Дайырбеков  С.С.,  Досыбекова Ш.К

1 • 
“Хабариш №4- S0t4#.
-  ғылыми  білімді  мағынасын  ашуға  мүмкіндік  береді  немесе  оны 
қалыптастыру қүралы болып табылады;
-  танымды эдістері мен эрекеттерін игеруге мүмкіндік береді.
Білімді  қолдану  үрдісінде  ол  терең  меңгеріледі  жэне  есте  сақталады, 
маманның  қалыптасуындағы  маңызды  фактор  болатын  іс-әрекетіне  көмекші 
қүрал болады.
1. 
Оқу  үдерісінде  физикалық  есептерді  шешу  -  теория  мен  практиканы 
біріктірудің  маңызды  қүралы.  Есептерде  қарастырылатын  табиғаттағы  жэне 
практикадағы  физикалық заңдардың эртүрлі  берілуі  ғылыми білімнің объективті 
сипатын  қанагаттандырады  жэне  оның  толық  меңгерілуіне  мүмкіндік  береді. 
Біріншіден механикадағы Ньютонның екінші заңын мына түрде оқи білу
екіншіден  -   әртүрлі  мысалдарда  импульстің  өзгерісін  көріп,  оның 
көмегімен  эсер  етуші  күшті  есептей  білу  (мысалы,  тапаншадан  оқ  атқан  кезде, 
машинаның  тежелуі  кезінде,  реактивті  үшақтың  үшуы  кезінде).  Бүл  типті 
есептерді  шешу  арқылы  күш үғымы толық  ашылады жэне  оны  анықтау  эдістері 
меңгеріледі.
2.  Физикалық есептерді шешу студенттердің логикалық ойлауын дамытуға 
мүмкіндік  береді.  Студенттің  алдына  қойылған  есеп  оның  ойлау  қабілетін 
қоздырған  болып  табылады.  Физикалық  есеп  денелер  арасындағы  себеп-салдар 
байланысты  бейнелеуші  болады.  Оны  шешу  үшін  бүл  байланысты  танып,  оны 
сандық  түрде  бейнелеу  керек.  Қүбылыстағы  өзара  байланысты  ашу  үдерісінде 
ғана  объективтік  шындық  заңдылықтарын  бейнелеуші  ретінде  логикалық  ойлау 
заңдылықтары  қалыптасуы  мүмкін.  Логика  заңдары  -  бүл  зерттеу  танымындагы 
қоршаган ортаны бейнелеуші.  Басқаша айтқанда табиғаттагы диалектика заңдары 
ойлау  заңдары  да  болып  табылады. 
Сондықтан  логикалық  үгым  мен 
категориялар тек танымдық практикалық іс-эрекет үдерісінде оның нэтижесі мен 
тэжірибесі ретінде пайда болады.
Физикалық  есептерді  шешу  үдерісіндегі  оқытушының  рөлі  студентгердің 
ойлау қызметін дүрыс  багыттап жэне оны рационалды қолдану.  Оган индуктивті 
жэне дедуктивтік эдістер,  логиканың схемалар,  сонымен қатар  анализ  бен синтез 
үдерісі жэне оның негізінде физикалық есептерді шешудің белгілі-бір алгоритмін 
дайындау жатады.
3.  Физикалық  есептерді шешу бүл -  түлганың ойлау, талпыныс жэне мінез 
сияқты маңызды психологиялық қасиеттерін тэрбиелеу мен дамыту арқылы білім 
мен дагды  қолдана  білу  қүралы.  Әрбір  есепті  шешу  қүбылыстар  мен процесстер 
арасындагы  жэне  оларды  анықтаушы  шамалар  арасындагы  себеп-салдар  жэне 
функционалдық  байланыстарды  ашуга  байланысты  белгілі-бір  қиындықтарды 
жоюды  талап  етеді.  Оқытушы  логикалық  схемалар  мен  ойлау  үрдісін  қолдану 
нэтижесінде  алынган  мэліметтерді  өңдейді.  Соган  сэйкес  жүйелі  есепті  шешу 
нэтижесінде  логикалық  туындаган  ойлар  динамикалық  стереотипке  айналады. 
Соның  салдарынан  студент  жаңа  есепті  шешуде  мүлтіксіз  дүрыс  шешімін  таба 
алады.
Физикалық  есептерді  шешуде  білік  пен  дагдадан  басқа  талпыныс  пен 
қойылган мақсатқа жете білу сияқты мінез қырлары қалыптасады.  Студент есепті 
шешу  шыгармашылық  үдеріс  екенін  түсініп  оның  нэтижесі  қуаныш  көңілін 
оялататынын түсінеді.
dt
(1),
• 4 С - Н   I I 7

4. 
Физикалық 
есептерді 
шешу 
бойынша 
практикалық 
сабақтар 
студенттердің  пэнді  өздігінен  меңгерудің  жэне  олардың  шығармашылық 
ойлауын  дамытудың  тиімді  қүралы  болып  табылады.  Практикалық  сабақтарда 
оқытушы  көмегімен  физикалық  есептер  проблема  түрінде  талданып,  топтың 
барлық  студенттерінің  көмегімен  шешіледі. 
Бүл  мидың  аналитикалық- 
синтетикалық  қызметін  белсенді  жасап,  оқу  материалының  шығармашылық 
қалыптасуына мүмкіндік береді.
Физикалық есептерді үй тапсырмасына қосу студенттердің өздік жүмысын 
үйымдастыру  қүралы  болып  табылады.  Есепті  өздігінен  шешу  теориалық 
материалды  қайталауды,  анықтама  мэліметтерді  қолдануды,  есепте  берілген 
зандылықты түсінуді, математикалық қүралдарды қолдануды қажет етеді.
5.  Физикалық  есептер  көмегімен  студенттердің  білімін  тексеру  білімді 
қолдана  білу  біліктілігін  тексеруге  мүмкіндік  туғызады.  Бақылау  жүмыстарын 
үйымдастыру арқылы рейтингілік бақылауды да бағалауға болады.
6.  Болашақ  физика  мүғалімдері  оқушылардың  танымдық  қызметін 
басқарып,  пэнді  игеру  үдерісінде  олардың  өздік  жүмыстарын  белсендендіре 
білулері  қажет.  Мүндай  үдеріс  сабақта  және  үйде  оқушылардың  физикалық 
есепті  шешуді,  физикадан  олимпиадаларға  қатысуын,  конкурстық  есептерді 
шешуді қарастырады  [1,  151  б. ].
Оқушылар  күрделі  есептерді  шешуде  мүғалімнің  көмегіне  жүгінеді. 
Сондықтан  болашақ  физика  мүғалімдері  кез-келген  физикалық  есепті  толық 
түсініп, талдай біліп оны шешудің дүрыс тэсілдерінің дағдысын игеруі қажет.
Сонда  университетте  физикалық  есептерді  шешу  квалификациаланған 
физика мүғалімін дайындаудың маңызды қүралы болып табылады.
Практикалық  сабақтар  дэрістен  кейін жэне  онымен  байланыста  өткізіледі. 
Дэрісте  заңдар,  териялар,  ғылыми  іздеу  эдістері  қарастырылса,  практикалық 
сабақтарда оның қолдана білуі қаралады.
Практикалық  сабақтарды  өткізу  үлкен  дайындықты  талап  етеді.  Олардың 
эрбіреуіне  теориялық  материалды  қайталауға  арналған  сүрақтарды  дайындап, 
қажет  есептерді  жинақтап,  көрнекілік  қүралдарды  дайындап,  оны  өткізу 
эдістемесін ойластыру қажет болады.
Практикалық  сабақ  жетістігі  бірден-бір  дэріс  материалының  толық 
меңгерілгендігіне 
байланысты. 
Сондықтан 
практикалық 
сабақтың 
жаңа 
тақырыбына тірек ғылыми  фактілерді  қайталап,  жадыға  сақтап алу қажет.  Бүлар 
шеше  алатын  есептердің  жалпы  түрлерін  атап  өтіп,  олардың  танымдық  және 
практикалық  мэнін  ерекшелеп,  оларды  шешу  жолдарын  корсету  қажет.  Осы 
мақсатта  басты  тақырыптар  бойынша  алдымен  семинар  сабақтар  өткізуге  де 
болады.  Тақырып  бойынша  материалды  қайталауға  келесідей  мысал  келтіруге 
болады.  Мысалы,  «Ньютон  заңдары»  тақырыбы  бойынша  қаралауы  қажет 
сүрақтар:
1)  Ньютон механикасының қалыптасуының тарихи кезеңдері.
2)  Ньютон заңдарының жазылуы мен аналитикалық жазбалары.
3)  Санақ жүйесі жэне Ньютон заңдарының қолданылу шекарасы.
4)  Ньютон заңдары көмегімен шешілетін есептер.
Теориялық 
материалда 
Ньютон 
механикасының 
негізгі 
жағдайы 
қайталанып  оны  терендетеді,  механиканың  негізгі  есептері  шешілетін  келесі 
эрекеттердің тірек схемасы дайындалады, бастапқы шарт мэндері айқындалады:
а) Кинематика.  Қажетті бастапқы шарттар:
(*0, y 0, 
z 0 )
 
(у0 
X 
, У0 
y
 
, У0 
z
  )  
(
2
)
118

* 
"Хаб/грим  № 4 -  S0!4^i.
d r
dt
=  
v
  =  
const
x
  =   x  0  +  »
xt ,
У
  =  
У
 0  +  » y ^
z   =   z  0  +  »  z t .
(3),
Бірқалыпты қозғалыс
d  v 
dt
=   a   =  
const
axt
x
  =   x 0 +  » 0 x t  +   2  
>
У
  =   У  0  +  »0 
yt
 +
2
a z t ^
2 
(4). 
Бірқалыпты айнымалы қозғалыс
Ньютоннын 
бірінпгі  заны
Ньютоннын
екшші заны
Ньютоннын
үигінпті заны
d
dt
-Z*
m
m
m
Ж
= Z^- 
“ 2 X
F
  =  -Ал:,
F  =  цО,
F   =   y  m \m 2 
F
  =
г
4 л £ 0 Ь Т  
F   =  
evB
 s i n  
а.
э) Динамика.  Қажетті бастапқы шарттар:
Практикалық  сабақ  тиімділігі  есептің  мазмүны  бойынша,  сонымен  қатар 
оны  шешу  эдісі  бойынша  оларды  таңдауды  ойластыруға  да  белгілі-бір  деңгейде 
тэуелді.  Сонымен  қатар  белгілі-бір  талаптарды  үстану  қажет,  есептер  келесідей 
болулары керек:
• студенттер үшін мүмкіндіктері жететіндей жэне қарапайымнан күрделіге 
өтуі қажет;
• есеп  физикалық  қүбылыс  пен  үдерісті,  олардың  қазіргі  практикадағы 
маңызды  қолданысын  бейнелеп,  маңызды  ғылыми  жэне  политехникалық 
ақпаратқа ие болуы қажет:
» * 4 С - И   119

• 
студент  оилап,  өз-өзіне  жаңалық  ашып,  үйреніп,  қате  түжырымдарды 
болдырмай, қателікке  бой алдырмай белгілі-бір мақсатты көздеуі қажет [4,  6 б.]. 
Мысалға бір есепті қарастырайық.
Есеп  1.  и  жылдамдықпен  қозғалып  келе  жатқан  трактор  иірмесінің 
кинетикалық энергиясын табыңыз.  Иірме массасы т .   (сурет -  1).
7777777777Ш777777777Ш777777777777Ш77Ш
1  -  сурет.
m v  2
Шешілуі. 
2  жауабы  бүл  жағдайда  қате  болады.  Келесідей  сүрақтарға 
жауап  іздеп  көрелік:  «Санақ  жүйесі  не  болады?  (Жер)  Трактордың  барлық 
бөліктері  и  жылдамдықпен  қозғалып  келе  ме?  (Жоқ)  Иірменің  төменгі  бөлігінің 
жылдамдығы  неге  тең?  (Нөлге)  Трактор  дөңгелегінің  айналу  өсі  қайда  (Жермен 
жанасу нүктесінде) Иірменің жогаргы бөлігінің жылдамдыгы неге тең? (2и)»
Ескерту:  Жылдамдық  белгілі  бір уақыт моментіндегі немесе тракторияның 
берілген бөлігіндегі дене қозгалысын анықтайтын щама болып табылады.
Сүрақ  қойылады:  «Иірме  бөліктерінің  орташа  жылдамдыгы  туралы  не 
айтуга  болады?  (Ол  и-га  тең)  Энергияны  орташа  жылдамдық  арқылы  іздеуге 
болады ма? (Жоқ)»  [3, 32  б.].
Иірменің  кинетикалық  энергиясы  оның  жогаргы  бөлігінің  энергиясына
тең:
m
 
42
9 ( 2 « ) 2
ГГ1
 
2  
2
T  = --------------- =  
mv
  .
2  
. 
(5)
Физикалық есептердің үш түрі болады:
а) 
физикалық 
шамалармен 
белгілі-бір 
математикалық 
эрекеттер 
орындауды қарастыратын есептер;
э) 
өлшеу  мен  бақылауды,  тэжірибе  жүргізуді  талап  ететін  тәжірибелік 
есептер;
б)  есептеуді  қажет  етпейтін  жауапты  дэлелдеуді  жэне  нақты  түсіндіруді 
талап ететін сүрақ есептер  [2, 258  6].
Физика  есептерін  жүйелі  түрде  шыгару  —  тақырып  бойынша  берілген 
зацдардын  физикалық  магынасын  тереңірек  түсінуге  көмектеседі;  оларды 
нактылы жагдайда қолдана білу  мэселелерін  үйретеді.
Жекелеген  есептердің  мазмүны,  түрлері  эр  түрлі  болганымен,  жалпы  есеп 
шыгарудың белгілі бір реті  бар.
Казіргі  уақытгағы  қалыптасқан  эдістеме  есеп  шығаруда  жалпы  алганда 
мынадай реттілікті үстау тиімділігін көрсетеді.
• 
Есептің  шартымен  танысу.  Бүл  мэселеге  ерекше  көңіл  бөлінуі  қажет. 
Оқушы  есепте  қарастырылып  отырган  физикалық  қүбылыстар  магнасын  толық 
үгынып,  қойылган  сүрақтарды  нақты  түсінуі  қажет.  Есептің  берілу  шартына 
байланысты  әр  сөзге  зор  мэн  беріп,  есептің  шыгарылуына  байланысты  берілген 
ақпаратты  толық  көлемде  ала  білуі  керек.  Есептің  сөзбен  берілуінде  еш  артық 
шама берілмейтіні түсінікті.  Сондықтан анық және жасырын түрде беріліп түрган 
еш шама ескерусіз қалмауы қажет.
120

• Есептің  мазмүнын  талқылау.  Есептің  шартын  да  берілген  шамаларды 
карастырғанда 
олардың 
физиканың 
қай 
бөліміне 
жататынын 
тауып, 
күбылыстардың 
арасындагы 
байланыстарды, 
әркайсысының 
заңдылыгьн 
анықтау  керек  те,  формулалар  жазылуы  тиіс.  Күрделі  оқигаларды  жеке 
қүбылыстарга  жіктеп  қарапайым  түрге  келтіру  керек.  Барлық  жагдайда 
координаталар 
системасын 
ыңгайлы 
етіп 
алып, 
берілген 
шамалардын 
бағытгарын,  кеңістіктегі  орнын  анықтау керек т.с.с.  Мүмкіндігі  болса,  окиганың 
суретін  салу,  оның  графигін  сызу  —  есепті  талдау  үшін,  заңдылықтарын  ашу 
үшін өте қажет.
• Есепті  жалпы  түрде  шыгару.  Есептіц  сүрагына  жауап  берудің  жалпы 
жолдарын  іздестіріп,  проблеманы  анықтайтын  теңдеуді  корытып  шыгару  керек. 
Ол үшін сүрақка жауап беретін формуладан бастап,  қүбылысқа қатысы  бар басқа 
да тэуелділіктерді пайдалана отырып, қорытынды формуланы шыгарып алу және 
мүмкіндігінше  бүл  теңдеуді  аналитикалық  талдау  жэне  математикалық 
түрлендірулер  жолымен  шыгарып  алып,  содан  кейін  гана  сан  мэндерін 
орындарына қойган жөн.  Барлық жагдайда бір гана корытынды формула шыгару 
міндетті  емес,  кейде  есепті  бөлшектепте  шыгару  ыңгайлы  болуы  мүмкін. 
Эксперименттік  есепті  шыгару  үшін,  әуелі  есептің  берілу  шартына  сэйкес 
қүбылысты  сипаттайтын  заңдылықтарды  анықтап,  сонсоң  тапсырма  бойынша 
тэжірибелер жүргізіп, кажетті шамаларды алу керек.  Содан кейін осы шамаларды 
бір-бірімен  салыстыру  нэтижесінде,  графиктік  тэуелділікті  көрсету  арқылы, 
белгіленген  заңдылыктарымен  салыстыра  отырып,  қорытынды  шыгару  керек. 
Осындай  корытындылаудан  кейін  бүрындар  теориялық  жолмен  берілген  жалпы 
заңдылыктар  алынылуы  да  мүмкін.  Оқушылар  үшін  мүндай  шешу  жолы  өте 
пайдалы.
• Қажетті  шама  анықталатын  соңгы  формула  дүрыстыгын  СИ  жүйесі 
бірлігі  бойынша  тексеру.  Қарапайым  есептер  есептер  немесе  негізгі  таныс 
формулалар  арқылы  шыгарылатын  есептерде,  эрине  мүндай  тексерудің 
қажетгілігі  жоқ.  Күрделі  есептерде,  бүрыннан  таныс  емес  формула  алынган 
жагдайда мүндай тексеру жүргізу аса қажет болып табылады.
• Есептеу.  Есепте  берілген  шамалардың  барлыгын  СИ  өлшемдеріне 
келтіру  қажет.  Сан  мэндері  өте  үлкен  не  өте  кіші  болса,  дәреже  түрінде  жазып, 
есептеу  керек.  Барлық  жагдайда  да  жуықтап  есептеуде  шамалардың  дэлдігін 
үмытпау 
қажет. 
Мүмкіндігі 
болса, 
арифметикалык 
есептеулерді 
калькуляторлармен  жүргізген  дүрыс,  бірақ  бүл  оқушылардың  өздері  есептей 
білуді толык меңгергеннен кейін гана қолданылуы міндетті.
• Есептің  жауабын  тексеру.  Біріншіден,  есептің  жауабы  шын  өмірдегі 
мэндерден  көп  алшақтамауы  тиіс.  Мысалы,  адам  жылдамдыгы  50  м/с  болуы 
мүмкін емес т.с.с.
Бүл  талаптардың  дүрыс  орындалуы  күрделі  есептердің  физикалық 
табигатының толық ашыла отырылып, игерілуіне,  сондықтан да білім сапасының 
жүйелі көтерілуіне экелері сөзсіз  [4, 7 б.].
Әдебиеттер:
1.  Богдан В.И.  Практикум по методике решения физических задач:  Учебное 
пособие  для  физико-математических  факультетов  педагогических  институтов.  -  
Минск:  Высшая школа,  1983. -  272 с.
2.  Бушок  Г.Ф.,  Венгер  Е.Ф.  Методика  преподавания  общей  физики  в 
высшей школе. -  Киев:  «Наукова Думка», 2000. -  403  с.
3.  Савченко  Н.Е.  Решение  задач  по  физике:  Пособие  для  поступающих  в 
вузы. -  Минск:  Высшая школа,  1994. -  479 с.

4. 
Сырым  Ж.С.,  Курмашева  Д.Н.  «Механика»  курсы  бойынша  дәрістер 
конспектілері.  -  Орал:  БҚМУ баспа орталыгы, 2013.  -   138 б.
Syrym Zh.S.,  Suyungaliyeva L.E.
Methodology realization lessons  accounts  of physics producing in  an university
Methodology  realization  lessons  accounts  of  physics  producing  on  university  to  prepare. 
Future teacher the  article  of physics producing  from physics practical  by the  help  of lessons  account 
to  know  knowledge  and  knowledge  to  develop.  Types  of  what  will  consider  physics,  them 
methodology producing.
Keyword:  Physics, account, methodology, practical lesson, types o f account, methods.
С ы ры м  Ж .С.,  Сую нгалиева Л.Е.
Методика проведения занятий физики по решению физических задач
Подготовить  методику  проведения  занятий  физики  по  решению  физических  задач.  С 
помощью практических  задач развивать  умения и  навыки  решения задач  будущих  учителей 
физики.  Виды задач по физике и методы решения задач по  физике.
Ключевые  слова:  физика,  задача,  методика,  практическое  занятие,  виды  задач, 
методы.
ӘОЖ:  796.11(=512.122)
Б азар б аева К.Қ . -  педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент,
«Түран-Астана» университеті, 
Е р ға л и   С.Ә. -  «Түран-Астана» университетінің магистранты
E-m ail: erserik@gmail.com
З Е Р Т Т Е У  Д Е Р Е К К Ө ЗД Е Р ІН Д Е Г І  Т О Ғ Ы З Қ ¥ М А Л А Қ Т Ы Ң  
С И П А Т Т А Р Ы  М Е Н  М Ү М К ІН Д ІК Т Е Р І
Аннотация.  Мақалада автор ұпттық  зияткерлік тогызқұмалақ ойыны туралы  жазылтан 
еңбектерге  шолу  жасап,  ойынның  қалыптасуы,  дамуы  мен  зияткерлік  әлеуетін  ашатын 
тұстарын  қарастырган.  Аталмыш  еңбек  тогызқұмалақ  ойынының  шыгу  тарихынан  бастап, 
оның  ойын  сипатынан  басқа  да  пайдалану  мүмкіндігін  қарастырған  зерттеулерді 
зерделеген.Мақалада тогызқұмалақ ойынының қалыптасуы мен теориялық қағидаларын ашуға 
бағытталған еңбектер сарапталған.
Кілт  сөздер:  логика,  тогызқұмалақ,  тогызат,мангала,  зияткерлік,  ойын,  құмалақ,  зерде, 
дұрыс ойлау,  абақ.
Әлемде таралган зияткерлік ойындар мыңдап саналады.  Алайда зияткерлік 
ойынтанушы  Д.Мюррей  ақыл-ой  ойындарын  жалпы  беске  жіктеп  қарастырады: 
шахмат,дойбы,нард,  го  жэне  мангала.  Бүл  ойындар  сәйкес  түрде  шахмат  -  үнді, 
дойбы  -  грек,  нард  -  парсы,  го  -  қытай  жэне  мангала  -  африка  жүрттары  мен 
Түран  мэдениетінің  ортақ  туындысы  болып табылады.  ¥лттық  зияткерлік  ойын 
саналатын қазақтың тогызқүмалақ ойыны бүгінде элемде мангалатектес ойындар 
қатарына жатқызылган.
Мангала  тектес  ойындар  бүдан  6  мың  жыл  бүрын  олардың  алгашқы 
үлгілері  табылган  Африка  мен  Азия  өңірлерінде  пайда  болды  [13,  508  б.]  деген 
пікір орныққан.Археологтар тапқан ойын тақтасы мен дөңгелек тастар осы уақыт 
аралыгын көрсетуде.  Инд алқабының қазындыларын зерттеген агылшын галымы
Э.Маккей  де  тақта  ойындарына  қолданылатын  домалақ  заттар  тауып,  олар  [12] 
жөнінде  «Африка  тайпалары  ойнайтын  тақта  ойынын  еске  салады»  -  дейді.Бүл 
ойын заттарының жасын Б.Куфтин [8]  4500 жыл екенін анықтады.

«Ресей  зерттеушілерінің  ішінде  алғаш  рет тогызқүмалақ  туралы  толымды 
жазылған  еңбектің  авторы  этнограф  Н.Пантусов  еді»  деген  уәжді  жоққа 
шығаратын 
деректерге 
кезігіп 
отырмыз.Тогызқүмалақ 
ойыны 
туралы 
жарияланған  барынша  ерте  мэлімет 
патшалық  Ресейге  тиесілі  қыргыздың 
Тоқмақ  қаласын  басқарган,  жергілікті  халықтардың  түрмыс-тіршілігін  бақылап, 
этнографиялық  мүраларды  зерделеген  Г.С.  Загряжскийдің  [4]  1874  жылы 
«Туркменские  ведомости»  журналында  жарық  көрген  «Быт  кочевого  населения 
долин  Чу  и  Сыр-Дарьи»  жинағындағы  «Тогыз  ат»  мақаласындагы  дерек  болып 
отыр.  Ол  бүл  шагын  мақаласында  ойынның  ережесін  тыңгылықты  сипаттап 
келтірген.Жэне  де  «Такая  игральная  доска  есть  почти  в  каждой  юрте»  деп 
ойынның  қазақтар  арасында  мейлінше  танымал  екендігін  атап  өтеді.  Осы  еңбек 
арқылы тогызқүмалақтың XX  гасырга дейін «тогызат»  аталганы  да  мэлім  болып 
отыр.
Жетісу  қазақтарының  түрмысын  сипаттап  жазган  Краснов  А.Н.  [7,  15  б.] 
тогызқүмалақ  ойынына  деген  эсерін  былайша  жеткізіпті:  «Тогызкумалак  очень 
остроумная  игра,  заставляющая  киргизь  ломать  голову  не  менее,  чем  у  нас 
шахматы.  В  перевод  на  русский  тогузь  кумалак 
значит  девять  катышков 
баранего  помята  -   название  прямо  показывающее,  что  это  изобретение 
принадлежит  исключительно  кочевникам».А.Н.Краснов  ойынның  көшпелі 
қазақтарга тиесілі екеніне ешбір  шүбэ  келтірмейді.  Алгашқы сипаттамадан кейін 
он  жылдан  соң  жарияланган  бүл  очеркте  қазақ  ойыны  бастапқы  сипатынан 
ажырап,  атрибутына  сэйкес  түріне  қарай  «тогызқүмалақ»  атала  бастаганы 
байқалады.
1906  жылы  Қазанда  жарияланган  Н.Н.  Пантусовтың  «Киргизская  игра 
«Тогуз-кумалак»  атты  мақаласында  да  қазақ  ойынының  ережесі  келтірілген. 
«...Игра это  очень  старинная и  не  известно  кем  изобретена.  Она распространена 
во  всех  трех  киргизских  ордах:  Большой,  Средней  и  Малой.  Тогуз-кумалак 
основан на расчет и играется людми степенными, умеющими думать  и считать». 
Сипаттама  авторы  бүл  ойынның  аса  ежелгі  екенін  байқаган.  Ең  қызыгы, 
ойынның  бір  өңірде  гана  емес,  бүкіл  қазақ  даласына  жайылгандыгы.  Егер 
Пантусов  айтқандай,  тогызқүмалақ  кең  тараган  ойын  болса  жэне  оны 
ойнайтындар  ойлай  әрі  санай  білетіндер  болса,  халықтың  математикалық  бүл 
ойынга икемдігінің  біршама  болғандыгынбайқауга  болады.Бүған қоса,  куэгердің 
ойынды 
«дәрежелі» 
адамдардың 
ойнайды 
дегеніне 
қараганда, 
кейбір 
зерттеушілердің  тогызқүмалақты 
«шопандар 
алгебрасы» 
деуі  қисынга 
келіңкіремейді.
Патшалық  Ресей  түсында  тогызқүмалақ  ойыны  турасында  жария  болган 
эзірге  мэлім  бүл  үш  сипаттаманың  соңгы  екеуі  гана  гылыми  ортага  тиесілі 
ақпарат  қүралы  (біреуі  -   География  қогамына,  енді  бірі  -   императорлық  Қазан 
университеті  жанындагы  қогамның  жаршысы)  болып  табылатындықтан, 
ойынның  атауы  «тогызат»  емес,  «тогызқүмалақ»  түрінде  жазбаларда  қалыптаса 
келіп,  бертінірек ресми атау ретінде қабылданып кеткен секілді.
Бүл  еңбек  туралы  түркітанушы  С.Аманжолов:  «Пантусовтың  жазган 
ойыны  тым  жабайы,  кей  жері  дүрыс  емес,  сондықтан  да  ол  бүрын  жүрттың 
көңілін  тартпаган,  тарата  алмаган  болуы  керек»  -   дейді  [11].  Эрине  Пантусов 
тогызқүмалақ  ойынын  насихаттаушы  ретінде  емес,  этнограф  ретінде  гана 
ойынның  ережесін  сипаттауды  қолга  алганы  белгілі.  С.Аманжолов  өзінің 
«Тогызқүмалақ»  атты  сипаттамасында  ойынның  танымын  барынша  сақтауга 
тырысып,  эрбір  отаудың  атауларын  жіктеп  келтірген  жэне  оларга  түсіндірме

жазған.Негізінен 
ойынның 
көшпелі 
қазақ 
танымына 
сэйкес 
мал 
шаруашылыгының ізі  барын келтіреді.
Тогызқүмалақ  ойыны  көзіне  іліккен  зерттеушілер  ішінде  Маңғышлақ 
өңіріндегі  қазақтар  мен  түрікпендердің  өмір-түрмысын  зерттеген  неміс  ғалымы 
Рихард  Карутц  те  бар,  ол  өзінің  [6]  еңбегінде  тогызқүмалақтың  ережесіне 
қысқаша маглүмат береді.
Қазақ  халқының  мэдениеті  мен  түрмысын  зерттеген  Б.А.  Куфтин  де 
олардың  қиын  әрі  күрделі  тогызқүмалақ  ойнайтынын  өзінің  [9]  еңбегіндетілге 
тиек  етеді  жэне  ол  ойынның  төркінін  Солтүстік  Африкадан  шыққан  деп 
пайымдайды.  Бүдан  кейінгі  ресейлік  этнографтардың  ішінде  тогызқүмалақты 
зерттеген  Асия  Попова  болды.  Ол  Монголияның  шыгысындагы  Баянөлгейдегі 
қазақтарды  аралап,  бірнеше  қазақ  ойындары  туралы  материалдарды  [15] 
жинаган.  Францияда  жарияланган  еңбекте  автор  тогызқүмалақтың  Ауганстанда 
даойналатынын атап, ойынның таралу аймагын кеңейте көрсетеді.
Ресейлік  И.Зелинская  тоғызқүмалақты  [5]  мысырлық  калах  ойынынан 
шыққан  деген  уэжін  келтіріпті.  Оның  бүл  уэжін  америкалық  К.Скотт  та 
қайталайды.  Ол  африкалық  вари  ойынының  ислам  діні  арқылы  қазақ  жеріне 
таралган-мыс  [16]  деген болжамынүсыныпты.
Қазақ геолог-ғалымы  Ақжан Машанов  тогызқүмалақ  пен гректің санауыш 
сайманы  абақты  үқсастырып,  Әл-Фарабидің  ойымен  [10,  163  б.]  былай  береді: 
«...Тоғызқүмалақ тақтасына қарап отырып,  оның ойына «абақ» тақтасы түсті.Бүл 
екеуі  бір  біріне  өте  үқсас.  ¥қсастық тек  сырт  бейнеде  емес,  ішкі  есебінің  өзінде 
бар.Екеуінде  де  дақ  санның  шегі  тоғыз.Оннан  асса,  келесі  жүп  сан  он,  оның 
орны,  дэрежесі  басқа,үясы  басқа...  Есеп  шот  ретінде  қолданылатын  Абақ  пен 
Тоғызқүмалақ тақтасы үқсас...».
Белгілі  тоғызқүмалақшы  Әбілдэ  Ақшораев  та  ойын  туралы  өзінің 
«Тоғызқүмалақ» кітабын шығарды.Бүл еңбек - тогызқүмалақ тарихында барынша 
толық,  жан-жақты  жазылган  кітап.  Аталмыш  еңбек  тогызқүмалақ  ойынының 
тарихы  осыган  үқсас  элемдік  ойындармен  байланыста  қарастырылған.Кітапта 
тоғызқүмалақ  ойынын  мемлекеттік  деңгейде  дамыту  жайы  да  сөз  болган.  Қазақ 
ССР  Тоғызқүмалақ  федерациясының  тапсырысы  бойынша  Ә.Ақшораев  пен
Н.Жүнісбаев тоғызқүмалақ ойынының кодексін  [2,  13  б.]  жазып,  оны  1978  жылы 
4  қазандағы  Қазақ  ССР  Министрлер  Советі жанындағы  Физкультура жэне  спорт 
жөніндегі Комитет алқасының бекіткендігі атап өтіледі.Тоғызқүмалақ ойынының 
үдерісін  нотациялау  тарихы  мен  эдістері  тарауында  1974  жылдан  бері 
тоғызқүмалақ 
ойынының 
жүрістерін 
цифрлық 
нотациямен 
жазу 
қалыптасқандығы  да  келтірілген.  Балгын  тоғызқүмалақшылар  үшін  эсіресе, 
кітаптагы  белгілі  ойыншылардың  ойындарынан  келтірілген  этюдтер  барынша 
пайдалы.
Аталмыш  еңбек  негізінен  насиқаттық  мақсатта  жазылган,сондай-ақ  жаңа 
үйренушілерге  ойынның  ережесі  мен  оның  ойнау  тактикасын  меңгеру  жагы 
мейлінше  тэптіштеп  келтірілген.  Жүмыс  бір  жагынан  көмекші  қүрал  іспетті, 
ойынның  тактикалық  тэсілдері,теориясы,  жүріс  жолдары,  түздық  алу,тақта 
қүрылым  мен үғымдары туралы  барынша тыңғылықты  берілген.Автор  ойынның 
сипатын  [1,  11-12  б.]мына  сөздермен  ашып  өткен:  «Тогызқүмалақ  ойынының 
өзіне  тэн  ерекшелігі  -   бүл  нағыз  математикалық  есеп  ойыны...Тоғызқүмалақ 
ойынының  барысында  тақта  үстіндегі  тартыстың  сырын  (күрделі  позицияны 
есептеу)  алдын ала  біліп отыру үшін ойыншыға математикалық төрт  амалды  аса 
жетік біліп (есептеп отыруга уақыт болмайды), сэт сайын қолданып отыруга тура 
келеді».

Базарбек Төтенаев өзінің «Қазақтың үлттық ойындары» кітабындақазақтың 
үлттық ойындары мен ережелерін,  олардың сипаттамаларын ашып жазған.  Кітап 
негізінен  балалар  мен  өспірімдерге  арналған.  Бізге  маңыздысы,  «Тоғызқүмалақ» 
ойыны 
болғандықтан, 
соған 
қатысты 
аталмыш 
кітаптағы 
пайымдар 
қызықтырады.  Бүл ойынның «малшы математикасы» деп тегін айтылмағандығын 
автор  «...  екі  малшы  қазан  мен  отаудың  жерін  шүқып  жіберіп,  қалталарында 
жүрген қойдың кепкен  81  қүмалағын эр  отауға тоғыз тоғыздан  бөліп сала қояды 
да,  дереу  ойынға  кірісіп  кетеді»  -  деп,  бүл  зияткерлік  ойынның  қарапайым 
жүрттың  арасында  кең  тарағандығы  турасындағы  ауыз  әдебиетіндегі  аңызды 
келтіріпті.
Бүл  еңбекте тоғызқүмалақтың қазақ жерінде  ежелден  қолға  алынған ойын 
екендігін былайша мэлімет [12,  108 б.]  келтіре баяндайды:  «Тоғызқүмалақ ойыны 
қай  кезде,  қалай  қалыптасқаны  жөнінде  нақтылы  тарихи  деректер  әзірше  аз.  Ал 
негізінде  көшпенді  қазақ  халқының  арасында  дамығанын  Қазақстан  жерінде 
жартастардың,  болмаса  төбенің  үстінде  тегіс  тас  бетіне  ойып  салынған 
тоғызқүмалақ 
ойынының 
тақталары 
біздің 
осы 
ойымызды 
дэлелдей 
түседі.Мысалы,  Қаратау қаласына таяу, Ақшүқыр деген тас төбенің үстінде, тегіс 
тасқа тоғызқүмалақтың  отаулары  мен  қазандары  қашалып  салынған.  Сондай-ақ, 
Тарбағатай  тауының  Сайқан  жоталарының  бірінде,  Қоржынбай  жайлауының 
етегінде  жартасқа  салынған  тоғызқүмалақ  тақтасы  тағы  бар».Б.Төтенаев  өзінің 
бүл  еңбегінде  тоғызқүмалақтың  ойнау  ережесі  мен  үғымдарын  шағын  мақалаға 
сыйғыза сипаттап, ойынның жазу эдісін де келтіріп кеткен.
¥жымдық  «Таңғажайып  тоғызқүмалақ»  атты  кітапта  [14,  7-41  бб.] 
тоғызқүмалақ ойынының атауларының түрлі нүсқалары талданады, ойын ережесі 
түркілік 
дүниетаным 
түрғысынан 
сарапталады.Еңбек 
тоғызқүмалақ 
ойыншыларына,  қазақы  дүниетаным  мен  этнографиясы  қызықтыратын  қауымға 
арналған.
Ойынның  теориялық  негіздері  нақтылы  партиялар  арқылы  көрсетіліп, 
эстетикасы  қарастырылады.  Кітаптың  маңызды  түсы  сол  -   тоғызқүмалақ 
ойынында  дамымай,  кешеуілдеген  этюд  жанры  бойынша  есептер  беріліп,  шешу 
жолдары көрсетілген.
Ойынның  атауына  тоқтала  келіп  [14,  12  б.]  авторлар  оның  бүрынғы  бір 
атауы  «орда»  екендігіне  тоқталады.  Оның  бүл  атауы  қырғыздың  «Манас» 
жырында 
(1978 
жылғы 
бірінші 
кітабының 
Сағынбай 
Оразбекүлының 
нүсқасындағы 296-бетінде) аталған екен:
Баштаптыр Манас ордону,
Орда деген оюнду 
Бизге мирас қалғаны 
Тогуздап коргоол салғаны 
Бу Манастан қалғаны...
Сөйтіп,  аталмыш  кітапта  кэзіргі  «қазан»  аталатын  ойын  тақтасындағы 
қүмалақ жинайтын ойыс орын бүрын «орда»  аталғандығы мэлім болып отыр.
Тоғызқүмалақ 
ойыны 
зерделенген 
еңбектердің 
бірқатарына 
ғана 
тоқталдық,  солардың  өзі  аталмыш  ойынның  қазақ  даласында  ежелден  келе 
жатқандығының  жэне  оның  ойын  ретінде  ғана  емес,  математикалық  сайман 
есебінде  қолданыста  болғандығы  өз  алдына,  көшпелі  түркі  халықтарының  өмір 
салтын  бейнелейтін  бірден  бір  жэдігер  екендігін  байқатады.  Демек,  аталмыш 
ойынды зерттеу халқымыздың терең философиялық, математикалық дағдыларды 
«тоғызат»  аталған  ойын  мен  оның  тақтасына  сіңіре  білгендігін  түбінде 
көрсетететіні даусыз.

Әдебиеттер:
1.  Ақшораев  Ә.  Тогызқүмалақ.  -   Алматы:  «Қазақстан»  баспасы,  1979.  -
204 б.
2.  Ақшораев  Ә.,  Жүнісбаев  Н.  Тогызқүмалақ.  -  Алматы:  «Мектеп»,  1980.
-   104 б.
3.  Аманжолов С.  Тогызқүмалақ. -  Алматы,  1936. -  81  б.
4.  Загряжский  Г.С.  Быт  кочевого  населения  долин  Чу  и  Сыр-Дарьи. 
«Туркменские 
ведомости»: 
В 
книге 
«Игры 
народов 
СССР». 
-  
Л.: 
«Полиграфкнига»,  1933. -  563  с.
5.  Зелинская И. Домино, нарды, кости. -  М.:  «Вече», 2001.
6.  Карутц Р.  Среди киргизов и туркменов в Мангышлакь.  -  С-Петербургь: 
Издание А.Ф.  Девріене,  1910. -  277 с.
7.  Краснов А.Н.  Очерк быта Семиреченских  киргизь // Известия русского 
географического общества.  Общ.  Том XXIII.,  1887.
8.  Куфтин Б.А.  Киргиз-казахи:  культура и быт. -  М.:  Издание ЦМН,  1926.
9.  Маккей  Э.  Древнейшая  культура  долины  Инда.  -   М.:  Изд. 
«Иностраннаялитература»,  1951. -   125  с.
10.  Машанов А.  Эл-Фараби. -  Алматы:  «Жазушы»,  1970. -  245  б.
11.  Пантусов Н.Н., Киргизская игра «Тогуз-кумалак» // Известия Общества 
археологии,  истории и этнографии при Императорском Казанском университете.
-   1906. -  4-выпуск XXII тома.  С.  249-252.
12.  Тотенаев Б. Қазақтың үлтгықойындары. -  Алматы: Қайнар,  1994. -  144 б.
13.  Түркологиялық  зерттеулер.  -   Астана:  «Сарыарқа»  баспа  үйі,  2012.  -
560 б.
14.  Шотаев  М.,  Жүмабаев  Н.,  Ақназаров  С.  Таңгажайып  тогызқүмалақ.  -  
Түркістан:  ХҚТУ баспасы, 2004.  -  156 б.
15.  Popova  A.,  Deledicq  A.  Wariet  Solo:  Le  Jeu  de  Calcul  A rican.  Cedic.  -  
Paris,  1977.
16.  Scott K.  University of Alaska // Computer Sdence, Anchorage.  -  2005.  -  P.
21-22.

жүктеу/скачать 9,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: