БАЛА МІНЕЗІН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ЖОЛДАРЫ
Тәрбиенің алғашқы бастамасы отбасынан басталады. Ата-ананың баламен жасайтын қарым-қатынасының үлкен тәрбиелік мәні бар. Әсіресе отбасындагы ата мен ананың өзара қатынасы үлкен тәрбиелік мәнге ие. Мәдениетті отбасындагы ерлі-зайыпты кісілердің бір-біріне айтқан игі ниеті, кішіпейілділігі, сыйласуы, жанұя қажеттілігінен туған мәселелерді ақылдаса отырып, шешуі бала мінөзіне жағымды әсер етеді. Мысалы, ретінде Қызылқүм ауданында қарасты «Арыс» ауылының тұрғыны ерлі-зайыпты Жұмаш пен Зүбайраның келтіруге болады. Осындай қарапайым жанұя өз балдарына адал еңбегімен адамгершілікті, саналылықты үйретуде. Жанұя мүшелерінің адамгершілік қасиеттері олардың тұрмыс құру жағдайларынан да айқын көрінеді. Әрине, таза, мәдениетті, тұрмыс жас ұрпақтарда адалдықты шыншылдықты қалыптастырады. Бірақ бізде барлық ата-ана бірдей емес. Сырт көрінісінен қарағанда тұрмыста таза, мәдениетті болып көрінген кейбір кісілердің ішкі дүниесінде бықсып жатқан жарамсыз қылықтар табылады. Ондай қылықтар жас балаға тез әсер етеді.
Бала тез еліктегіш, иланғыш болғандыктан, жаман қылықтарды да тез үйренеді. Соның үшін жанұядағы ерлі-зайыптылар жарамсыз сөздердің, қатынастырадың бала тәрбиесіне үлкен нұқсан келтіретінтігін айтпай кетуге болмайды:
Әсіресе маскүнемдікке салынып, балардың көзінше әйелін балагаттап ұратын еркексымақтар да кездеседі. Мұндай кезде жас бала анасының дәрменсіздігінен шыдай алмай, жылап та жібереді. Осындай мәдениетсіздік өзімізді қошаған немесе ағайын туыстар арасында өте жиі адамгершілік қасиеттен айырыларда адам ең алдымен жанұясын. Содан барып халық алдынада абыройсыз, құнсыз халге түсе бастайды.
Баланы тәрбиелеу тек сөз, ақыл айту арықлы ғана емес, әрбір ересек ісінің қимылынан, іс-әрекетінен, қызметінен байқалып тұрған жөн. С.Макаренконың «балаға тәрбие беру үшін тек үгіт пен ақыл жеткіліксіз. Егер сіз өзіңіз мақтаншақ болсаңыз, жолдасыңызды сөксеңіз, сіздің балаға айтқан үгітіңіз, ақылыңыз түкке де керек емес» — деген сөздерін әсте естен шығармау керек.
Бала мінезі көпшілік жағдайда әке-шешесінің мінөзіне өте ұқсас келеді. Осы жағдайға қарап кейбір ата-аналар мінез тума қасиетке ие емес іе екен деген ойға келеді.
Психология ғылымы мінез ортаның, оқыту, тәрбиелеу процестерінің әсерімен қалыптасатын жеке кісідегі дара ерекшелік деп түсіндіреді. Академик И.П.Павловтың жоғары нерв қызметі туралы ілімінде мінез ерекшеліктері емес, нерв жүйесінің типологиялық ерекшеліктері, шшандардың ғана тума қасиетке ие екендігі дәлелденген. Демек, мінез зірден қалыптаспайтын, өмір тәжірибесіне қарай оқыту, тәрбиелей нютижесінде бір жүйеге келетін күрделі психикалық құбылыс.
Бала мінезінің әке-шешесінің мінез ерекшеліктеріне ұқсас келуі, біріншіден, жанұяда барлығына ортақ жалпы жағдайдың әсер ететіндігі болса, екіншіден, баланың ересек кісілерге еліктеуінен болады. Бірақ айта (ететін бір мәселе — бір жанұядағы балалардың мінез ерекшеліктері әр тұрлі болуы да мүмкін. Қазақтың бір биеден ала да туады, құла да туады дегені сиқты бір жанұяда ожар да, жуас та бала болуы мүмкін. Олай болса себебі де тәрбиеге байланысты. Тіпті егіз баланың мінездері де әртұрлі болады. Атақты психолог Ковалев А..Г. егіз Валя мен Вераның мінез бітістерін мектеп жасына дейінгі уақытысынан байқаған. Валя мен Верадан бес-он минут бұрын туса да оны үлкен деп санап, оған әртұрлі тапсырмалар берілген. «Вераға қарап тұр, жылап қалмасын, ол кішкентай, сен оның апасы боласың. Сен дүкенге нан сатып ала ғой» деген сияқты тапсырмалар Валияны шынықтырады. Өзіндік дербес әрекетін қалыптастыру арқылы мінездегі батылдық, шешімдік қасиеттерін дамытады. Демек әр балаға әртұрлі талаптар қою олардың мінез бітістерінің әртұрлі болуына алып келген.
Егер жанұяда талап қойылмастан өз бетіне жіберілсе, бала мінезінде шолжандық, қыңырлық, қисықтық, тартыншақтық сияқты жарамсыз қасиеттер қалыптаса бастайды. Оның өзі бала келешегін бұзықтықтың шыңырау құдығына сүйрейтіндігі жалпы жұртқа аян. Сол үшін біздің тәрбиемізде ақау болмауы тиіс. Тәрбие жұмысымен тек ата-аналар ғана шұғылданбай, бүкіл жұртшылық шүғылдануы керек.
Балаға қойылатын талаптар барлық жанұянда бірдей бола бермейді. Кейбір жанұяда жай жалынып, айтқанын істететін болса, екінші біреулерінде, баланың қызығуына, жас ерекшелігіне, қабілетіне қарамастан, қатаң талап қойылады. Бірінші жағдайда ата-ананың жұмсақтығын пайдаланып, бала ерке, шолжаң болып өссе, екінші жағдайда өз еркінен айырылып, амалсыз мойындайтын жалған қатынастар қалыптасады. Әрине, жанұя жағдайында балаларды әкесі мен шешесі ғана тәрбиелеп қоймайды, сонымен қатар, жанұяның басқа мүшелері де тәрбиелейді. Сол үшін барлық жанұя мүшелерінің балаға қоятын талабы алдын ала ойластырып алынған жөн. Егер әкесі баладан бір жұмысты талап етсе, ал шешесі оны қуаттамаса, балада әке-шешесіне жалған қатынас пайда болады. Мысалы, Болат деген кісі жұмысқа кетіп баратып сегізінші сынпта оқыитын ұлына бүгін кешке киноға бармай-ақ қой, сабағыңды дайында дейді, ал шешесі әкесі кетісімен баланы киноға жібереді. Онымен тұрмай, Талғат папам ұрсады деп қауіптенбей-ақ қой, мен айтпаймын дейді. Міне, мұндай қатынастар арқылы баланың әкеге деген мейірімі жоғалтып, үлкендерді сыйлау қасиетінен айырыла бастайды.
Ерлі-зайыптылар арасындағы ондай қатынастар баласын аяудан келіп шығады. Бірақ шын мәнінде ол достық емес, өзіне істеген қатыстығы іспептті.
Баланың мінез ерекшеліктерінің қаііыптасуына және оларды тәрбиелеуге ата-ананың басқа кісілермен қарым-қатынасы да күшті әсер етеді. Сол үшін ата-ана өзінің айтқан сөзіне, жасаған әрекетіне, қимылына аса жауапкершілікпен қарауы керек.
Кейбір ата-аналар баламыз әлі жас, әзірге не түсінер дейсің деп оның көзінше өз жолдастырының, оқытушылардың жарамсыз қылықтарын айтып отырады. Ондай кісілердің көпшілігінің сөзі мен іс-әрекетінің арасында бірталай алшақтық болады. Мысалы, жарамсыз қылықтарын айтқан жодастары үйіне келіп қалса, оның асты-үстіне түсіп, бэйек болады да қалады.бұрын бұл келген кісінің тек жарамсыз қылықтарын ғана есіткен балаенді әке-шешесінің кейінгі әрекетіне таңдана қарап, нашар пиғылды кісілерге де осындай қатынаста болу керек екен деген ойда қалады. Міне, содан барып сыртынан өсек-өтірік айтып, көзінше шындықты айта алмайтын, жалтақ мінезді, жағымпаз адам шығады. Кейбір кісілер тіпті баласына: «Мені үйде жоқ деп айта сал» — деп оны тікелей өтірік айтуға баулиды. Мұндай жағдайдың алғашқы кезеңінде көңілінде ешқандай кір болмағандықтан, баланың ойында: «Осы папам біреуді алдамақшы ма? Үйде деп шынымды айтсам қайтеді?» деген сұрақтар туады. Кейде алдаудың шырмауына әлі орала қоймаған жас бала әкесінің айтқаны есінен шығып кетіп, сұраған кісіге: «Маған папам үйде жоқ деп айт деді» деп те қалады. Осындай жағдайда шынын айтам деп, сөгіс естіген бала алғаш қынжылып жүрсе де, кейін папасы үйде бар болса да «жоқ» деп айтуға дағдылана бастайды. Мұндай жалған қатынас бала мінезінде шындықты жасырып, өз пайдасына қарай өтірік айтатын зымияндықты қалыптастырады.
Бала психологиясын жақсы білмейтін кейбір жанұяда ойнап айтқан болып, бірін-бірі жамандап отырады. Оған сене қоймайтын бала «Ия етірік айтасың, алдайсың» деп өзінен үлкен адамга қарсы дау айта бастайды. Содан барып балада сөзге сенбеушілік, күмәндаушылық келіп шығады. Кейде етірік айтып, онысы білініп қалса, «Ия, алдадым, ойнап айттым» дей салатын болады. Бала мінөзіне жанұя мүшелерінің көңіл күйі, қатынастары да айырықша әсер етеді. Бірақ барлық жанұяда баланың көңілді тұруына жағдай бола бермейді: кейбіреулердің шешесі болса, әкесі болмайды, әкесі болса, шешесі болмайды. Әсіресе, шешесіз бала өте қамкөңіл, тез ренжитін күйгелек мінезді болып келеді. Ол аналық мейірімді қатты аңсайды. Сондай жағдайда кейбір өгей шешелер аналық мейірімі аз болса, не тіпті болмаса, балаларды болмашы нәрсені сылтау етіп, ренжіте береді. Соның салдарынан бала мінезінде жалтақтық, зиянкестік, ашуланшақтық сияқты жарамсыз қылықтар қалыптасып, екінші рет жазаланудың қаупі төнгенде өтірік айтуға да мәжбүр болады. Кейбір жанұяларда баланы пұшық, қортық деп атау кездесіп тұрады. Міне, мұндай сөздер баланың көңілін көтермейді, керісінше, налу сезімдерін тудырады. Бала тәрбиесіне мұндай ұқыпсыздықпен қараушылық оның кесір, қыңыр, жасық мінезді болып өсуіне себепші болады.
Жас балаларда достық сезімінің күштілігінен өз жолдастарының жарамсыз қылықтарын жасыру, жақсы қылықтарын әсірелеп есіру күшті болады. Мұндай жағдай балалардың ойын үстінде сырлас-мұңдас болып, бір-бірінің кемістігін ата-аналарына білдірмеуге тырысқанда байқалады. Ал ойын үстінде бір бірімен келіспей қалатын жағдайда олар әр уақытта шындықты айтып, кемістіктерін жасырмайды. Кейбір ата-аналар өз балаларының мінез ерекшеліктерін толық түсінбегендіктен, өз балам дұрыс болса болды деп, баласын жарамсыз қылықтары бар балалардан ажыратып ала бастайды. Бірақ бала ондай балалармен ойнауын, әрине, тоқтатпайды. Себебі, ойнау үшін оған серік керек. Негізінде баланың достық, ұжымшылдық сезімін арттыру үшін, оны бірге ойнаған жолдастарынан ажыратпай, қайта сол жолдас балаларын олардың әке-шешелерімен бірлесе отырып тәрбиелеу тиімді нәтиже береді. Баланың жолдастарындағы мінез кемістіктерін олардың ата-аналарымен бірлесе отырып талқылағанда, олардың ар-намысына тиместен, баланың ерекшеліктерін еске ала отырып, келешекте жөнделетіндігіне сенім білдіре отырып тәрбиелеу керек.
Балаларда өмірдегі барлық нәрселерге қызығушылық күшті болатындығы себепті олардың арман-мүддесі, қиялы әлдеқайда алысқа шырқайды. Содан барып балалардың ойы мен әркетінің арасында көптеген алшақтық білініп тұрады. Ондай жағдайда жас балардың творчестволық ойын дамыту үшін олар тарабынан қойылған сұрақтарға қысқа да анық, дәйекті жауаптар беріп, балаларды олардың ой арнасын керней шалқыған қиялы мен арман-мүддесі орындалуы мүмкін болатын салаға сілтеп отыру қажет. Кейбір ата-аналар балаларын жастайынан ерке етіп тәрбиелейді. Ерке бала бетін ешкім қайтармағандықтан, керексіз талаптардың бәрі екі айтылмай орындалғандықтан шолжаң да қыңыр болып өседі. Сонымен бірге сәл нәрсеге кеңілі қалғыш, ызақор, менмен, көпшілікке жанаспайтын болады. Ондай бала көңіліне үнамағанын істемейді, қоғамдық пайдалы еңбектен бас тартуға әрекет жасайды. Сол әрекетінде арзымайтын нәрселерді сылтау етіп, мұғалімдерді, ата-анасын алдай бастайтын болады.
Баланың мінез ерекшеліктерінде Мұндай кемістіктерді болдырмау үшін жанұя тәрбиесінде оны тым еркелетпей, ұрып-соғып жазаламай ата-аналық мол мейіріммен, оның барлық қимыл әрекеттерін терең талдай отырып, жарамды қылықтарын айрықша атап көрсетуден жалықпау керек.
Әрбір ата-ана өз баласының мінез ерекшеліктерін тәрбиелеумен бірге басқа кісілердің балаларындағы жарамас қылықтарды сезе қалған жағдайда, оларға да өз басындай көңіл аударып, кемістіктерін жөндеуге жәрдем бергендері жөн. Бірақ кейбір кісілер өзінің жеке басының қамын ойлап, басқа балалардың тәртіпсіздігін көре тұрып байқамағансиды. Мысалы, Шымкент қаласындағы №47 орта мектептің 6-сынып оқушысы Бекжан, Әліби төменгі сынып оқушыларының түскі тамаққа алған теңгелерін алып қойып, қыдырып жүргені жайында сұрамағанда.
Баланың мінез ерекшеліктерін қалыптастыруда жанұядағы еңбек тәрбиесі айырықша орын алады. Еңбектің барлық тұрі баланы қызықтыра бермейді. Сол үшін балаға тапсыратын жұмыстар олар ойнайтын ойындардың мазмұнына қарайлас болғаны абзал.
Жанұядағы еңбек тәрбиесін баланың сәби көзінен-ақ бастау керек. 2-3 жасар бала қолынан келмесе де ата-анасының әрекет — қимылдарын қайталамақшы болып, көп әуреленеді. Өз ойыншықтарымен ойнап жатқанның өзінде ересек кісілердің іс-әрекетін қайталап, бірде «шофер» болып машина айдаса, бірде «қүрылысшы» болып үй қалайды. Мұндай ойындардың мәнінен түсінбеген кейбір ата-аналар «не бар сендерге топырылап, бүлдірме мына нәрселерді» деп жазғыра бастайды. Қиял дүниесінде өз әрекетіне мәз болып, қуаныш сезімінде отырған балалар, Мұндай жағдайдан кейін, ызаланып жылап та қалады. Содан барып, бірде болмаса бірде ата-анасына қарсы дау айтып, қарсыласа кететін дөрекі мінезді жағымсыз қылықтар шығара бастайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын процесін еңбекке тәрбиеленумен үштастыра отырып жүргізген дұрыс. Әрине, баланың еңбек ету кезіндегі бірінші әрекеттері сәтсіздікке ұшырауы мүмкін. Бірақ бірінші жолы нәтиже шығара алмады деп, баланы еңбек етуден шеттеуге қате болады. Баланың іс-әрекетіндегі қателіктерін ұрсып, зекіп емес, оған әсер ететін сөздермен түсіндіру керек. Бала психологиясының бір ерекшелігі — ересек кісілердің еңбек әрекеттеріне қызыға қарайтындығы. Бәрімізге белгілі: жұмыс істеп жатқан уақытта жас сәби қасыңа келіп еңбек құралдарын ұстағысы келіп, араласа бастайды. Сондай кезде «жағаласпа, қолыңнан келмейтін нәрсеге ұмтылма» деп, жекіріп тастайтын кісілер де кездеседі. Еңбек процесіне қызыға қарап тұрған жас сәбидің нәзік көңілі сондай дөрекі сөздің әсерімен суый бастайды. Ең негізгі кемістік — еңбекке деген ынтасы жоғалып, көңілі ойынға ауады. Тіпті бала 2 жасынан-ақ өз бетінше еңбектенуге әрекет жасайтындығы байқалады. Соның үшін баланы еңбекке баулу сәбилік дәуірден-ақ басталатындығы мәлім. 2 жасар баланың аяқ киімімді, сырт киімімді өзім кием деп әрекеттенуі еңбектенудің бастамасы екендігін білдіреді. Бірақ кейбір ата-аналар жас баланың ондай әрекетін қолдаудың орнынан, жекіріп, ұрсып тастайды: «адам асығып тұрғанда, сәнденбекші осы, тез-тез киіндірейін» деп жұлқылай бастауы баланы кесірлікке, қиқарлыққа бастайды. Егер бала іс-әрекетінде білмейтіндігін білдірсе, оған жекірместен шыдамдылықпен үйрету — оның еңбекке деген ынтасын арттырады. Баланың қолынан келетін нәрсесін өзіне істетпей, ата-ананың « жаны ашып», өздерінің орындай салуы еңбектің қүнын төмендетеді де, бала мінезінде жалқаулық, салақтық сияқты жарамсыз қылықтарды қалыптастырады.. Баланың-еңбкке ынталылығын арттыратын жағдайлардың бірі -оның еңбегін бағалай білу. Жұрт алдында мадақтау, оның еңбекке ынтасын арттырумен бірге, оны өз бетінше жұмыс істеуге құлшындырады. Бірақ орынсыз мақтау баланың дандайсуына, менмендік жасауына алып келеді. Сол үшін әрбір ата-ана бала еңбегінің эділ де орынды бағалай білуі керек. Әрине, баланы еңбкке баулу үгін жанұяда баланың жас ерекшеліктеріне, қызығуына, қабілетіне байланысты түзілген режим болуы шарт. Ондай тәртіптің болуы баланы ұқыптылыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелейді. жанұяда балаларға жасына қарай жеке-жеке тапсырма беріп, оның орындалуына тексеріп отыру баланың жауапкершілігін күшейтеді. ұяда не көрсең, үшқанда соны іледі дейді халқымыз. Сондықтан баланы жастайынан дербес әрекет етуге үйрету керек. Оның жұмысына қызығып, шамадан тыс көп істете беруге де немесе қолынан келмейтін ауыр жұмысқа жіберуге де болмайды. Өйткені ондай жағдайлар баланы қатты жшіықтырады немесе өз күшіне, қабілетіне сенімсіздік тудырады. Содан барып бала мінезінде жалтақтық сияқты жағымсыз жақтар қалыптасады. Сонымен қатар балаға тек жеңіл-желпі жұмыстар істеу де оның еңбекке деген қүштарлығын кемітеді. Балаға тапсырма беріп, артынан оны «аяп», өзі істей қоятын ата-аналар да табылады. Шымкент қаласының №47 орта мектептің 6 сынып оқушысы Бекжан оқу жылының соңында сыныпты тазалау жұмысында оның анасы келіп партасын тазалап, сырлап отыр. Ол баласын еңбек еткізудің орнына, оған берілген тапсырманы өзі атқаратын мұндай кісілер балаларының ақсаусақ болып өскенін көргенде барып санын бір-ақ соғады. Еңбексіз өскен балалардың ақсаусақ болып жүргені аз ба? Еңбек сүймейтін жалқаулардың мінез ерекшелігінде еңбек адамдарын сыйламайтын менмендік сияқты жарамсыз қылықтар айқын байқалады. Сондықтан мектеп мұғалімдері, ата-аналар атақты педагог К.Д.Ушинскийдің: «Өзі еңбек етпейтін адам ілгері баса алмайды, ол бір орнында тұрып та қала алмайды, кері кетеді. Адамның денесі, жүрегі, ақыл-ойы еңбек етуді тілейді. Егер адам өз өмірінде қандай себептен болсын қол қусырып бос отырса, онда ол дурыс жолдан адасады, оған енді амалсыздықтан келіп түсетін екі-ақ тұрлі жол бар және оның екеуі де адамды мерт қылатын жол. Оның бірі — қабақ ашпай, өмірден түнілу жолы, қаратүнек басқандай торыгу жолы, түпсіз терең жабығу жолы немесе майы таусылған шырақтай бара-бара сөну жолы. Ал еңбек- адамның өзінің еркін еңбегі — ол нағыз тіршілік — деген аталы ақылын зердесінде берік ұстағандары жөн. Баланың мінез ерекшілктерін семьяда тәрбиелеу мектеп тәрбиесімен үштасып жатса, ойдағыдай нәтиже беретіні даусыз. Бірақ кейбір ата-аналар балалары мектепке барғаннан кейін, ендігі тәрбие мектептің мойынында, біздің міндетіміз баланы асырап кинідіру деп қарайды. Өйткені одан арғысын мектептің өзі игеріп әкетеді деп қате түсінеді. Бала мектепке барганнан кейін де күнбе күн бақылап тұрмаса оқуында олқылық, тәртібінде тиімсіздік туады. Мысалы, Шымкент қаласындағы №47 орта мектептің б-шы сынып оқушысы Бекжан әке-шешесінің бақылауында болмағандықтан сабаққа бірде келсе, бірде келмейді. Оқудан суып қалған кейбір балаларға қосылып, күні бойы көшеде салақтап жүреді. Әрине, ондай балаға ата-ананың күделікті бақылауы қажет-ақ.
Кейбір ата-аналар баласының оқудан нашар екендігін біліп тұрса да ата-аналар жиналысына келмейді.
Мысалы, №47 орта мектептің 6-шы сынып оқушысы Бекжан, Ерзат, Әлиби, Ержігтің көптеген пәндерден үлгермеген. Өздері бір сыныпта екі жыл отырғандар, тәртіптері нашар. Сондай бола тұрса да, олардың әке-шешелері ата-аналар жиналысына бір рет те қатыспаған. Ондай ата-аналар Қазіргі кезде балаларының нашар оқитындығын ғана білсе, олардың келешегінде қандай қиыншылықтар болатындығын ойламайды да. Осы күйінде ата-ананың бақылауынсыз тәрбиеленген балалар тәртіпсіз балаларға қосылып, олардың мінез ерекшелігіндегі кейбір жарамсыз қылықтарын қабылдауы мүмкін. А.С.Макаренко айтпақшы, ондай балалардың ата-аналары кәрілігінде қайғы-қасіретке ұшырайды.
Ата-аналар жиналысына кейбір жауапты қызметте жүрген кісілер де келмей қалады. Олардан неге келмедіңіз деп сұраса, қолым тимейді деп жауап береді. Ондай ата-аналар өз жұмысын негізгі деп санап, бала тәрбиесін екінші дәрежелі жұмыс деп қарайды. Бұл кешірілмес қателік. Мектепте балаларға қойылған талаптар ата-аналар тарапынан қүпталып, оның орындалуына жәрдем беріліп отырса, олардың іскерлігі де арта түседі. Оқу-тәрбие процесінде оқушылардың оқуға ынталылығы, үғынуы, жалпы сабаққа қатынасы бірдей бола бермейді. Әрбір оқушының өзіндік мінез ерекшелігі, сыртқы дүниеге қатынасы, қимыл-әрекеті болатындығы белгілі.
Міне, соған орай оқушылардың мінез ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан талдау да олардың оқу-тәрбие жұмысындағы ақыл-ой әрекеттерінің қалыптасу кезеңдерін түсінуге жәрдем етеді.
Мектептегі оқыту-тәрбие процесінің жақсы жолға қойылуы, жоспарлы жүргізілуі де балалардың мінез ерекшіліктеріне әсер етеді. Шәкіртке ғылымның негізін үйретумен бірге біз олардың дүние танымын, ақыл-ой әрекетін, творчестволық ізденуін, қабілеті мен дарындылығын дамытамыз. Әрине, бұл жәйттерді оқушыларға толық жеткізу әрбір мұғалімнің сабақ беру шеберлігіне, материалды жан-жақты толық қамтуына, көрнекі және техникалық құралдарды дұрыс пайдалануына байланысты. Міне, сондықтан біз мұғалімнің педагогикалық процестің негізгі түлғасы деп санаймыз. Мұғалім әрекеті мазмұны жағынан оқушылар әрекетімен органикалық байланысқанда ғана тәрбие тиімді де Нәтижелі болады. Бір сыныптың өзінде мұғалімдердің сабақ беру тәжірибесіне қарай сабақ үстіндегі шәкірттердің мінез ерекшеліктері кейде олай, кейде бұлай болып құбылып отыратыны педагогикалық тәжірибеден белгілі. Сабақ қызықты, шеберлікпен өткен жағдайда оқушылардың зейіні басқа нәрсеге аууға мүмкіндік тумайды. Осындай кезеңце шыдамсыз, ұшқылақ оқушылардың қимыл-әрекетінде де байсалдылық байқалады. Сабақ тартымсыз, нәтижесіз болса, оқушылар қанша зейін қоюға әрекеттенгенімен шаршап, жалыға бастайды. Мұндай жағдайда жеңіл мінезді балалар өздері ғана тәртіп бұзбастан, басқаларға да теріс әсер етеді.
Оқытумен бірге оқушының жас ерекшелігіне сай келетін ақыл-ой әрекеттері мен қабілет ерекшелігін де ескерген жөн. Мұндай айрықша ескеретін бір жәйт оқушының сабақ үлгеріміндегі түсінігін дұрыс бағалаумен бірге, оның ықыласын жетілдіру мәселесі.
Педагогикалық тәжірибеде кейде оқушылардың кейбір пәндерден үлгермеуіне қарап, олардың жалпы қабілеті, сабаққа қатынасы туралы қате қорытынды жасалады. Шымкент қаласындағы №47 орта мектептің б-шы сынып оқушысы Асқаров Нү.рдәулетті кейбір пән мұғалімдері сабағынан үлгермеуіне қарап, сол пәндерден келешекте мағлү_маты шамалы болар деп күмәнданып келген. Бірақ сынып жетекшісі оған көп көңіл аудармайды. Бірақ басқа пән мұғалімдері оның оқуына толық үлгере алатындығына сенім білдіру арқылы Асқаровқа оқуға ынталалығын қалыптастырады. Нәтижеде бала психологиясына тэн қасиет мадақтау тәсілімен оның толқы үлгерімге жеткендігін байқадық. Бұл фактіні ұлы педагог А.С.Макаренконың балаға талап қоюмен бірге оны қүрметтей білу керек деген сөзін дәлелдеп отыр. Олай болса, оқушылардың мінез-құлқын жете түсініп алмай жатып,асығыс қорытындыға келуге болмайды.
Оқыту процесінде оқушылардың білімін дұрыс бағалаудың олардың мінез ерекшеліктерін тәрбиелеуде үлкен маңызы бар. Оқушы мүталімнің сұрағына жауап беруде өзінің ой-өрісімен ғана. өлшеп, қойған бағаға ренжитін кездері де болады. Мұндай жағдайда оқушыға қойылған бағаның дұрыстығын аңғартып отыру үшін кемістігін дер кезінде ескертіп отыру керек. Сондай-ақ баланың көңілін аулау үшін өне бойы бағаны көтермелеп қою да жарамайды. Себебі — мұндай жағдайда оқушының өзіне қоятын талабы тежеліп, ой процестеріндегі даму кезевдері бэсеңси бастайды. Сол үшін оқытушының бағасы оқушының білімін өлшейтін мысқал таразы болу керек. Мү.ғалім бағасы эділ болғанда ғана оқушылардың оқуға деген ынта-жігері арта түседі, ұстаз әрекетіне зор сеніммен қарап оны әр уақытта құрметтейтін болады. Оның өзі шәкірттің мұғалімді сыйлауын күшейтеді. Мұғалімнің кемістігін ересек кісілер байқағанда; шәкірттерінің көзінше жамандаудың қажеті жоқ. Кейбір мұғалімдердің кемістіктерін шәкірттерге айту арқылы жалпы олардаң ұстазға деген сыйласу қатынасын төмендетіп жіберуіміз де мүмкін.
Оқу-тәрбие процесінде оқушылардың мінез-құлқын тәрбилеудс ең негізгі түлға мүгалім екендігі белгілі. Тіпті бірінші, екінші сынып оқушылары мұғалімнің айтқанын өз ата- аналарының айтқандарынан да артық көреді. «Ия, бізге апай былай деген», «Біздің апай осылай үйреткен» деген сияқты сөздерді шын ықыласпен айтады. Демек оқушылардың мінез-құлқын тәрбиелеуде мұғалімнің білімділігі, мәдениеттілігі, ұстамдылығы, тапқырлығы, байсалдылығы ең негізгі фактор болып саналады. Барлық мұғалімдер шәкірттердің аңсаған арманынан шыға бермейді. Ксйбір мұғалімдер сабақ беруде оқұлықтағы материалдардың көлемінен ұзап кете алмайды. Ондай мұғалімдер оқушылардың түсінбей қойған сұрақтарына жауап берудің орнына, «Осыны да білмейсің бе», «Басыңмен неге ойламайсың» деп жекіріп тастайды да, баланың білімге құмарлығын тежейді. Осыдан барып оқушылардың оқуға деген ынтасы темендей бастайды. Өйткені мінез тұйық, жасық оқушы мұғалім тарапынан көңілге кір келтіретін жекіру сезін немесе эділетсіз айыптау әрекетін байқаса, біліп тұрған нәрсесін айтқысы да келмей қалады. Ал осындай жағдай жақсы оқитын қайсар, ожар мінезді балаға әсер етсе, ол сабаққа салқын қарап, тәртіпсіздер қатарына қосылуы мүмкін.
Баланың мінез-құлқын тәрбиелеуде ең негізгі көңіл аударарлық мәселе — адалдықты, шыншылдықты, сыйластықты қалыптастыру. Әрбір тәрбиеші, әрбір ата-ана балага болсын, басқаға болсын, айтқан сөзіне, жасаған әрекетіне, қимылына аса жауапкершілікпен қарауы керек. Сонымен бірге олардың кішіпейілділігі, адамгершілігі баланы адалдық пен шындыққа бағыттайды.
Баланы шыншылдыққа, адал ниеттілікке тәрбиелеуде көршілердің, бірге ойнап, бірге жүретін балалардың қарым-қатынас әрекеті қимылы үлкен роль атқарады. Ата-ананың балаға берген тәлім-тәрбиесін бірге ойнап. жүрген өзге балалардағы жарамсыз қылықтар бұзуы мүмкін. Мысалы, бес жасар Қанат бір күні бір уыс өрік алып келді. Жүзінде қорқыныш сезімі байқалып тұр. «Мұны қайдан алдың, Қанат» деп сұрағанымызда: «Самат пе Бағдат екеуіміз Олжастың қорасындағы өрік ағаштан алып едік» деп жауап береді. Самат өте ерке бала болып өскен. Бүдан кейін Саматтың ата-анасымен әңгімелесіп, балалардың жүріс-тұрысын қадағалауды ойластырдық. Балаларға біреудің қорасына кіріп өрікті үрлауға, жүлуға болмайтындығын түсіндіргеннен кейін олар жарамсыз әрекеттерін тастады.
Бала мінезіндегі адалдыққа қайшы келетін қылықтарды дер кезінде дұрыс тәрбиелеу жолымен қүртып отырмаса, халықының алдында кешірілмейтін кінэға дүшар ететін дөрекі қимыл әрекеттерге алып баруы мүмкін.
Бала сөзіндегі өтірікпен шындықты ажырата білу керек. Өмір тәжірибесінің, білімнің жеткіліксіздігінен жас балалар қолынан келмейтін жұмысты, «мен мұны істей аламын» деп шын көңілмен айтады. Мысалы, алты жасар Ерлан үйіне келіп, тоқтаған жеңіл машинаға қызығып, «мен машинаны айдай аламын» дейді. Немесе жазғы каникулда көп жерлерді көріп жақсы демалу нәтижесінде шаттанған кейбір балалар көрмеген нәрселерін де көрдім деп артық сөздер айтып қоюуы мүмкін. Міне, мұның бәрін өтірік деп айтуға болмайды.осындай жағдайды кейбір ата-аналар «Біздің осы бала отірікші бола ма деймін» деп айтып та қояды. Осындай орынсыз сөздер көңілінде кіршік жоқ жас баланың мінез-құлқындағы саналы қасиеттерге зиянын тигізеді.
Қазіргі уақытта еліміздің әрбір азаматы, әрбір ата-ана жас буынды адалдық пен шыншылдыққа, сыйластыққа баулу арқылы жаңа адамды тәрбиелеу жөнінде алға қойып отырған зор міндетін орындап шығуға үлес қосатынын естен шығармау керек.
Достарыңызбен бөлісу: |