| ЖІТІМ: ӨЛІМ-ЖІТІМ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің
тілінде йіт- етістігі «жоғалу, жоқ болу» деген мағынаны білдірген,
мұнда да өл-йіт- деп қосарынан қолдану бары көрсетілген (ДС,
263). Демек, өлім сөзі бүгінгі қазақтарға түсінікті, ал жітім – «бір
нәрсенің жоқ болуы», яғни жоқ іздеп жүрмін дегендегі жоқ сөзінің
мағынасын беретін тұлға. Көне түркілерде «жоғалған зат («мал»)
ұғымында йітүк (жітік) тұлғасы болған: ер йітүк сурды – «кісі
жоралған нәрсе (жоқ) туралы сұрады (сұрастырды)».
Демек, өлім-жітім тікелей беретін «өлген, өшкен, жоқ болған,
жоғалған» деген мағынадан шығып, «шығын, қаза» деген жинақтау
мәнді білдіретін қос сөзге айналған. Бұл көбінесе малға қатысты ай-
тылады: мал тек өліп қоймайды, сонымен қатар өзгеше түрде де «жоқ
болады» ғой: ұрланады, ит-құсқа жем болады, тұралап қалады т.т.
Осы соңғы жоқ болушылықты қос сөздің жітім сыңары білдіретін
сияқты немесе бұл компонент алдыңғы «жоқ болушылық» – өлім де-
ген ұғымды күшейте түсуге келген «көмекші күш» болып танылуы
мүмкін.
Біздің байқауымызша, «өлтірді» мағынасындағы басына
жетті деген тіркестің о бастағы көне түркілік қолданысы басы
йітті (жітті) болса керек. Демек, ол «басы жоқ болды, өлді» де-
ген ұғымдағы тіркес болып шығады. Соған қарағанда, қазіргі қазақ
тіліндегі «көзін құрту, жоғалту, тығу, жасыру» мағынасындағы жы-
тыру етістігінің фонетикалық варианты деп қарауға болады. Жуан ва-
рианты жеке қолданылатын сөз болып сақталған да жіңішке нұсқасы
тек сөз тіркесінде «сіріленіп» қалған сияқты.
Достарыңызбен бөлісу: | 
