Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- КЕРЕН. КЕРІК
| КЕРДЕҢ МОЙЫН. Тілімізде кердең мойын кесілсе деген тіркес
бар. Мұндағы кердең – гардан деген парсы сөзі, мағынасы – «мой- ын». Сонда екі тілдік мойын деген сөз қатар/ айтылып, плеоназм деп аталатын сөз түрін жасағаны байқалады. Екі тілге жататын бір 97 мағынадағы сөздердің қатар келіп, плеонастық құбылыс жасауы – қазақ тілінде кеңінен көрінетін факт. Мысалы, некен-саяқ, қыз-
баламасы (эквиваленті) екендігі оқулықтар мен жеке еңбектерде кеңінен айтылып жүр.
деген жол бар. Мұндағы керендей сөзі өзге жырларда және осы жырдың басқа варианттарында керектей, арандай түрінде келеді.
бар». Бұл мұнда «носорог (мүйізтұмсық) деп аталатын жануардың атауы» делінген. Сірә, қазақ жырларында да дұрысы керіктей ашып
раз үшін керік атауы арқылы носорогті алған болса. Носорог – керік сияқты айбарлы жануар аузын ашқанда, соншама қорқынышты болатыны мәлім. Бұл образ – о баста қазақтың, қырғыздың өзінікі емес (бұлар қоныс тепкен мекендерде носорог болған емес қой), өзге әдебиеттерден келген кірме образ болса керек. Ал керік сөзінің керен тұлғасына көшуін керік сөзінің жалпы қазақ қауымына түсініксіздігінен іздеуге болады. Оның үстіне құлан, бұлан деген сияқты тағы жан-жануарлардың атаулары -ан деген дыбыстарға аяқталып келетіндіктен, аузын кең ашатын бейтаныс аңның атын да керен деп ұғу – әбден заңды құбылыс. Керік сөзінің аран сөзімен ал- масуы да – осы негізде. Аран да – бейтаныс нәрсе (жануар ма, өзге бір образ ба?). Мүмкін аран – монғолдың араатан «жыртқыш, жыртқыш аңдар» деген сөзінің бір варианты болар. Ал керік сөзі қазақ эпостарында «ат, батырдың, балуанның мінген аты» деген мағынада және қолданылады. Мысалы, «Алпамыс» жы- рында: Сол уақытта бір палуан Келе жатыр ұмтылып, Аяғын жерге сүйретіп, Мінген керкін үйретіп, – дейді. Немесе осы жырда қалмақ батыры туралы: Астына мінген керігі Шыға келді ойнақтап, – деген жолдар бар. Жырдың басылымында түсіндірілгендей, керік – «көлік, жүк, жұмыс көлігі» емес, бұл жердегі керік – ат дегеннің бір атауы. Бірақ керік сөзінің бір қызығы – ол жағымсыз кейіпкерге қатысты жерде айтылады. Керік мінген – қазақтың батырлары емес, 98 қалмақтың ханы не балуаны болып келеді. Соған қарағанда, керік деп жалпы атты емес, «бойы аласа ат» деген сияқты жылқының белгілі бір тұқымын атаса керек. Мысалы, ұйғыр тілінде кәркә сөзі «лили- пут», «аласа бойлы» дегендерді білдіреді: кәркә бойлуқ, кәр ат (аласа келген кер ат) (Уйг.-русск. сл., 639). Жылқының монғолдық тұқымын бөліп көрсету үшін, оны керік деп атағанға ұқсайды деп жорамал- даймыз. Ал, жалпы алғанда бұл сөздің этимологиясын да, осы сөз арқылы беріліп тұрған образдың сырын да әлі іздестіре түсу қажет.
деп басталатын толғауында: Керт бұғыдай билерден Ақыл сұрар күн қайда?! – деген жолдар бар. Ақынның біраз кітабында осылайша неме- се Кертбұғыдай түрінде жазылып жүр. Көп басылымда бұл сөзге «бұғының бір түрі» деп түсініктеме беріліп келді. Бұл түсіндірменің жаңсақтығы контекстің өзінен де көрініп тұр: Кертбұғыдай билерден ақыл сұрау- дегеннен кейін Кертбұғы сөзінің адам есімі екені өзінен- өзі танылуға тиіс. Ал осы сөздің дұрысы, біріншіден, Кертбұғы ма, екіншіден, ол кім? Біздіңше, бұл есім Кетбұғы болып жазылуы ке- рек. Екіншіден, ол Махамбет сияқты сауатты, өткен-кеткен рухани дүниеден хабардар ақын – Кетбұғының кім екенін біліп айтып отыр дейміз. Махамбеттің меңзеп отырғаны XIII ғасырдағы атақты Аталық жырау немесе Ұлығ Жыршы болар ма? Араб тарихшысы Ибн әл- Асирдің шежіресінде ауызға алынған «Жошы өлімін естірту» деген 20 жолдық өлең тексімен жеткен, найман тайпасынан шыққан Аталық жырауды (араб тарихшысының атауы бойынша Ұлығ Жыршыны) Кетбуқа деп те атаған. Бұл есімді біз түркі-монғол тайпалары тари- хынан аз кездестірмейміз. Монғол империясының Хулагу ханы тұсындағы армиясының штаб басшысы найман Кит-Буқа нойон деген адам болған (әрине, бұл жерде жалқы есім орысша таңбалануынша келтірілген, түркіше не монғолша Кетбұға/ Кетбуғы/Кедбуқа т.т.болуы керек) (Гумилев. Поиски... 210, 214, 215). С.Аманжоловтың мәліметіне қарағанда, қазақ шежірелерінің бірінде найманның Тоқпан, Ел Ата, Өкреш деген үш ұлы болады. Ел Атадан Келбұғы, Кетбұғы тарайды (Аманжолов, 56, 59). Қазақ күйшілерінің тарихын жүйелі түрде зерттей бастаған ғалым А.Сейдімбеков: «Кетбұға – Шыңғысханның замандасы... ша- мамен 1150-1230 жылдар аралығында ғұмыр кешкен адам. Ауызша, жазбаша деректерде Кетбұға ұлы жыршы, дәулескер күйші, көріпкел бақсы, тіптен Шыңғысханның хат таныған шежірешісі ретінде баян- 99 далады... XV ғасырда ғұмыр кешкен Доспамбет жырау Кетбұғыны би ретінде аузына алып, оның даналығына құрмет көрсетеді:
Кеңес сұрар күн кайда! – дейді. Арада үш ғасыр өткенде, басына күн туған Махамбет Өтемісұлы да: Кетбұғыдай билерден Ақыл сұрар күн қайда! – деп армандайды», – деп жазады (А. Сейдімбеков Кетбұға //Халық кеңесі). Зерттеушінің Кетбұғыдай билерден ақыл сұрау деген образ сонау Доспамбет жыраулардан сақталып келіп, Махамбет ақын тіліне оралған деген пікірі – жанды сөз, өйткені Махамбет – өзіне дейінгі сан ғасырлық ауызша тараған, қазақтың авторлы әдебиетін жақсы білген, содан сусындаған ақын. Енді бұл жалқы есімнің тұлғалануы жайында. А.Сейдімбеков бұл есімнің Кетбұға, Кербұға, Кербұқа, Кетбұқы, Құттыбұғы болып әртүрлі айтылып келе жатқанына назар аудартады. Бұл, біріншіден, осы есіммен аталған адамның өте ертеде өткендігінен атының да түрленіп, өзгергендігінен болса, екіншіден, осы есімді құрап тұрған сөздердің де жеке-жеке мағыналарының қазақтар үшін ұмытылып кеткендігінен деп санаймыз. Біз түркі тілдерінің тарихы мен дыбыстық заңдылықтарына сүйеніп, мынадай этимологиялық талдау ұсынамыз. Сөздің екінші сыңары бұға /бұғы /буга /бүке /бүгө /бөге /
айналасына топтасады: бөге тұлғасы және оның фонетикалық ва- рианттары «батыр, күшті адам» дегенді, бөгу тұлғасы (және оның варианттары) «дана, данышпан» деген мағынаны, ал бұғы кәдімгі бұғы (жануар) мағынасын білдіреді. Бұл тұлғалардың қай-қайсысы да – мағына жағынан жалқы есім жасауға қатыса алатын сөздер, әсіресе, «батыр», «дана, данышпан» мағыналарын беретін тұлғалар адам есімін, оның ішінде лақап аттарын, құрметті есімдерін беруге өте бейім болған сөздер. Біздіңше, бұл күндерде де қойылатын Бұғыбай, Бөгебай, Бүкібай, Бөгембай, Бұғыбек, Бағыбек тәрізді кісі аттарындағы бірінші сөз сыңары – жануар атын білдіретін бұғы сөзі емес, «батыр, ер» мағынасындағы бөге сөзі немесе «дана, данышпан» ұғымындағы
Бұл мағыналар өздерінің эпитеттік (суреттеушілік) қасиетімен кісі атын жасауға актив пайдаланылады. Ал егер адам аты жануар бұғы атауына қатысты қойылған болса, бұл мағына да өзінің тотемдік мәнімен қатыса алады.
100 Кетбұғы дегендегі кет сөзі де көне түркі тілдерінде кед /кей /кез тұлғаларында келіп, не «күшті, мықты» дегенді, не «ерекше, айрықша» дегенді білдірген. Сонда Кетбұғы /Кетбегу /Кетбөге /Кедбұғы сөзі «күшті күшті», «мықты мықты» деген ұғымдағы қосарланған сөздер, яғни плеоназм я болмаса «ерекше күшті, айрықша батыр, асқан ер» деген мағынадағы есім болып шығады. Сөйтіп, Махамбет ақынның атап отырған Кетбұғысы – жоғарыдағы Аталық жыраудың образға айналған есімі, не тіпті осы есімді кейінгі дәуірлерде ақын жасаған өлкеде болған атақты билердің болуы мүмкін. Сірә, «Кетбұғыдай билерден кеңес сұрайтын күн» обра- зы ертеде қалыптасып, Махамбет соны пайдаланған деген ойды қостаймыз. Қайткенде де, біріншіден, ол – Кертбұғы емес, Кетбұғы, екіншіден, бұл сөз бұғының бір түрі емес, адам есімі болып танылуы керек.
КЕШЕСІ. «Қыз Жібек» жырында: Айдың өткен нешесі, Ай қараңғы кешесі, – деген жолдар бар. Мұндағы кешесі сөзі – «бұдан бір күн бұрын өткен күн, яғни кеше» деген мағынадағы сөз емес. Көне түркі жазулары мен орта ғасырлардағы түркі ескерткіштерінде кечә/кече сөзі «түн» мағынасын білдірген. Орта ғасыр жазба үлгілерінде кече күндіз тіркесі – қазақша осы күнгі күні-түні дегеннің баламасы. Ал кечә бірлә, кечесі – «түнде» деген үстеу мәнінде қолданылған сөздер. Сонда ай қараңғы кешесі деген тіркес «айсыз қараңғы түнде» дегеннің көне варианты болып табылады. Бұл сөздің қазақ жырында кездесуі, сірә, ортағасырлық түркі жазба әдеби тілдерінің әсері болуы да мүмкін немесе қазақ халқын құраған ру-тайпалардың тілінен сақталған жұқана (реликт) болуы да ықтимал.
оның бір шағының атауы ретінде жұмсалғандығы мәлім (кешғурым, кешкісін, кештетіп деген сияқты сөздердің құрамында). КИЕҢКІ. Мұхтар Әуезовтің «Қарақыпшақ Қобыланды» атты пьесасында: «Тек келінің киеңкі болмағай-ақ та... Және бір жерінде: Жер соқтырар күн болса, киеңкінің киесі» деген сөздер бар. Мұндағы
бере алмайды. Бүгінгі қазақ білетін киеңкі сөзі «жылқыда болатын құрт ауруының атауы, ол ауруды қарақаптал деп те атайды» дегенді қазақ тілінің түсіндірме сөздігі көрсетеді (ҚТТС, V, 31). Л. Будагов, 101 В. Радловтардың сөздіктерінің көрсетуі бойынша, Қазан татарла- ры тілінде (осы авторлардың терминдері бойынша: наречиесінде)
көрмеген әйел (Радлов, Т. II, 2, 1345). Демек, М. Әуезов бұл сөздің туыс тілдегі мағынасын алып қол- данған. Бұл пьесада жазушы осындай көптеген сөздерді әдейі келтіреді.
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|