,  in novel Botagoz.  The writer doesn’t give the direct portrait characterization 
to the character to reveal his  features,  he  offers to his readers the function to recognize 
the character.
“  -  Speak!  -  said Itbay  to  Amantay,  hating  his  drinking  kumis,  intending  to  his 
leaving.
-  I came to know when the gubernator is coming.
-  What is your affair?
-  I want to say an application.
-  What application?
-  As  soon  as  the  snow  melts  there  is  coming  to  be  built  up  a  city.  We  have 
nowhere to go.  People sent me to express our worries.
-  The land is of state, isn’t it? -  said Itbay.  It has got a will to take.
-  But the people?
-  Do you think that the gubernator would talk to you?
-  Why  not?  Isn’t  he  our  head,  aren’t  we  his  people?  Whom  else  can  we  talk 
except him?
-  If you have an application, go to Omsk.  I shan’t let bother my guest.  Don’t 
approach to my s i d e .  ”  [3, p.  68].
From this  dialogue  we  get to  know the  selfish head  of the  village,  who  doesn’t 
care  about the  ordinary people, but his  own.  He boasts that the gubernator came to his 
house,  and  feels  himself  upright,  so  he  asides  Amantay,  talking  to  him  rude  and 
questions  him  with  phrases  like:  “What  application?”  ,“W hat’s  your  affair?” .  This 
definitely  shows  itbay,s  greediness.  Also  the  writer  uses  some  replicas  from  the  first 
class,  like  imperative  verbs  as:  “ Speak”,  “Go”,  “Shan’t  let”,  “Don’t  approach”.  The 
author wanted to demonstrate the image of the upper class person to poor people using 
the  personage  of Itbay.  One  more  peculiarity,  what  is  worth  to  point  out  between  the 
conversation  of Itbay  and  Amantay  is  the  enemy  viewpoints  of theirs  to  each  other. 
This  is  the  consequence  of  the  head  of  the  village  and  Amantay’s  bad  contacts 
However,  Amantay  is  an  honored  poor  man.  He  doesn’t  admit  Itbay.  So  the  short 
answers  of  Itbay  display  their  contacts.  But  the  key  resume  of  the  dialogue  is  in 
demonstrating the image  of the leaders,  like Itbay,  who consider themselves  as they’re 
the land’s centers.
“- Hey, where are you going?” -  said Itbay surprised.  -  “What will you say 
to that word?”
Amantay kept silence.
-  Hey, you stop!  -  said Itbay,  standing.  -  You and me are not children.  I 
accepted you as  an adult, why do you treat like that?
-  I cannot interfere this affair said Amantay, having stopped,  as Itbay stepped 
following him”  [3, p.  130].
In this  dialogue  conversation of Itbay’s  conversation with Amantay rises  on the 
contrary.  In  the  example  above  the  head  of the  village  didn’t  show  to  Amantay  his 
politeness  because  of  several  reasons,  here  he  himself  comes  to  the  man  whom  he 
offended  himself for  help.  The  situation  is  changed  -  the  world  is  changeable.  But  ,

even  the  voice  intonation  was  changed,  and  with  the  help  of different  polite  words, 
directed  to  beseech  Amantay,  Amantay  didn’t  accept.  Itbay  continued  with  his  dark 
ways  in  order  to  achieve  his  aims.  Amantay  got  the  slyness  of the  boss,  so  he  was 
against  of marrying  his  young  niece  Botagoz  having  another  two  wives,  but  he  kept 
refusing the idea of the head of the village.  So he  left silently.  This  dialogue witnesses 
to  two  different  characters  to  show  themselves  from  the  two  sides.  The  first  is  the 
image of greedy and awful Itbay and the second is  an ordinary,  kind-hearted Amantay. 
The  message  of  the  writer  is  to  demonstrate  the  two  types  of  people  and  their 
differences  in  thinking  abilities  and  characters  through  the  dialogue.  The  above 
mentioned  conversation  of  Itbay  and  Amantay  is  the  example  of  a  dialogue,  which 
serves  as a character -  presenter.
However there is  one more type of dialogue in the conversation of Itbay with his 
father Baysakhal.
“Open the case, father!” said Itbay to Baysakhal leaving for Kotirkol.
“Why for, dear?”
“Money we’ll get” .
“Where from?”
“From people”.
“What money?”
“If I say to leave their son, they’ll be ready to give their souls, besides,  money”.
This  dialogue  represents  the bad  condition  of people  after the  act  of the tsar on 
the  16th  of June.  Instead  o f  helping  the  people,  Itbay  stepped  to  trade  with  people, 
intending  to  get  richer  and  to  have  the  administration  like  him,  this  shows  his  greedy 
image.  His  father  was  glad  to  get  money  so  he  approved  his  son’s  affair.  His 
intendance  shows  his  greedy  image.  One  interesting  fact  is  that Itbay  and  Elikbay  are 
very  similar to  their father.  From  the  conversation  of Itbay with  Baysakhal  we  got  to 
know the understanding between them, not the contradictions.  Such type of dialogue is 
due to name it a dialogue -  harmony, where the people follow one and the same idea or 
point of view.
According  to  this  examples  we  distinguish that  a  dialogue  is  the  speech  of the 
participant  it plays a great role in describing character’s language.
L iterature:
1.  Budagov  R.  Writers  about  the  language  and  their  language.  -   Moscow, 
1984. -  284 p.
2.  Haliziev V.  E.:  Theory of the literature. -  Moscow, 2000. -  398 p.
3.  Mukhanov S.  Botagoz.  -  Almaty,  1989. -  489 p.
4.  The key of the beauty is the masterpiece.  -  Almaty,  1985. -  348 p.
5.  Zhumaliev  H.  Theory  of the  literature.  The  fifth  edition.  -   Almaty,  1942.  -
176 p.
С ұлтанғалиева Р.Б.
С.  М ұқановты ң «Ботагөз» ром аны ндағы  көркем  диалогты ң қолданы сы
Бұл мақалада  көркем прозадағы, оның ішінде  С.  Мұқановтың «Ботагөз» романындағы 
көркем  диалогтың  характер  танытудағы,  сюжет  дамытудағы,  хабарламалық  қасиеттері 
мысалдар  негізінде  айқындалып,  жазушының  суреткерлік  шеберлігін  айқындаудағы  қызметі 
талданады.
К ілт  сөздер:  диалог,  қарым-қатынас  құралы,  характер,  көркем  тартыс,  жазушы 
шеберлігі.

С ултангалиева Р.Б.
Особенности использования художественного диалога в романе  «Ботагоз» С .М уканова
В  данной  статье  демонстрируются  информативные  особенности  художественного 
диалога  в  изображении  характера  и развитии  сюжета в  художественной  прозе,  в  частности  в 
романе С.  Муканова «Ботагоз».
К лю чевы е  слова:  диалог,  средство  общения,  характер,  художественный  конфликт, 
мастерство писателя.
ӘОЖ:  821  512  122.0
Қ ад ы р о в Ж .Т .  -  филология ғылымдарының кандидаты, доцент, 
М.Қозыбаев  атындагы  Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті 
К әріп ж ан ова Г.Т. -  профессор,  С.Торайгыров атындагы 
Павлодар  мемлекеттік университеті 
Т а л асп аева Ж .С . -  филология гылымдарының кандидаты, доцент, 
М.Қозыбаев атындагы  Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

жүктеу/скачать 9,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: