Абылайды қалмақ тұтқынынан кім босатты?

199
Әбілқайырды өлтіртуі, т.б. сойқан істері арнайы зерттелген 
жоқ. Ол түгілі біз ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азияның 
қалай жаулап алынғанын, қазақ пен сарттың, қазақ пен 
өзбектің арасы қалай ашылғанын, қазақтың датқаларын 
орыстың қалай пайдаланғанын, т.б. мәселелерін білмейміз.
Абылайды босатуға, біздің қолымыздағы деректер бо­
йынша, тікелей ат салысқан, елшілікке барған адамдардың 
ішінде Қаз дауысты Қазыбекті атау керек. Оның «Сен 
қалмақ та, біз қазақ, Қарпысқалы келгенбіз… Берсең жөн­
деп бітіміңді айт, Бермесең дірілдемей жөніңді айт, Не 
тұрысатын жеріңді айт» деген сөздері осы елшіліктің 
кезінде айтылған. Бұл – Қазекеңнің 77 жасында айтқан 
сөзі. Екінші адам – Малайсары батыр (1708­1754 жж.). 
Қалдан Серен оған тархандық атақты осы 1743 жылы берді. 
Қазақтың маңдай алды батырларының бірі, елі де басына 
көтеріп сыйлаған азамат, әйтпесе Алатаудың бір жотасына 
батырдың атын береді ме?! Үшіншіден Әбілмәмбет хан мен 
Нияз батыр. Әбілмәмбет баласы Әбілпейізді Нияз батыр 
алып барып Қалдан Серенге ақ үйлі аманатқа тапсырды. Сіз 
өзіңіздің үміт күтіп отырған ұлыңызды, қара шаңырақтың 
иесін жаудың қолына тапсырып көріңізші…
Ал бұл әңгімені қорыта келсек Абылайды босатқан алды­
мен Қалдан Сереннің өзі. Қазақ шежіресінде сақталған де­
ректер Қалдан Сереннің Абылаймен тіл табысқанын, екеуінің 
де терең ойлы көсем екенін, екеуі де өз елдерін осы қысталаң 
заманнан қалай аман алып шығамын деп қабырғасы қайыс­
қан азамат екенін дәлелдейді. Осы түсіністіктің нәтижесін­
де екі елдің арасында одақтастық, достық туралы келісім 
жасалды. Енді келіп осы хабар жеткенде орыстың қалай 
қыпылықтағанын білсеңіз, сіз көп мәселені түсінер едіңіз. 
Осы сияқты Қалдан Сереннің 1745 жылы кенеттен қайтыс 
болғанын да әлі зерттеу керек. 
«Атаңа алты қатын алып берген, Атығай-Қарауылдың ба-
ласымын…» дейтін өлең қаншалықты шындық? 
Арыстан ақынның Кенесары ханға айтқан өлеңі қазаққа 
белгілі. Бұл жерде Абылайдың ордаларының Атығай­Қа­
рауыл ішінде орналасқаны айтылады. Абылайдың 12 әйелі 
болғаны белгілі. Менің білуімше олардың ішінде Атығай­

200
Қарауылдан алғаны бірінші бәйбішесі ғана, «алты орда» 
деп бұл жерде Атығай­Қарауыл ішіндегі Көкше жеріндегі 
Абылайдың ордаларының саны айтылып тұр. Он екі әйелдің 
алтауына орда тігілген, қалғандары соларға қоңсы қонған 
болып шығады. Бірінші әйелі Қарашаш ханым – Шоқан жаз­
басында төре тұқымынан, ал Мәшһүр жазбасында: «Абылай 
ханның Қарауыл қызы – алғашқы алған бәйбішесінен ұл 
жоқ, жалғыз қыз болды, ол қыз Жамантай ханның шешесі» 
делінеді. Ханның екінші әйелі Сайман ханым –қарақалпақ 
қызы, үшінші әйелі Бабақ ханым – Қашғариялық Кенже 
сарт деген бектің қызы, төртінші әйелі – қазақ­қарақалпаққа 
танымал Сарғалдақ қожаның қарындасы, бесінші әйелі То­
пыш ханым – Қалдан Сереннің туысы Хошу мергеннің қы­
зы, алтыншы әйелі Тоқта ханым – ол да қалмақ ноянының 
қызы, жетінші әйелі Тәтіш ханым – Алатау қырғыздарынан 
алғаны, сегізінші әйелі Өрес сұлу­ханым – ол да қалмақтың 
қызы, Тулақ ханым, Сайын Көбен, Шаған ханым, Мунтум 
атты қалмақ әйелдері болған. Сонымен он екі әйелдің жетеуі 
қалмақтың қыздары болды. Бұлардан туған отыз ұл, қырық 
қызды таратсақ үлкен кітап болып кетеді.
Қызылжарда «Абылайдың ақ үйі» бар…
Ресей үкіметі тек Абылай ханға ғана емес, қазақтың сол 
кездегі басшы азаматтарының біразына өздеріне қаратпақ бо­
лып сыйлық ретінде ағаштан қиып үй салып, мешіт көтеріп, 
жылына 100­200 пұт ұн беріп отырған. Бұл бір жағынан қазақ 
басшыларын бақылауда ұстау үшін керек болды, екіншіден 
оларды отырықшылыққа бейімдеп жауынгерлік рухын түсіру 
міндеті көзделді. Абылайға үйді ең алдымен Қызылжарға 
жақын Жаман Жалғызтау (орысша әлі күнге «Яман Янгус­
тау» деп аталады) деген жерде 1765 жылы салады.
Осыдан бір­екі жыл бұрын газет бетінде осы мәселе кө­
те ріліп бірсыпыра әңгіме болды. Менің журналист ағайын
­
дарымның ішінен «Абылайдың ақ үйін» жақтағандар да 
бар, қарсы да пікірлер болды. Бірақ екі жақ та Абылайдың 
ор дасын Көкше маңынан іздестіруді ұсынып, Жаман Жал­
ғызтауды ескерген жоқ. Біріншіден, орысша деректердегі 
«Енгистау» (Енгустау) сөзін біреуі «Иен қыстау» (Ж.  Самрат), 
екіншісі «Жаңақыстау» (З. Тайшыбай) деп, оны Қылшақты 

201
өзенінің бойынан іздеуді ұсынды. Қылшақты өзені Абылай 
ордасының жаз айларында көшіп­қонып жүретін жері, дерек­
терге қарағанда хан ның жазғы ордасының маңында аздаған 
егіншілік те бол ған. Қылшақты кезінде Көкше өңіріне кө­
рік берген тама ша өзен. Қазіргі күні Шортандыдан (Щучье) 
Көкшетауға қарай жүрсеңіз бірнеше жерде осы өзенді кесіп 
өтесіз, бірақ өзеннің құрғақ арнасы болмаса, басқа ештеңесі де 
қалмаған, не суы жоқ, не қаз­үйрегі жоқ, не жағалай қонған 
ауы лы жоқ. Ұзындығы 100 шақырымға жетпейтін өзен он­
шақты жерден буылған, біздің шаруашылық басшылары ның 
кейбір әре кеттеріне қарасаң жаның түршігеді.
Осы Қылшақтыда егіншілікті бастамақ болып Қызылжар 
бекінісіне басшылық жасаған генерал­майор Деколонгтан 
 
1763 жылы Абылайдың егіншілік кәсіпті игеруге, жаз уақы­
тына он орыс шаруасын, соқаларымен, балық аулайтын 
құралдарымен бірге сұрағаны рас. Бұл кезде Абылайға орыс­
тар әлі үй салып берген жоқ. Қазақтың басшы азаматтары­
на үй, малдарына қора салып беруді 1761 жылы Сібір шебін 
басқарған Веймарн қозғағаны белгілі. 1764 жылдың басында 
Ресей сыртқы істер Коллегиясы осы мәселені қайта көтеріп, 
Сібір шебінің жаңа басшысы генерал­майор Фрауендорфтан 
құрылысты тездетуді талап етеді «ему о том припамятование 
учинить, и буде помянутая речка в самом деле не в дальном 
от здешних границ расстоянии и он согласится, то на оной 
или в другом месте и действительно для него построить хо­
ромы» (Казахско­русские отношения в ХVІ­ХVІІІ вв. (Сбор­
ник материалов и документов). – Алма­Ата, 1961. – с. 663).
Бұл жерде бір ескеретін мәселе бар. 1761 жылы Вей­
марн да, 1764 жылы Сыртқы істер Коллегиясы да Абылай 
ордасының Ресей шебіне жақын болуын бірінші орынға 
қойған, бұл бақылау жасауға, бағыныштылықты күшейтуге 
мүмкіндік береді. «При здещних границах поселению и знат­
нейших тамошних старшин склонять надлежит, не вы­
пуская сего полезного намерения никогда из виду» делінеді. 
Ресей Сыртқы істер Коллегиясының Сібір шебінің басшыла­
рына арналған Жарлығында. Осы себепке байланысты Абы­
лайға арналған үй Шортандының сыртынан бастап Қопаға 
қарай ағатын Қылшақтыдан емес, Есілдің бойына таяу, 

202
Қызылжардан таңертең шығып түс болмай жетіп келетін Жа­
ман Жалғызтаудан салынған.
Көкше маңында екі Жалғызтау бар, жергілікті қазақтар 
Жалғызтауды «Жаңғызтау» дейді, бұл тілдің жергілікті 
ерекшелігі болса керек (орысша «говор» делінеді). Жақсы 
Жалғызтау (орыстар «Якши­Янгистау» дейді) Көкшетаудан 
оңтүстік­батысқа қарай, Үш Бұрлықтан (Аққан Бұрлық, 
Иман Бұрлық, т.б.) төмен, ал Жаман Жалғызтау Көкшeтау­
дан солтүстік­батысқа қарай, Имантау, Айыртау сияқты 
Көкшенің күн батыс қапталындағы әдемі таулардан жоғары.
Жаман Жалғызтау «Жаман» аталғанымен қадірі басқа 
таулардан жоғары. Бұл Сарыарқадағы ән өнерінің ортасы, 
атақты Ақан сері мен Үкілі Ыбырай мекен еткен, сол дәстүрді 
Кәкімбек ағаларымыз әлі де жалғастырып отырған жерлер. 
Менің әкелерімнің ескі қыстауы да «Жаман Қандыадыр» де­
ген Баянның бір сілемінде орналасқан. «Жақсы Қандыадыр» – 
Әлкей Марғұланның аталарының қыстауы. Бала кезімде әкем 
«біздің қыстауларды неге Жаман Қандыадыр деп атаған» де­
ген сұрағыма «қыста боран­шашыны көп, қары қалың болған 
соң «Жаман» деп атайды, басқа жамандығы жоқ» дейтін. Бұл 
Жаман Жалғызтауға да қатысты деген пікірдемін.
Жаман Жалғызтау қарауыл елінің мекені деп есепте­
леді. Жалғызтаудың сыртындағы Тарақты аталатын көл­
ді ертеде Абылай хан атығай Құлсары батырға беріп, ке­
йіннен Құлсары батыр сол жерге жерленген екен. Қазір осы 
маңдағы ел «әулие» деп басына кесене көтеріп, тәу етіп отыр. 
Абылайдың Құлсары батырға Жаман Жалғызтаудан қоныс 
беруі хан ордасын солтүстіктен қорғау мақсатында жасал­
ды ма деймін. Ол кезде тұрақты әскер жоқ, хандар ерлігімен 
танылған, маңайында жігіттері мол батырларды ордаға 
қауіп келеді деген жерлеріне отырғызады. Бұл да Жаман 
Жалғызтаудың хан ордасы қызметін атқарғанына мысал 
болса керек.
Жаман Жалғызтауда хан ордасының болғанының бір 
мысалы – елдің ру­тайпалық құрамы. Бұл жерде әр атаның 
баласы мекен етеді, олардың ішінде «ертеде Абылаймен 
бірге келіп еді» дейтін Сәбден батырдың да тұқымдары бар. 
Жергілікті ел оларды қарауылдың ішіндегі «қалмақ» дейді, 

203
шын мәнінде ертеден хан­сұлтан ұрпақтарына қызмет еткен 
төлеңгіт әулеттерінен болса керек.
Жаман Жалғызтауда Абылай хан ордасының болғаны­
ның тағы бір дәлелі – «Ботақан өлген» деген шоқ ағаш. Бұл – 
атақты «Абылай аспас Арқаның Сарыбелі» атанған 1779 жыл­
ғы оқиғаның куәгері.  Ол заманнан бері талай уақыт өтті, жер 
бедері де өзгерген, көлдер құрғаған, бірақ оқиға болған жер­
ден ұраның ізін, қыстаудың орынын, т.б. жіті қараған адам 
аңғарады. Жаман Жалғызтауды аралатып жүрген Жақсы­
лық құда «Ботақан өлген» шоқ ағашын етектей бертінге 
дейін «Бәтен көлі» аталатын көлдің болғанын   айтады, қазір 
суалған, мына жерде көл болды дегенге сенудің өзі қиын. Бәтен 
көліне қиялай үлкен өзек жатыр. Абылай хан мен Тұрсынбай 
батырдың Бекболат және Едіге билермен кездесетін Жолды 
өзегі осы болар дедік.
Ертеде бұл жер Есілді қуалап Қызылжарға дейін баратын 
сауда жолының бойы. Малдың қамымен Есіл мен Нұра ның  
ендей жайлайтын Бес Мейрам балаларының күз уақытын да 
базар шығатын қаласы да Қызылжар болғаны анық. Ерте­
де Баянның қазақтары Ерейменнен көктей өтіп, Бұланды –
Моншақты жайлап, мал семірген уақытта Қызылжарда сау­
дасын жасап қайтады деп күні кешеге дейін біздің қария­
лар жырлап отырды.  Құрамында Қаз дауысты Қазыбектің 
не мересі Жанай, төртуылдан Ботақан бар базаршылардың 
Жаман Жалғызтау бойында Абылай төлеңгіттерінің қолына 
іліккені анық. Хан қадірін білмеген Қаз дауысты Қазыбектің 
інісі мөр таңдайлы Балапан қолдарына түспей, Жанай мен 
Ботақанды ұстап ұраға (зынданға) салған жері осы.
1780 жылы Абылайдың хатшысы және орыстың тың­
шысы Ягуда Усманов Орынбор губерниялық кеңсесіне осы 
Жалғызтаудағы ордадан аттанған. Оны мына архив құжаты 
растайды: «Он, Ягуда, остался при доме Аблай­хана против 
Петропавловской крепости построенном, с детьми ханскими 
и семейством. Нынешним летом (1780 жылды айтып отыр. 
Ж.А.) в начале октября месяца до отъезду его сюда дней за 
пятнадцать возратились от Аблай­хана в отцовский дом дети 
ево, Чингиз да Ишим­солтаны…»

204
Абылайдың екінші қысқы ордасы «Ханның Қызыл 
ағашы» аталатын жерде, Бурабайдың теріскейінде болғаны 
қазақтың тарихи әңгімелерінен белгілі. Қазіргі уақытта ол 
жерде Қызылағаш ауылы бар, біз сол ауылда Тоқан Көбенов 
деген ақсақалмен әңгімелестік. Совет заманында «Фрунзе» 
аталған ауыл.
Қарап тұрсаңыз, ауылдың маңы тұнып тұрған тарих. Мына 
жер «Абақай қыраты», – дейді ақсақал бір төбені көрсетіп, – 
ол жерде қалмақ ханының қызы жерленген­мыс. Мына жер 
«Ораздың үйтасы» аталады, – дейді, бір емес үшеуі тұр ғұн 
дәуірінде көтерілген үйтастың. Мына жерді «Ескі қорым» 
дейді, аралап қарасақ көне дәуірдің мұртты қорғандары, 
т.б. ескерткіштер жатыр. Қазақ болған соң ру сұрамай жүре 
алмайсың. Ақсақалдың айтуына қарағанда ауылда үш жүздің 
өкілі түгел, үйсін де бар, алшын мен керейіт те бар, арғын, 
уақ, керей, қыпшақ, т.б. Олардан басқа қалмақ, қырғыз, 
естек ұрпақтары ауылды мекен етеді. Осыдан кейін бұл жер 
Абылай ордасы емес деп кім айта алады?! Менің түсінгенім 
Бурабайдың өз басы қорық болған, ертеден бері хандардың 
жаз демалатын жері «қорық» атанады. Оның үстіне қалың 
қарағайдың ішіне малмен кіріп отыру мүмкін емес екені мал 
баққан елдің баласына түсінікті. Ендеше Абылайдың негізгі 
қыстауы осы Қызылағаш деген пікірдеміз.
1776 жылы Орынбордан келген капитан Брехов Абы лай­
дың осы Қызылағаштағы ордасында болған. «В зимнее кир­
гис­кайсацкого Аблай султана при горе, называемой Кукча­
тау, прибывание прибыв на другой день, то есть 2 февраля, 
и спрося пред него султана допуск, при изьявлении вашего 
высокопревоходительства почтении, губернаторское и ваше 
письмо ему, солтану, сидевшему в убранном из построенных 
ему деревянных в одном покое в присутствии детей его по­
дал», – дейді өзінің рапортында Брехов. Қариялардың ай­
туына қарағанда бұл он екі бөлмелі үлкен орданың орыны 
бертінге дейін сақталған, қасиетті жер деп ауыл­ел алыстан 
айналып жүреді екен.
Әңгіме төркініне қарағанда Абылайдың ағаштан салын­
ған екі ордасы болған. Біреуі – жоғарыда айтылған Жа ман 
Жалғызтауда, екіншісі – Көкшенің өз басында.

205
Осы жолы Абылай хан орыс үкіметіне өзінің қазақтың үш 
жүзінің басты ханы екенін, ол хандық атақты Түркістан да 
Әзіреті Сұлтан («при гробе Святого Ходжи Ахмета») басын да 
алғанын жария еткен («чрез трех орд ханов, солтанов, стар­
шин киргисцов, ташкенцов и туркестанцов самолутчих лю­
дей, с общего согласия с тем, чтоб ему быть над всеми ханами 
главным»). Абылай елшіге тағы бір ескерткен мәселесі: «при 
чем де по обычаю их и по образу прежде возведения ханом 
прочтена утвердительная молитва, а по ней де и действи­
тельно на ханство возведен поднятием пред всем собрани­
ем на белой кошме». Бұл – қазақ дәстүрінде үш жүздің ханы 
атану үшін орындалатын ең басты қағидалар, Әбілқайыр 
1737 жылы қазақтың үлкен ханы болып сайланды деп сә­
уегей лік айтып жүрген қауым осы қағидалардың болғанын 
еске ұстауы керек.
Енді бастаған тақырыбымызға қайта оралайық. Қы 
зы­
лағаштағы сегіз бөлмелі хан ордасын кім салды? Бұл жұм­
бақтың шешімін біз анықтай алмадық, мүмкін қазақтың 
өз арасынан шыққан ағаш ұсталары шығар?! Жаман Жал­
ғызтаудағы ханның ағаш үйінің тағдыры не болды? 1776 жы ­
  лы сәуір айында Сібір әскери шептерінің басшысы генерал­
майор А. Скалон Сыртқы істер коллегиясына Абылайдың 
ағаш үйді өзге жерге ауыстыру туралы ұсынысы болғанын 
жазады: «о переносе его преждняго на другое место за мало­
имением при нынешнем дров и для мелкого скота кормов». 
Бірақ тағы бір ескеретін мәселе бар, жергілікті басшылық 
Абылайдың ағаш үйін өзге жерге ауыстыруды Абылайдың 
ұлдарының біреуінің Санкт­Петербургке баруымен байланыс­
тырады: «ежели … сын ево в С­Петербург возметца, то те 
наши работные люди без всякой опасности в ево стороне при 
переноске обьявленного дому употребятца». 1779 жылы ол 
орда орнынан қозғалмағаны туралы менде деректер бар.
Бұл келіссөздер көп уақытқа созылды. Балалары 
ның 
ішінен аманат сұраған Ресей үкіметіне Абылай қойған шарт­
тар (баласына тархан атағын беру, қазақтарға Ресей жерін­
де емін­еркін жүруге рұқсат, шекаралық командирлердің 
қазаққа оң көзқараста болуы, ханның қолына орыс әскерін 
беру, т.б.) орындалмады. Оның үстіне Абылай хан Ресей­

206
ге адалдық жөнінде Қызылжарға келіп ант беруге келіскен 
жоқ, патшаның жіберген сыйлықтарын да алмады. Осылай­
ша Абылайдың Тоғым деген баласы қосшыларымен Санкт­
Петербурге тек 1778 жылы аттанды, оның өзіндеаманатқа 
емес, елшілікке, патша жүзін көруге.
Менің ойымша екі ортадағы осындай дүрдараздыққа бай­
ланысты Жаман Жалғызтаудағы «Абылайдың ақ үйін» хан 
өлгеннен кейін орыстар Қызылжарға көшіріп алып келуі 
әбден мүмкін. Қазақтың ортасында айтылатын тарихи 
аңыздардың түбінде аз да болсын шындық барына мен өз ба­
сым сенемін. Бірнеше ғасыр бойы бұл әңгіме текке айтылып 
келе жатқан жоқ.
Абылай хан қашан қайтыс болды?
Абылай (Сабалақ, Әбілмансұр, Абылай – сұлтан, Абылай 
бахадүр) – бір тұтас қазақ мемлекеттілігін Әз Тәукеден кейін 
қайта жаңғыртқан, ішкі және сыртқа саясаттың данышпан 
үлгісін салған ұлы билеуші.
Енді Абылай хан қай жылы қайтыс болды деген мәселеге 
келсек, бұл турасында нақтылық жаңа туындап келе жатқан 
сияқты. Абылай ханның қайтыс болған жылы 1781 жылдың 
басы, осы жылдың жазғы шілде­тамызында Абылайға Қара ой 
деген жерде ас беріліп, оның үлкен ұлы Уәли хан сайланған. 
Соңғы жылдары И. Ерофеева Абылайдың қайтыс болған 
жылы 1781 емес 1780 деп өзінше жаңалық ашып жүр. Ресей 
ол кезеңде қазақ саясаты туралы мәліметті толық ала алмай­
тын. Ханның өлімі туралы хабар да Ресейге кеш жетті, ал 
Уәлидің әкесінің тағына отырғанын орыстар Абылайдың асы 
өткеннен кейін ғанабілген. Ресейдің хан сайлау барысына ара­
ласа алмай қалғаны көп уайым болған, кейіннен осы мәсе ле ні 
орыс командирлері мен Сыртқы істер Коллегиясы бірнеше рет 
талқылағаны белгілі.
Сонымен қазақтың ұлы ханы қай жылы қайтыс болған? 
Ресейдің архив құжаттары Абылай ханның 1781 жылдың 
ақпанында 68 жасында (на шестьдесят девятом году) қайтыс 
болғанын куәлендіреді. Бұл дата қазақ ауызша тарихы ның 
деректерімен де толық сәйкес. Мәшһүр Жүсіп жазбасына 
жүгінейік: «Сонан соң Абылай сол Арыстың бойын да ғы бір 
қорғанға түсіп, алпыс сегіз жасында, жұма күні дүниеден 

207
қайтып, сол жер осы күнде «Хан қорғаны» атаныпты. 
Сүйегін теңге салып, Түркістан шаһарындағы Хазірет сұл­
тан Алғарфин Әулиенің күмбезіне алып келіп қойыпты» 
(Көпейұлы М.Ж. Шығармалары. 8 т. – Павлодар, 2006. – 
194­б.). Абылайдың қатысуымен болған Сарыбел оқиғасы, 
Самарқандқа жорық жасамақ болғаны, Ташкент, Шым кент, 
Сайрамды бағындырып хандықтың құрамына қайта қос қаны, 
оның қаза болуымен тікелей байланысты, толық жазсаң бір 
кітап шығады. Қысқаша осы.
Қазақстан тарих ғылымы қашанда саясаттың қолында 
қақпақыл болып келді, енді келіп тәуелсіздік жаңа күш, ша­
быт, қолдау береді деп сенген едік, бірақ тарихшылардың 
орнын ширақ азаматтар мен квазитарихшылар алып қойды. 
«Ғылым инемен құдық қазғандай» еңбек, жоғарыда айтылған 
әр мәселе маған дейінгі тарихшылардың және менің осы 
тақырыпта ондаған жылдар көз майын тамызып тапқан де­
ректерге негізделеді. Бүгінгі күні тек Абылайдың ғана емес, 
сол заманның басқа да қасиетті тұлғаларының туған­өлген 
жылдарын дұрыс белгілеу қажет екені анық. Мысалы бір 
ғана Бұқар жыраудың туған­өлген жылдарына қатысты он­
даған даталар бар, ал дұрысы 1683­1780; Әз Тәуке ханға 
байланысты да бірнеше дата бар, дұрысы – 1630­1715; Қаз 
да уысты Қазыбек те солай, дұрысы – 1665­1763; Әйтеке би­
дің туған­өлген жылдарын нақты атай алмаймын, шамасы 
1640­1720 жылдар; Ақтамберді жырау – 1675­1768 жылдар 
болуы тиіс, Бөгенбай батыр – 1690­1775 жылдар; Шұбарай­
ғыр Қожаберген ба тыр – 1700­1780 жылдарға жақын. Ең бас ­
ты сы ХVІІІ ғасыр дағы Қожабергендердің ішіндегі ең таны­
малы осы Қожаберген, ал Көшебе Қожаберген жырау болды 
деген бір сенімді деректі көрсем көзім шықсын. Бұл шаруа­
ға жүрдім­бардым қарамай мемлекет тарапынан дұрыс, ғы­
лымға адал зерттеушілерге тапсырыс беріліп отыру керек, 
әйтпесе қай елдің ғылымында болмасын, жолайрық кезінде 
жолбике көбейіп кетеді.

208
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ
ОМБЫНЫҢ АЛАШ ДӘПТЕРІ
Біз бұл дәптерге түскен қолжазба өлеңдер туралы 1991 жы­
лы күзде естідік. Оны айтқан – Алаштың көрнекті қайратке­
рі Қошке Кемеңгерұлының (1896­1937) баласы Нарманбет 
аға еді. Бұл кісі ол кезде Ресейдің Омбы облысы Шарбақкөл 
ауданының Ортақшыл (екінші аты – Жанан) селосында 
тұратын. Сондағы мектепте басшы қызметін атқарып, қазақ 
тілі мен әдебиетінен сабақ беретін. Шаруашылықта жұмыс 
істегендер жақсы біледі, бұрын қағаз қат кезде «қамба кітабы» 
(«амбарная книга») деген болатын. Қаламға әуес адамдар оны 
аттай қалап сұрап алатын. Біз Шарбақкөлден көрген алғаш­
қы «Алаштың Омбы дәптері» сол тектес қағазға түскен болып 
шықты. 
Марқұм Нарманбет Қошкеұлы (1926­2010) сол 90­жыл­
дары: «Бұл көпке көрсете беретін дәптер емес. Иелері де 
оны жасырып ұстайтын. Бұрындары ескіше хат танитын 
ақсақалдарға оқытып, «е, мұндай да ақындар бар екен ғой» 
деп тамсанатынбыз. Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Мағжан 
аты шыға келгенде, сол шалдар «дымдарың іштеріңде бол­
сын!» дейтін. Дәптерге жазуды әуелде қуаттаған, бастаған – 
Жұманұлы Әбілда деген шайыр кісі деп естігенмін. Арғы 
тегі – Баянның Қаржасы. Кейін оны жүргізген, көркем жа­
зумен хатқа түсірген – Райысұлы Сыздық. Кейін соғысқа 
кетіп, содан оралмаған, оның өзі де өлең жазатын азамат­тын. 
Әбілда «Дала уәлаятының» газетінде корректор болып жұмыс 
істеген. Бұл әулеттен Әбілда да, баласы Әбілжан да, неме­
ре туысы Сыздық та Текедегі Қаржаста мұғалімдік қызмет 
атқарып, бала оқытты. Бұлар хатқа түсірген әлгі дәптерді 
осы күнгілерден толық оқып бітірген адам аз. Себебі арабша 
қаріп танымайды. Қиын жылдары біздің жақтың мен де­

209
ген тұлғалары осы жинақты оқып, рухтанады екен. Заман 
жақсарып келеді, біз де сондай күнге жетсек деп армандай­
мыз...» дегені жадымызда. 
Кейін Нар­ағаңмен бір жолыққанымызда, немерелеріне 
арабша үйретіп, әлгі «Алаш дәптерінен» әкесінің (Қ. Кемең­
герұлының) 2 өлеңін тауып алғанын мақтанышпен айтқан еді. 
Құдайдың құдіреті демеске лажыңыз жоқ, 2006 жылы 
Қош 
кенің шөбересі Қайырбек Ризабекұлы (Кемеңгерұлы 
Нар   манбеттің немересі) біздің жетекшілігімізбен Астанада 
«Ол жабай Нұралыұлының әдеби мұрасы» атты кандидаттық 
диссертация қорғады. Жас ғалым зерттеуінде Шарбақкөлде 
табылған дәптердегі Олжабайдың өлеңдерін де қарастырды. 
Нар­ағаң айтқан әңгіменің бәрін дерекпен дәлелдеп жазды. 
(қараңыз: Кемеңгер Қ. Олжабай Нұралыұлы. Монография. 
Петропавл, 2010. – 112­113­бб.). Әбілда да (1937 жылы 59 жас­
та екен), баласы Әбілжан да репрессияланған. Әкесі 1939 жы­
лы өлтірілсе, перзенті алғашқы қуғын­сүргіннен елге келіп, 
бұл да 1939 жылы айдауда тапқан өкпе ауруынан қайтқан. 
2006 жылы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық 
университеті жанынан «Алаш» мәдениет және өнер инсти­
тутын құрғанымызда, қолымызға әр түрлі тағдырмен тағы 
да екі «Омбының Алаш дәптері» түсті. Оның бірі – Мәшһүр 
Жүсіп, Шәкәрім. Нарманбет, Ахмет, Мағжан жырлары көші­
ріліп, парағы шашыраған дәптер болса, екіншісі – 30­жылда­
ры Қазақстаннан қашып барып, Омбы аудандарын паналап 
аман қалған аса көрнекті діндар ақын, арабтанушы­тілші 
Сәдуақас Ғылманидың қуғында жүріп жазған жиырма шақ
­
ты өлеңі топтастырылған дәптер. Біз соңғысын 2010 жы­
лы «Ел­шежіре» баспасынан шыққан «Сәдуақас Ғыл мани. 
Шығармалары» жинағын құрастыруда пайдаландық. Соңғы 
екі дәптерді де бізге Омбыда туып, Қазақстанға қоныс аудар­
ған азаматтар жеткізіп бергенін айта кеткіміз келеді. Сол 
ара 
лықта тәуелсіздік елең­алаңында көрген «Шарбақ 
көл 
дәп терін» (Омбы) Көкшетауда қауіпсіздік саласында қызмет 
іс тейтін Мұрат Райсов бізге табыстады. 
Сонымен, біз бұл жинақтағы мұраларды шартты түрде 
«Бірінші дәптер», «Екінші дәптер», «Үшінші дәптер» деп 
14­0192

210
бөлдік. Осының бәрі қосыла келе «Омбының Алаш дәптері» 
деген ұғымды ашады деп есептедік («Жазушы», 2013). 
Жинақты құрастыру барысында біз бірінші дәптерге 
(Омбы­Шарбақкөл дәптері) енген бар мұраны ұсынбадық. 
Себебі ол дәптердің ішінде Алаш тақырыбынан тысқары, 
көркемдігі әлсіздеу мұралар да бар болып шықты. Сонымен 
бірге осындағы «майдан хаттарын» (1941­1945) басқа жинақ­
та пайдаланған дұрыс деп таптық. 
Омбы­Екібастұз арқылы жеткен «Екінші дәптердегі» мұ­
ралар арабшадан кирилшеге көшірілген екен. Мұнда Мәш ­
һүр Жүсіп, Шәкәрім, Ахмет, Мағжан өлеңдерінің топ талып 
бері луінен аталған ақындардың бірсыпыра туын дысы Омбы 
же рінде кең тарағанына көз жеткізуге де болады. Осы орайда 
тү бі омбылық тарихшы­профессор З.Е. Қа былдиновтың: «70­
80 жыл  дары Омбы ауылдарындағы көп үйде Мәшһүр Жүсіп 
фо тосуреті тұрды. Ол кісіні ел қат ты қадірлеп, өлеңдерін жат қа 
айтып жүрді. Сонымен қатар қазақы аты мен затын жойма ған 
ауылдарымыздың ақсақал дары Шәкәрім туралы жиі айтып 
отыратын. Ал Мағжан ның аты аталмаса да өлеңдері әнге қо­
сылып таралғанын аң ға ратынбыз», – деген сөзі есімізге түседі. 
Үшінші дәптерге енген С. Ғылмани мұрасын да біз жи нақ­
тың көлеміне қарай шақтап ұсындық. 
«Омбының Алаш дәптері» бізге қандай тағылым айтады? 
Біріншіден, кеңестік «самиздат» деңгейіндегі бұл мұра 
шеттегі және ішінара іштегі қазақтың 1930­1980 жылдары 
Алаш рухымен кіндіктесіп жатқанын, елдік сөздің арқауын 
үзбегенін байқатады. 
Екіншіден, «Алаш дәптерінің» сабағы бізге ұлтқа, елге 
қалтқысыз қызмет еткен тұлғаларды халық ешқашан ұмыт­
пайтынын аңғартады. 
Үшіншіден, «Алаш дәптері» мейлі ауылдағы, мейлі қа­
ладағы қарапайым адам ұлтының мұрасын сыйлау, бағалау 
арқылы тарихқа өлшеусіз үлес қоса алатынын көрсетеді. 
Естеріңізде болса, Қазақстан Ғылым академиясының қол­
жазба қорындағы көп мұра дәл осы жолмен жиналған.
Әсіресе, 1950­1970 жылдары өнімді жүргізілген түрлі экс­
пе дициялардың арқасында қазір біз әлемге ұялмай көрсе тетін 
100 томдық «Бабалар сөзінің» мұрагері болып отырмыз. 

211
Біздіңше, бүгінде Елбасымыз көтерген мемлекеттік «Мә­
дени мұра» бағдарламасы мен ғылыми­зерттеу бағы тындағы 
«Халық тарих толқынында» бастамасының түпкі мақсаты – 
ұлтты өзіне және әлемге таныту. Осы ретте «Омбының Алаш 
дәптері» де бірсыпыра миссияны орындайды деп сенеміз. 
Әрине, бәрі де – ғылым үшін, бәрі де – ғылымның игілі гін 
көруге мүдделі халық үшін.
Бұл орайда оқырманға түсінікті болатын бірер материал ды 
көрсете кетейік. 
Мысалға «ұлт ұстазы» саналатын Ахмет Байтұрсынұлы­
ның «Бірінші дәптерге» енген «Иа, Құдайым, аққа жақ» 
өле ңін алайық (қазіргі жинақтарында «Тілек батам» деп бе­
рілген). «Алаш дәптерінде» ол: 
«Мен сендерге бүгілдім, 
Төресі әділ қазы деп, 
Он екі имам Әулие, 
Жүз жиырма сегіз Әнбие, 
Қолдай гөр, өңшең әруақ!» – 
деп аяқталады. 
Бүгінгі жинақтар «Төресі әділ қазы деп» деген жермен 
бітеді. Енді осы ғалымдарды да ойлантуы керек пе? Әрине ой­
ланту керек! 
Немесе осы жинақта біз әдетте «Мағжанның эпиграммала­
ры» деп жүргенімізді «Адам сындары» деп береді. Жарайды, 
аты бөлек­ақ дейік, бірақ сөз­ұғым бейнелеріндегі бөлектікті 
қайтіп жасырамыз?..
Мағжан – кеше де, бүгін де әдебиеттің алтын қазығы. Оның 
академиялық мәтіні бәріміз үшін маңызды. «Екінші дәп тер­
ге» енген «Өміріме өкпемнің» пәлсапалық­дүниетаным дық 
мән­мағынасы да, көркемдік сипаты да айрықша. Ең басты­
сы, мұнда елшіл, ойшыл, қағидатшыл Алаш ақынының бол­
мысы айқын көрінеді. Мағжан ақын туралы жазған Жүсіп­
бек Аймауытұлының: «Ақын ерікті­еріксіз өз заманының 
тонын кимеске, өз әлеуметінің жоғын жоқтамасқа, ті легін 
орындамасқа әдді жоқ» дегені де жоғарыдағы өлең жол­
дарының қыр­сырын ашады. Ақын жинағында (Үш томдық, 

212
1995, 1­том. – 226­228­бб.) «Өміріме өкпем» өлеңі нұсқасына 
біршама шумақ­тармақтың енбей қалу себебі түсінікті. Өйт­
кені мұнда мәселе ауызша жеткізушінің жадының әлді­әл­
сіздігінде. Бірер сөзді салыстырайық: 1995 жылғы кітапта: 
«Ортекедей орғытып оққа жығып», Омбы нұсқасында: «Орте­
кедей орғытып отқа шығып». 
1995 жылғы кітапта: «Арсыз нәсіп, армансыз алдадың ба?», 
Омбы нұсқасында: «Арсыз нәпсім армансыз арандатып». 
1995 жылғы кітапта: «Бас салып басқа бұғау салдырдың 
ба?», Омбы нұсқасында: «Бас салып басқа байлау салдырдың 
ба?». 
Қазақ ұғымында ортеке (мал) отқа шығатынын, нәпсі ар­
сыз болатынын, басқа байлау (мойынға­бұғау) салынатынын 
ескерсек, бұл ретте Омбы нұсқасы қисынды болып шығады. 
Сонымен бірге 1995 жылғы нұсқада даярлаушылар «Өміріме 
өкпем» өлеңінің біршама жеріне көп нүкте қойып («жол түсіп 
қалғанын меңзеп»), ғалымдарды ойлантып кеткен. Зерделі 
омбылықтардан алаштанушылардың қолына жетіп отыр­
ған нұсқа «түсіп қалған жолдарды» толықтырады. «Бірін ші 
дәптердегі» ақынның «Жан сөзінде» де қызықты мәтіндік 
жа ңалықтар бар. Бұлар – мағжантану үшін елеулі олжа. «Ом­
бының Алаш дәптерінен» оқырман Ізбасұлы Әбдірахман, 
Бейсембіұлы Баймұқамбет, Жұманұлы Әбілда, Тілегенұлы 
Ысқақ, т.б. ақындардың аты мен өлеңін оқып, «теңізді там­
шысынан» тануға талап қыла алады. 
Осылардың ішінде Ә. Ізбасұлы (Бектасов) мен Б. Бей­
сембіұлын ерекше атауға болады. Өйткені екеуі де ХХ ға­
сыр басындағы әдеби үдеріс тарихынан белгілі. Екеуі де ға­
сыр басында кітап шығарған. «Әбдірахман Бектасовтың 
«Құ  ламерген­Жоямерген» дастанын бала жастан оқып өс­
тік», – деуші еді Нарманбет ақсақал. Бұл ақын 1942 жылы 
қайтқан соң баласы бар мұрасын жиып­теріп Алматы дағы 
Ғылым академиясына тапсырған көрінеді. Зерттеуші Қ.Р. Ке ­
меңгер олардың сақталғанын «қолжазбалар қоры тізі мі нен 
көрдім» деп, растап отыр. Айтқандайын, бұл кісі де Ә. Жұ­
манұлымен сүйектес ағайын екен. Баймұқамбет – Мағжан 
ақынның нағашы жұртынан. Ақын «Жауар» азаматтары­
на деп осы жұртын айтады. Мағжан алғашқы айдаудан 

213
келіп, нағашыларына амандасуға барғанда дүниеге келген 
баласының атын Баймұқамбет «Мағжан» деп қойғаны мәлім. 
Бұл ретте дәптерге көп өлеңі енген Әбілда Жұман­
ұлы ендігі әдебиет тарихының шолу мақалаларында атау­
сыз қалмайды деп санаймыз. Ал кеңестік заман лебі қатты 
байқалатын («жа 
ратқан» дегеннің орнына «табиғат» де­
ген сөзді пайдалануы, жаратылысты тас ғасырынан болат 
ғасырына (Сталин заманына) дейін өзінше таратып жазуы, 
т.б.) туындылардың авторы Әбілжан Әбілдаұлы шығар деп 
топшылаймыз...
«Бірінші дәптерде» Міржақып (жинақта «Мержақып» 
дейді) пен Нарманбеттің белгісіздеу бірер өлеңі жүргені де 
ғалымдарды бей­жай қалдырмауы тиіс. Сондай­ақ осы дәп­
терде «Шығады асыл – тастан, өнер – жастан», «Бұл жазған 
замандасқа насихатым» өлеңдері бастапқыда М. Дулатұлы 
атынан беріліпті. Кейін Әбілда Жұманұлы туынды мәтіннің 
жанына «Осы өлең Мержақыптыкі емес, оқып жаңа таныдым, 
менікі» деп, Әбілжанның (баласы) қате көшіргені туралы 
ескертпе жазыпты. Біз осыны қаперге алып, бұл өлеңдердің 
соңына М. Дулатұлы атын қоймадық. 
Ал 1921­1922 жылғы алапат аштықты суреттеген «Әлі 
қарттың әңгімесінің» (авторы Жақан Сыздықұлы) «Омбы 
дәптеріне» енгені де айта қаларлық факті. Мұны да мәтіндік 
жағынан пысықтау артық болмас еді.       
Шарбақкөлде сақталған мұраның ішінен жұмбақтар мен 
мақал­мәтелдердің кездескені бекер емес. Фольклордың бұл 
саласы ұлттың ақыл­зердесін кеңейтіп, пәлсапалық ой­тол­
ғамдарға жетелеп отырған. Бұл шақтың жұмбағы әдете по­
эзия тіліне түскені мәлім. Мысалға бір жұмбақты алайық: 
    
Көк жиекте шай табақта, 
Алтын алма тербелед, 
Кейде бүркер ала ма жүзін, 
Ұлпа мақта перделеп. 
Кәне, ойланып көріңдерші, 
Шешуін мұның кім білед?            
 
   (Күн)

214
Өнер тұрғысынан алғанда, жұмбақ өлеңнің көркемдігі де, 
танымдық­пәлсапалық негізі де айрықша деп білеміз. 
Әдебиет үдерісі бедерінде жинақтағы аудармалар тура­
лы ғылыми байламдар жасауға болады (Крыловтан еркін 
аударылған поэмаларды әзірлеп, оқырманға ұсынуды кейінге 
қалдырдық). 
«Бірінші дәптердегі» өлеңдерді хатқа түсірген С. Райыс­
ұлы және басқалар әр шығармадан кейін көшіріп жазған 
күнін көрсеткен. Бұл тұста Сыздықтың қолымен (калли­
графия) хатталған өлеңдерді бүгінгі қаріпке түсіруге аян­
бай атсалысқан зерттеуші, ақын Имамғазы Нұрахмет еке­
нін ілтипатпен айтамыз. Сондай­ақ қолжазбадағы кейбір сөз 
ұғымдарды тануға зерттеуші Қалбан Ынтыханұлы да жәр­
демдесті. 
Осы жинақты құрастыра отырып, біз «Үшінші дәптердің» 
түп иесіне – тарихи авторға ерекше тоқтала кетпекпіз. 
Сәдуақас Ғылмани (1890­1972) – көрнекті қоғам және 
дін қайраткері, аудармашы, хадисші, ақын. Ерейментау, 
Ақмола мешіттерінің алғашқы имамдарының бірі. Ол 1952­
1972 жылдары Қазақстан қазиятының қазиы, сондай­ақ 
Орта Азия және Қазақстан діни басқармасының мүшесі 
қыз метін атқарды. Қайраткер 70­жылдары «Құран туралы 
жа ла мен өтіріктерге қарсы» атты кітап, 110 мыңға жуық 
сөзді қамтыған «Арабша­қазақша түсіндірме сөздік», «Ел 
аузынан жиған тергендер (би­шешендер мұрасы) жинағын 
даярлады. Құран­Кәрім аяттары мен хадистердің қазақша 
тәфсірлерін, мәуліт өлеңдерін, діни сауалдарға жауаптар мен 
діни уағыздарды да әзірледі. Әйгілі «Кәлила мен Димнаны» 
қазақшаға аударды. Қазақстан Ғылым академиясының тап­
сырмасымен әл­Фараби шығармаларын араб тілінен тікелей 
қазақ тіліне аударуға атсалысты. 
С. Ғылмани ислам жолындағы ағартушылық қызметі үшін 
1929­1946 жылдар аралығында қуғын­сүргінге ұшыраған. 
Батыс­Сібір аймағында (Омбы ауылдарында) бас сауғалай 
жүріп, сол кездің ауыр халін ислам құндылықтарына сүйеніп 
поэзия тілімен жеткізді. 30­жылдардағы саяси репресси­
ядан соң кеңестік қазақ әдебиеті сыңаржақ ұраншылдық 
үрдіске ойысса, С. Ғылмани жырлары ұлт трагедиясын шы­

215
найы суреттеуімен ерекшеленеді. Бұл тұрғыдан ол сол ауыр 
кезеңнің сезім мен көңілдің танымдық­көркем күнделігі 
бола алады. Оның үстіне күні бүгінге дейін азапталған, қу­
ғындалған Алаш зиялыларының 30­жылдардағы еңбектері 
ғы лыми айналымға түспей тұрғанда, С. Ғылмани мұрасы сол 
«ақтаңдақты» біршама толықтырады деп есептейміз. 
Қазаққа әл­Фарабиді алғаш танытқан ғұлама, соңына 
«Әл­Фараби және Абай» секілді таңдаулы еңбек қалдырған 
ака демик Ақжан Машанұлы былай деп жазады: «Мен С. Ғыл­
маниді өзімнің ғылыми жетекшім деп есептеймін. Өйт кені 
«екінші ұстаз» әл­Фараби араб емес, қазақ жері нен шыққан 
ғұлама» деген хабармен жер жүзін шарлап, анықтауға кі­
рісіп, араб­парсы тілдерінде жазылған шығар маларды оқи 
алмай жүргенімде Сәдуақасқа кезіктім. Ол кісі маған керекті 
шығармаларды аударып берді. Соларды зерттей келіп, әл­
Фараби зиратын тауып, оны қазақтың Отырар­Фараб қаласы­
нан шыққан оқымысты екенін дәлелдеп, ел­жұртына та­
ныстырдым». 
Ел арасында «Сәкен халпе» аталып кеткен бұл кісіні Ом­
бының қариялары осы күнге дейін аңыз қылып айтып отыра­
ды. Сондықтан оның жырларының түрлі жолмен көшіріліп, 
ел ішінде жүруі – заңды нәрсе. 
Қорытындылай келе айтарымыз: кітап жоқта немесе 
Алаш зиялылары мұрасын оқуға тыйым салған кезде қолдан­
қол ға көшіп, халықтың рухани сұранымын қанағаттан дыр­
ған «Дәптерлер» феномені мәнін, тарихи орнын әлі де бол са 
зерделеп, әлемге өз мағынасында көрсету – тәуелсіздік тала­
бы, заман сұранымы. 
«Омбының Алаш дәптері» – осының айқын бір мысалы. 

216
Тұрсын ЖҰРТБАЙ

жүктеу/скачать 1,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: