М. Өтемісов атындағы Батыс азацстан

№5-дəріс

арастырылатын мəселелер:

1. 
   Сауат ашу кезіндегі талдау-жина тау əдісі,
   

2. 
   Дайынды тары əр тYрлі о ушылармен жYргізілетін сауат ашу жYмысыныц ерекшеліктері.
   

XIX ғасырдыц 60-70 жылдарында педагогтарға орта болған ?зекті мəселе — бастауыш халы мектебініц о у мазмYны еді. +аза даласында білім таратушы Ыбырай Алтынсарин аза тыц бастауыш мектептеріне о улы тар жазды.

XIX-XX ғасырларда сауат ашу жYмысы буын жəне тYтас с?з əдісі бойынша жYргізілді.

Сауат ашудыц негізгі əдісі талдау-жина тау болып есептеледі. БYл əдіс əсіресе 30-жылдардан бері əдістемеші ғалымдардыц зерттеу ецбектерімен толы тырылып, жетіліп келеді. Талдау-жина тау əдісі алай жYргізіледі?

Сауат ашу кезінде талдау мен жина тау бір-бірімен тығыз бірлікте, байланыста жYргізіледі: балалар талдау ар ылы с?здіц кандай буындардан, дыбыстардан тYратынын ажыратса, іле-шала жYргізілетін жина тау ар ылы дыбыстардан буын кYрап, буындардан с?з Yрап Yйренеді. С?йтіп, дыбыстарды жеке-жеке о ымай, бір-бірімен косып буын етіп, с?з етіп о итын болады.

Талдау-жина тауға жатты ан кезде, мына жағдайларға сYйену керек: 1) 6рбір ?тілетін жаца дауысты дыбысты с?зден б?ліп алып, мY ият зерттеу негізінде о уға Yйрету, онан əрі оныц əріпі мецгертіледі жəне буыны, с?зі о ытылады.

Жалпы дыбыс пен əріпті Yйретудіц типтік схемасы мынадай: 1. Мəтіннен с?йлемді б?ліп алу. 2. С?йлемді с?зге б?лу. 3. Жаца (Yйретілген) дыбысы бар с?зді б?ліп алу. 4. Жаца дыбысты б?ліп айтып Yйрену. 5. Оныц баспа əріпін к?рсету. 6. Кеспе əліппеден с?зді Yрастыру. 7. Ол с?зді о у. 8. "6ліппеден" жаца с?здер о у. 9. "6ліппеден" тіркестер о у. 10. Жаца дыбысгыц жаца тYрін к?рсету жəне оныц б?ліктерін (əріптіц) жазу, кейінірек сол əріппен с?з жазу.

БYл схемадан с?зді о уға Yрамындағы дыбыстарын саналы Yғынып, буынды о у ар ылы Yйренеді. С?йтіп, дыбысты талдау-жина тау əдісіне Yйренуде: 1) оку бастамасы (единица) буын болып табылады; 2) С?з к?рсетілмейді. Ол с?йлеуден б?лінеді де, ауызша айтылады. О ушылар с?здіц əріпінен дыбысын емес, дыбысынан оныц əріптерін тануға к?шеді (керісінше емес).

1. 
   Сауат ашу барысындағы негізгі міндет балаларды тура буынды о уға Yйрету. 6рбір жаца Yйренген дауыссыз дыбыс буыннан таныс, Yйренген дауысты дыбыс ар ылы беріледі.
   

МYнда с?з Yрамындағы Yйретілуге тиісті дыбысы бар буын аны естіліп, ал дыбыстыц ?зі ерекшеленіцкіреп, созылып айтылғаны дYрыс. Мысалы, "р" дыбысы Yйретілуі ажет болғанда "ара" с?зіндегі "а-ра" буындары "а—рра" делініп, "р" дыбысы ерекшеленіп, біраз созылыц ырап айтылады.

2. 
   Дыбыстыц артикуляциясын бай ату, яғни балаларды с?з Yрамындағы Yйретілуге тиісті дыбыстыц айтылу процесімен таныстыру. Мысалы, мYғалім балаларға "р" дыбысын айт ызып к?реді де, ол дыбысты айтуға тілдіц андай жағдайда болатынын бай ацдар дейді. Осы дыбысты айта- айта ?здері айтып к?ру ар ылы, олар тілдіц Yшыныц дірілдеп тYратынын бай айды. Сонан кейін о ушылардыц назары "р" дыбысын айт анда тілдіц ай жерге жуы тайтынына аударылады. Балалар тілдіц Yшыныц тандайға жуы тауынан "р" дыбыс шығатынын ацғарады.
   

С?йтіп, балаларға дыбыстыц айтылуымен атар, ?зін де Yйретеді. Біра мYнда есте болатын жай тіліміздегі барлы дыбыстыц артикуляциясын білу керек деген Yғым тумауы тиіс. Жоғарыда айтылған тəсілмен тек еріндік жəне тіс пен тіл атысы ар ылы шығатын дыбыстарды ғана Yйретуге болады. Ал ш, ж,к, ғ, г, й, и, щ, ц, дыбыстардыц артикуляциясын ацғару, əрине, иынға соғар еді. Сонды тан мYғалім дыбысты о ытуға кірісер алдында оны Yйретудіц т?сілін жан-жа ты ойластыруға тиіс.

3. 
   С?здіц аяғындағы немесе басындағы дыбысты тYсіріп айтып, балаларға тап ызу. Мысалы, мYғалім "6ліппедегі" тонныц суретін к?рсетіп, "он" дейді де, "мен с?зді дYрыс айттым ба?" — деп сYрайды. Балалар дыбысын осады. "Т" дыбысын о ушыларға айт ызады. С?йтіп, суреттегі киімніц аты мен айтылған буын (немесе с?з) Yрамындағы дыбыстарды жина тау ар ылы андай дыбысты
   

4. 
   Айтылуына арай дыбыстарды, жазылуына арай əріптерді салыстыру. Мысалы, кол-к?л, тор-тор, от-от сия ты с?здер ар ылы "о" дыбысы мен "?" дыбысыныц айтылуындағы айырмашылы ацғартылады. Сонымен бірге жазылуындағы Y састы тар мен айырмашылы тарға к?ціл б?лінеді. Осылайша, -к, с-з, а-ə, ы-і дыбыстар да жYпталып, салыстырып, с?здерді талдап-жина тау ар ылы Yйретіледі.
   

5. 
   Yйретіліп отырған дыбыстыц с?здіц басында, ортасында, аяғында келетіні де с?здерді талдау ж?не жина тау барысында Yғындырылады. Мысалы, " " дыбысын Yйрету керек делік. МYғалім бYл дыбысты балаларға айт ызып, таныстырғаннан кейін ар, а , о ушы сия ты с?здерді ?зі айтып, буынға, дыбыс а талдатады; " " дыбысыныц ай буында, нешінші буында тYрғаны аны талады; айта жина тау барысында " " дыбысыныц ай жерде тYрғанына к?ціл б?лінеді. Осыдан кейін бYл дыбыс а балалардыц ?здері с?з ойлап табады.
   

6. 
   Буынды немесе с?зді есте са тау ар ылы о у. БYған, мысалы ала с?зін алайы - О ушылар оны дыбыс а-буынға ажыратып талдағаннан кейін, жина тап, кеспе əліппеден Yрастырады; енді о уға келгенде іркіліп иналады немесе əр əріпті ежіктеп " -а"... деп айта бастайды. Сол кезде мYғалім: "ц¥растырған сθзіміз цандай еді?" — деген сия ты сYра тар ар ылы бастап ы с?з (о ушылардыц
   

7. 
   Дыбыс алмастырып о у. Мысалы, балалар талдау-жина тау арцылы " ара" с?зін Yрастырып, о ыды делік. Енді бірінші буындағы "п" əрпініц орнына мYғалім "о"əрпін ояды, " ора" деп о иды.