Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
| ЗАР ЕҢІРЕУ. Алдыңғы сөз парсы тілінде зари тұлғасында «жы-
лау, еңіреу», одан барып «шағым, өтініш» мағыналарын береді. Зари кардан «жылау» және ауыспалы мәнде «өтіну, жалынып сұрау» дегенді білдірсе, қазақша зар еңіреу деген тіркес те осы ұғымда қолданылады. Мұнда бір мағынадағы парсыша және қазақша екі сөз қатар келіп тұр. «Қазақшаласақ», бұл тіркес еңіреу еңіреу болып шығады.
деген өлең жолдары бар. Қамбар батыр өзін: Еңбекке белін байлаған Қас кедейдің зорымыз, – деп таныстырады. «Тауарих хамсадан» берілген бір өлең тексінен:
91 Зор күн туды, зор күндер, Күлкі кетті мол күндер, – деген тармақтарды оқимыз. Зор сөзінің бұл күнде сындық мағыналары ғана көрсетіледі, олар: «1) ірі, үлкен, 2) мықты, күшті, 3) ерекше, айрықша». Оның заттық мағынасы қазіргі сөздіктерде көрсетілмеген. Ал ертерек- те қазақтар зор сөзін «күш, мықтылық» деген заттық мағынада да жұмсағаны жоғарғы мысалдардан байқалады. Біз талдағалы отырған зор салу тіркесі де түсіндірме сөздікке енбеген. Жоғарыда келтірілген мысалдың алғашқысындағы зор салмау «күш көрсетпеу» деген ұғымда жұмсалған болса, соңғысындағы қас кедейдің зоры «кедейлердің тірегі, алпыс үйлі арғынды, тоқсан үйлі тобырды аң етін беріп асыраған күші, қуаты» деген мәнді байқатады. Бұл күнде зор сөзінің заттық мағынасы өзгеріп, сындық, үстеулік мағынада жұмсалады. Бұл сөз парсы тілінде де бар, онда да бұл «күш, қуат, мықтылық» деген заттық мағынадағы сөз ретінде берілген. Демек, бұл сөзді біз түркі тілдеріне кірме дегеннен гөрі, парсы тіліне түркі-монғол тілдерінен енген сөз болу керек деп түйеміз. Өйткені «батылдық, ерік күші» мағынасында зор сөзі монғол тілінде де бар. Бұл түбірден түркі-монғол тілдерінде ондаған туынды сөз (сын есім, үстеу, етістіктер) жасалғаны бұл сөздің түптөркінін көрсете түседі. Мысалы, бір қазақ тілінің өзінде зорай-, зорла-, зорық- деген етістіктер, зораң, зорға, зордан деген сын есім мен үстеулер, зорлық, зорлықшы сияқты туынды зат есімдер қолданылады. ЗЫҢЫРАНУ. Қазақ даласының батыс өлкесін мекендеп, XIX ғасырдың II жартысыңда өткен Абыл Өтембетұлының өлеңдерінен: Замана қайым болар жер зыңыранса, Тау құлап, тас қаңбақтай жұмаланса, – деген жолдар бар. Мұндағы зыңырану сөзі қазіргі қазақ әдеби тілінің лексикалық қазынасында тіркелмеген: сөздіктерде жоқ. Сірә, мұның түбірі еліктеуіш сөз болар: зың + ы + ра. Мұндағы -(ы)ра бөлегі
сияқты көбінесе еліктеуіш сөздерден етістік тудырушы жұрнақ. Зың – ызыңдаған дыбысты білдіретін еліктеуіш сөз (ызыңда- етістігінің өзі (ы)зың еліктеуіш сөзінен жасалғаны көрініп тұр). Бірақ жердің зыңырауы – жай баяу ызыңдаған дыбысты емес, орысша айтқанда, «гудящий», яғни «үздіксіз қатты дыбыс шығару» деген ұғымда та- нылады. Қазіргі қазақ тілі нормасындағы зың түбірлі сөздер не зың тұлға- сынан жасалған (зыңқылда-, зыңғырла-), не -ыл жұрнағын жалғаған
92 есім тұлғасынан (зыңыл) жасалған болып келеді, зың еліктеуіш сөзіне тікелей -ыра жұрнағын жалғап жасалған етістік сирек қолданылатын сөзге айналған деп танимыз. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|