М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы

Қазақ тіл  білімінде  кенжелеу  дамып  келе  жатқан  қолданбалы 
лингвистика саласында елеупі үлес қосьш жүрген ғалым А.Жұбанов 
қазақ мэтіні  мазмұнының автоматты  өңцелу  жолдарын  енгізді.  Ол 
«Основные принципы формализации содержания казахского текста» 
еңбегінде баяндалады /10/.
«Қазақ тіліндегі  мәтінтүзуші  құралдар»  (1989ж.)  атты ғылыми 
зерттеудің  авторы  С.Мұстафина  күрделі  фразалық  тұтасымдарды 
байпасым жэне түгасым сипатьи иеленген, мәтінге ұқсас (изоморфты) 
бірлік деп аныктай отырып, фразааралық байласымды жүзеге асыратын 
лексика-грамматикалық, синтаксистік, стилистикалык амал-тәсілдерді 
жэнетүсіндірмелі, контрастивті, каузалды, темпоральды-таксистік т.б. 
логика-семантикалық  қатынастарды,  олардың  берілу  жолдарын 
қарастырды /11/.
Тіл-тілде бір-біріне ұқсайтын универсалды жэне эр тілдің өзіндік 
ерекшеліктерін,  айырым-белгілерін  танытатын  идиоэтникалык 
категориялар  бар.  Солардың  бірі  -  көркем  мэтіннің  универсалды 
категориялары -   көркем  уакыт,  көркем  кеңістік  және адам  (керкем 
уакыт пен көркем кеңістіктегі кейіпкер). Ғ алым С.Құнанбаева «Қазак 
көркем мэтініндегі темпоральді қатынастар» деп аталатын еңбегінде 
көркем  проза  материалдарын  талдау  арқылы  көркем  уақыт 
категориясын айқындап, оның берілу жолдарын қарастырады. Көркем 
проза  мәтіндерінің  темпоральді  семантикасының  ұйымдасуын 
сипаттайды .  М этіннің  уақы т  категориясы н  көркем  уақыт 
категориясымен парапар қоймай, оны барлық функционалдық стиль 
түрлеріндегі  мәтіндерге  қолдануға болатын,  мәтіннің  ерекшелігіне 
жататын мазмұндық категориясы деп есептейді /12/.
Ғалым З.Базарбаева «Қазақ тілінің интонациялык жүйесі» (1996ж.) 
атты монофафиясында казақ тіліндегі  интонема түрлерінің сөзбен, 
сөйлем  түрлерімен  және  күрделі  синтаксистік  тұтастықтармен 
байланысты көріністерін жэне соларға қатысты олардың қызметтерін 
аныкгады.  Осы  еңбектің  үшінші  тарауы  «Күрделенген  сөйлем  мен 
күрмалас  сөйлемнің  және  күрделі  синтаксистік  түтастықтың 
интонациялы к  көріністері»  деп  аталады .  М ұнда  лексика- 
грамматикалык жэне  интонациялык ерекшеліктеріне қарай  күрделі 
синтаксистік түтасгықгарды үш топқа бөледі де (ілікпелі; катарластык; 
жалғаспалы  байланыс),  олардың  интонациялык  ерекшеліктерін 
сипатгайды.  Күрделі  синтаксистік  тұтастыктардың  интонациялык 
көріністері «Қазақ грамматикасына» (2002ж.) да енді.
Ілікпелі, жарыспалы байланысқа құрылған күрделі синтаксистік
40

тұтастыққа  енген  дербес  сөйлемдер  жай  хабарлы  сөйлемдердің 
интонациялык  моделімен  айтылып,  тиянақсыз  жэне  тиянақты 
интонемаларға ие болады. Жеке сөйлемдердің арасындағьі паузалары 
онша көлемді  болмайды  да  абзацты  көмкеретін,  соңғы  сөйлемнің 
аяғыңдағы паузасы көлемді болады. Ол пауза іұгастықгьщ аяқгалғанын 
білдіреді.  К үрделі  синтаксистік  тұтасты қ  компоненттерін 
байланыстыратын ортақ семантикалык сөздер сабактас құрмаластағы 
жалғаулықтар  сияқты   акценттеліп,  молырақ  ұзақтылықпен, 
интенсивтілікпен  жоғары  деңгейде  айтылады.  Жалғаспалы  түрі 
көбінесе диалогте  кездесіп,  сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай 
интонациялық ерекшеліктерімен  қатар,  эрқайсысы бір синтагманы 
кұрап, араларында ықшам бір деңгейдегі жалғаспалы паузалар болады 
/13/.
«Өлең мәтінінің синтаксистік  ерекшеліктері» атгы зертгеуінде 
(2000ж.)  А.Таусоғарова  синтаксистік  құрылымдардың  мәтіндегі 
колданылу сипатын жэне олардың аткаратын қызметін, ерекшелігін 
сөз етеді. Ол: «Поэтикалық контекст тілдік белгілердің синтаксистік 
қүрылымдағы  өзара  қатынасы,  автор-субъектінің тілдік  белгілерді 
колданьш,  контексті  құру ерекшеліктері  негізінде жасалады», - деп 
ойтүйеді/14/.
Әр түрлі функционалдык стиль түрлеріне жататын мәтіндердің 
күрделі фразалық тұтасым // абзац деңгейінде мүшеленуін зерттеген 
Ж.Қайшығүлова (2001 ж.) күрделі фразалық түтасымды мэнділік, ал 
абзацты оның визуалды формасы деп қарастырады.
Зерттеуші  ақиқат-ойлау-тіл  байланысын  Г.Колшанский  және
З.Тураева  еңбектеріндегі  ғылыми  тұжырымдарға  сүйене  отырып, 
кестеде былайша керсетеді /15/:
1-кесте
Ақиқат: денотат
Күрделі  динамикапык 
денотат
Біртұтас 
оқига, 
вдбылыс
Ойлау: 
сигнификат 
(ұғым)
Күрделі  динамикалық
сигнификат
(пайымдаү')
Аяқгалған біртұтас ой 
(пайымдаулар тобы)
іш: лексема (сөз)
Сөйлем
Күрделі 
фразалық 
TjfracbiM

жүктеу/скачать 4,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: