Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| мартаба айлантур // жеті мәрте айналдыр, йетмиш қат хала // жетпіс қабат
киім, йетмиш мың йылдық йол //жетпіс мың жылдық жол, йүз мың турлуг хашарат // жүз мың түрлі жыртқыш, үч мартаба сура // үш мәртебе сұра, еки рак’ат намаз // екі бас намаз, йетмиш мартаба қасам // бір сағатта жетпіс мәрте ант, йетмиш еки груһ халиқ // жетпіс екі түрлі халық, йермиш мартаба ант // жетпіс мәртебе ант т.б. Үш ескерткіштегі осы берілген мөлшерлік конструкцияларды жинақтай келгенде, мынадай мөлшерлік компоненттерді (өлшем бірліктер, арнайы мөлшерліктер, ауыспалы мөлшерліктер) бөлек алуға болады: авуч (уыс), пара (парақ), қат (қабат), лоқма (жапырақ), йығач (ағаш), журʻа (ұрттам), аршун (аршын), түман (түмен), қатра (тамшы), тар (тал), турли (түрлі), түб (түп), дана (дана), жами’а (топ), қабза (уыс), қатла (мәрте), чингал (шеңгел), йыллық (жылдық), кисм (түрлі), уақыт (уақыт), мартаба (мәрте), турлуг (түрлі), рак’ат (бас), груһ (түрлі) – (25). Бұлардың әрбірін, конструкцияларымен қоса, лексика-грамматикалық ерекшелігіне қарай талдаудың реті келмейді. Сондықтан берілген конструкцияларды семантикалық ерекшеліктеріне қарай топтастырып, ең басты түрлеріне ғана тоқталу қажет. Олай болса, мөлшерлік конструкциялар микромөлшер ұғымдары аясында былайша көрініс табады: – Ескерткіштерде аршун, йығач, қат мөлшерліктері қашықтық семантикасын білдіреді. Аршын – тілдің барлық тарихи кезеңдерінде кездесетін ұзындық өлшемі. Йығач та – мұсылман халықтарындағы ескіден келе жатқан 128 ұзындық өлшемі. М.Қашқари «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегінде бұл сөзді: Иығаш // фарсах – ұзындық өлшемі: Бір иығаш жер //бір фарсах жер, – деп береді (МҚ, Т 3- 17). Ал қат сөзі белгілі нәрсенің қалыңдығын, қабатталуын білдіретін сөз. Осы семантикалық ерекшелігіне байланысты қолданылатын затына қарай қашықтық, құн, сапа сияқты түрліше мөлшерлік ұғымдарды білдіреді. Ескерткіштерде көбіне «қашықтық» ұғымына байланысты қолданылады. Мысалы, Йеті қат иер // жеті қабат жер: Йеті қат йерні һәм тутғучы ол (ХШ, 70р-20) // жеті қабат жерді де тұтушы Ол. Мұнда қат сөзі жерге байланысты қолданылып, оның тереңдігін, қалыңдығын білдіріп тұр. Сондықтан қат сөзі мұнда «қашықтық» ұғымын білдіреді. – Ескерткіштерде лоқма, қатра мөлшерліктері көлем семантикасын білдіреді. Лоқма жейтін асқа (нанға) байланысты қолданылса, қатра суға байланысты қолданылады. Лоқма сөзінің мағынасын А.Ибатов бірде тілім, енді бірде жапырақ деп береді. Алайда екеуі де, жалпы мағынасын бергенімен, аталған сөзге балама бола алмайды. Қалай болғанда да, астың белгілі бір бөлігі екені белгілі. Сондықтан бұл «көлем» ұғымына жатады. Ал қатра сөзінің аудармасын А.Ибатов қайтара, рет деп берсе, оны өзге екі ескерткіште тамшы деп берілген. Мысалы: 1) Нечә қатра сув учаңдын йоқатың (ХШ, 110в-40) // Неше рет су ішіңнен жоғалттың; 2) Толун айдек қылур бир қатра суны (МН, 17, А/9-10) // Толған айдай қылар бір тамшы суды. Біздіңше, қатра сөзінің аудармасы тамшы сөзіне сәйкес келеді, яғни көлемі бір тамшыдай ғана су ұғымын білдіреді. Бірінші мысалдан қатыра сөзінің контекстік мағынасы «рет»-ке де, «қайтара»-ға да сәйкес келмейтінін аңғаруға болады. – Ескерткіштерде авуч, қабза, чингал, журʻа мөлшерліктері сыйымдылық семантикасын білдіреді. Мұнда авуч, қабза, чингал сөздері – зат есімдер, яғни дене мүше атаулары. Сондай-ақ осы дене мүше арқылы өлшенетін заттарға байланысты айтылып, конструкция құрамында келіп, ауыспалы мөлшерлік болып жұмсалады. Яғни уысқа, шеңгелге сиятын заттардың мөлшерін білдіріп, сыйымдылық семантикасын береді. Сыйымдылық арқылы өлшенген заттардың белгілі көлемі болатындықтан, бұл сөздер көлем мөлшері семантикасында да қолданылады. Ал журʻа сөзі жұтым мағынасында жұмсалады да, ауыз қуысының сыйымдылығы арқылы өлшенген заттардың мөлшерін білдіреді. Мысалы: Аңар бір журʻа сүсүн елдін артуқ (ХШ, 33р-13) // Оған бір ұрттам жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|