Макроэкономикалық модельдер мен айнымалылар

Макроэкономикалық модельдерді қолдану арқылы мемлекет экономикаға әсер ету нүктелерін, жүргізіліп жатқан саясат қағидаларын, пайыздық қойылым, еңбекақы динамикасы, инфляция темпі, өндіріс көлемі, айырбас бағамы және т.с.с. құбылыстарды басқару механизмдерін анықтайды. Әрбір модель белгілі бір мақсатта құрылады: экономикалық құбылысты түсіндіру, экономикалық заңдылықтарды зерделеу, жоспарлау және болжау.

Модельдер логикалық, графиктік және алгебралық түрде құрылуы мүмкін. Макроэкономикалық модельде экзогенді (сыртқы) және эндогенді (ішкі) айнымалылар ажыратылады.

Экзогенді айнымалылар модельден тыс анықталады. Олар – алдын-ала белгіленген статистикалық деректер. Мысалы: ЖҰӨ, мемлекеттік шығындар, салық мөлшері және т.б. Ал эндогенді айнымалылар – модельдің ішінде құрылатын, яғни модельдің нәтижесі болып табылатын айнымалылар. Мысалы: тұтыну көлемі, инвестициялар, нақты пайыз мөлшерлемесі және т.б.

1.1 сурет. Макроэкономикалық модель үлгісі

• 
  қор айнымалысы;
  
• 
  ағын айнымалысы.
  

Ағын – макроэкономикалық модельді құру үшін қажетті категория. Ол экономикалық даму тенденциясын зерттеуде маңызды болып келетін кез-келген элементті, категорияны динамикада көруге мүмкіндік береді. Ағын айнымалысы уақыт бірлігіне тиісті мөлшерді анықтайды. Мысалы: ЖҰӨ, тәуліктік жалақы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, 1 ай аралығында жұмыстан босатылған адамдардың саны.

Экономикада уақыт аралығында бағалар өзгеріп тұрады. Бірақ бұл процесс лезде орын алмайды. Себебі бағалар мен жалақы қатаң болуы мүмкін. Макроэкономикада қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді уақыт кезеңі ажыратылады. Экономистердің айтуынша, бағалар ұзақ мерзімді кезеңде икемді және қысқа мерзімді кезеңде икемсіз болады.

Қарапайым сызықтық модельдерді келесі түрде жазуға болады:

k шамасы – (1.1) теңдеуімен берілетін сызықтың бұрыштық коэффициенті, b – бұл сызықтың тік осінен кесетін кесіндінің шамасы.

1.2 - сурет. Түзу сызық

(1.1) теңдеуінің параметрлерінің өзгеруі сызықты жылжытады, оның көлбеуін өзгертеді. k коэффициентінің абсолютті шамасы артқанда сызық тіктеу, ал азайғанда – жатықтау болады. Егер b мәнін өсірсек, сызық өзінен параллель түрінде жоғары жылжиды, егер де кемітсек – төмен жылжиды.

Әрине, практикалық мақсаттарда қолданылатын модельдер (1.1)-ге қарағанда аса күрделі болуы мүмкін. Олардың құрамында бір емес, бірнеше теңдеулер, оның ішінде сызықтық емесі де болуы мүмкін. Экономикада, табиғи ғылымдармен салыстырғанда, эксперименттер жүргізу мүмкіндіктері өте шектеулі. Сондықтан экономикада модельдердің құрылуы статистикалық мәліметтерге сүйенеді.

Нарық шаруашылығының негізгі субъектілері, ең алдымен бізге микроэкономика курсынан белгілі болып, кейін макроэкономика курсында жалғастырылып оқытылады. Олар:

• 
  үй шаруашылығы;
  
• 
  фирмалар;
  
• 
  мемлекет;
  
• 
  шет ел (ашық экономикада).
  

1.3-суреттен көрініп тұрғандай, игіліктер нарығынан тұтыну тауарларын сатып алатын үй шаруашылықтары, осы жағдай арқылы өзінің шығындарын жүзеге асырады. Ал ол өз алдына игіліктерді өндіретін фирмалар үшін табыс болып табылады. Шынында да, егер сіз жеңіл машина сатып алсаңыз, сіз үшін ол – шығын, ал өндіруші үшін – ол табыс.

Бір уақытта, өндіріс факторлары нарығында жер, капитал, еңбек қызметтерін тұтынатын фирмалар – осы қызметтерді ұсынушылардың, яғни үй шаруашылықтарының табысы (еңбекақы, пайыздық төлемдер, жалдау төлемдері) болып табылатын шығындарын тартады.

Шығыстар мен кірістер айналысына мемелекет те қатысады. Бір жағынан, ол үй шаруашылықтары мен фирмалар төлейтін салықтар негізінде табыс алады. Екінші жағынан, мемлекет үй шаруашылықтарына әлеуметтік трансферттерді төлегенде (мысалы, толық емес отбасыларға көмек түрінде) және фирмалардан өнімді сатып алғанда (әскер үшін қолдану) шығындарын жүзеге асырады.

Бұл – экономикадағы шығыстар мен кірістер айналысының қарапайым сызбасы болып табылады. Егер сыртқы әлем (шет ел) мен қаржы нарықтарын есепке алсақ, онда біз шығыстар мен кірістер ағыны жөнінде толығырақ сипаттама ала аламыз.

Шетелді есепке алғанда, тауар импорты экономиканың отандық субъектілерінің шығындары ретінде, ал экспорттан пайда – экономиканың отандық субъектілерінің табыстары ретінде болады.

Демек, шын мәнісінде, үй шаруашылығы мен фирмалар табыстарының сомасы үй шаруашылығы мен фирмалар шығындарының сомасына тең болуы керек.

Табыстар мен шығындар айналысында «қуат берулер» мен «жылыстаулар» бар. Осындай жалпы түсініктермен тұтас белгілі макроэкономикалық категориялар белгіленеді.

«Қуат берулер» – ел ішінде өндірілген өнімді сатып алуға отандық тұтынушылардың шығындарына қосымша ретінде жүзеге асырылатын шығындар болып табылады:

• 
  І – инвестициялар (отандық және шетел);
  
• 
  G – мемелекеттік шығындар;
  
• 
  Ех – шетелдік тұтынушылардың экспортталған отандық тауарларды сатып алуға кеткен шығындары.