Мағжан ЖҰмабаев педагогика
жүктеу/скачать 0,95 Mb. Pdf көрінісі
|
| Хұкімдердің бѳлінуі.
Хұкімдер былай бѳлінеді: 1) жасалуына қарап, 2) қомағы яки санына қарап, 3) іші яки сынына қарап, 4) ие мен айтылыс арасындағы бай- ланысқа қарап, 5) хұкімнің шындық дәрежесіне (мо- дальность) қарап. 1) Хұкімнің жасалуына, яғни біз иеге айтылысты қайдан алып отырмыз, соған қарап екіге бѳлінеді; а) шешетін хұкім (анализ хұкімі). Егерде иеге сол иенің ѳз ішінде жоқ бір сынды айтылыс қылсақ, ше- шетін хұкім жасаған боламыз. «Кѳмір қара, қар суық» деген сықылды; б) қоспа хұкім (синтез хұкім). Егерде біз иеге сол иенің ѳз ішінде жоқ бір сынды айтылыс қылсақ, қос- па хұкім жасаған боламыз. «Құлақ құлдыр, шаш сары» деген сықылды. 2) Қомағы яки санына қарап хұқім үшке бѳлінеді: а) жалпы хұкім. Егерде ие қомағы таратылмай, ѳзіне бағынатын дербес ұғымдардың бәрімен кәдімгі күйін- де алынып хұкім жасалған болса, мұндай хұкім жалпы болады. Адам ақылды деген сықылды; б) дербес хұкім. Егер иенің бұрынғы қомағы тараты- лып алынып хұкім жасалған болса, – бұл хұкім дербес болады. «Кей адам ақын болады» деген сықылды; г) жалқы хұкім. Егер иеміз жалқы болса, хұкім де жалқы болады. «Абай ақын болған» деген сықылды. 3) Ішіне яки сынына қарап хұкім екіге бѳлінеді: а) бекітетін хұкім. Айтылыс сын иеге жапсырылып бекітілсе, бекітетін хұкім болады. «Жылқы шабады» де- ген сықылды; 106 «Сенімен Болашақ» республикалық қоғамдық бірлестігі б) бекітпейтін хұкім. Айтылыс иеге бекітілмей, бе- керленсе, бекерлейтін хұкім болады. «Жылқы ұшпай- ды» деген сықылды. 4) Ие мен айтылыс арасындағы байламға қарап үшке бѳлінеді: а) кесімді хұкім. Егерде сын (айтылыс) затқа (иеге) күдіксіз, шартсыз байланатын болса, «адам ѳледі деген сықылды; б) шартты хұкім. Егерде сын затқа белгілі бір шарт- тармен ғана байланатын болса, «қалауын тапса, қар жанады», «жаз жетсе, қар ериді» деген сықылды; г) бѳлмелі хұкім. Егерде затқа бірнешесі жапсыры- лып, бірақ қайсысы екені кѳрсетілмесе, яки бір айты- лысқа бірнеше ие кѳрсетілсе, «мынау әйел не ұл табар, не қыз табар», «Я мақсұт, яки ѳлім – екіден бір» деген сықылды. 5) Шындық дәрежесіне қарап хұкім үшке бѳлінеді: а) мүмкін хұкім. Егерде айтылысты иеге байлаудың мүмкін екендігі ғана кѳрсетілсе, «мүмкін Марста халық бар шығар», «сар далада адасып, суық кебін жамылып қалармын, кім біледі» деген сықылды; б) шын хұкім. Егерде айтылыстың иеге жапсырылуы тәжірибе, бақылау, куәлік арқылы тексеріліп, шын деп табылса. «Ақмолла – қазақ ақыны», «Ахмет Байтұрсы- нов – қазақ тілін кѳп тексерген», «Абылай – данышпан хан болған» деген сықылды; г) міндетті хұкім. Егерде дәлелдермен бекітіліп, бір сынның бір затта болуы міндетті болса, «сезгіш адам сүйгіш келеді», «суықта су қатып мұзға айналады» де- ген сықылды. Хұқімдер жоғарыда саналған бѳлімдерге бѳлінген- мен, бір хұкімде әлденеше бѳлім табылуға мүмкін. Мы- салы, «қар суық» деген хұқім – әрі шешетін, әрі жалқы, әрі бекітетін, әрі киімді, әрі шын, әрі міндетті хұкім. |