Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| -ение, -ивание сияқты суффикстермен жасалып, іс-әрекет
атауларын білдіретін, етістік түбірлі есім сөздер активтен- ген болатын 180 , солардың баламасы қазақ тілінде көбінесе -у жұрнақты көмекші етістік қатысқан тіркес арқылы берілген. Мысалы, айыпқа тарту, ісін қара қылу, жазаға тарту – на- казание, мойнына алу – признание, мойнына салу – доказание, жан беру – присяга, присягивание. Ал бұл күнде мұндай аб- стракт есім-терминдер -да қосымшасымен жасалған тұйық етістікпен (-у жұрнақты) беріледі: айыптау, қаралау, жазалау, мойындату, мойындау т.т. Қорыта келгенде, өткен ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінде ресми іс-қағаздары стилі едәуір дамыды. Оған басты себептердің бірі – Ресей үкіметінің әр алуан әскери, әкім- шілік, заң-тәртіп орындарының бұйрық-жарлықтары, ереже- нұсқауларының қазақшаға аударылып жариялануы болды. Тіпті ресми орындарға жазылатын өтініш-шағымдарды қазақ- тардың өз ана тілінде жазуларына рұқсат етілуі де 181 бұған септігін тигізген болса керек. Қазақ тілінің аталған функционалдық стилі бұрыннан қалыптасқан «жазба» дәстүрге біртабан жақындау тұрды, «түркілік» элементтер, әсіресе морфологиялық тұлға-тәсілдер саласында едәуір қолданылды. Сонымен қатар бұрынғы (XVII- XVII ғасырлардағы) ресми-эпистолярлық стильден үлкен ай- ырмасы да болды: сөз болып отырған кезеңде қазақша іс қағаздары орыс тілінің тікелей әсерін қабылдады, орыс тілі элементтері де молынан араласты. Мұнда терминология сала- сында да, грамматикалық тұлға-тәсілдерді пайдалануда да нор- малану процесі әлсіз болды. Бір ұғымды екі-үш сөзбен білдіру, орысша-қазақша, арабша-қазақша, арабша-парсыша-орысша параллельдер орын алды: қақ ~ жалованье, низам ~ закон ~ заң, расход ~ шығын, кеңсе ~ маһкама, паложение ~ ереже т.т. Қазақ тіліндегі ресми іс-қағаздарының баспа жүзінде жарық көріп, газеттер арқылы көпшілікке таратылғанымен, оның тіл 180 Виноградов В.В. Очерки по истории русского литературного языка ХУІІ-ХІХ вв. - М., 1938. - С.413. 181 Бұл жөнінде жоғарыда мәтіні мысалға келтірілген Семей облысының әскери генерал-губернаторының 1892 ж. 20-21 январьда шығарған №459 жарлығы болды //Дала уалаятының газеті. - 1892, февраль. 273 тәжірибесі әлі өзге функционалдық стильдерге әсерін тигізе алмады. Орыс тіліндегідей, ресми қағаздар қолданған кейбір сөз үлгілері көркем әдебиетке (мысалы, Салтыков-Щедрин тіліндегі канцеляризмдер сияқты) немесе газет тілі мен публицистикаға жүйелі түрде араласа алған жоқ. Ал функционалдық ерекшелігіне келсек, бұлар – аударма құжаттар болғандықтан, орыс тіліндегі ресми іс-қағаздардың стилін ұстады: әуелі ол бұйрық-жарлықтың не жөнінде және кімнің тарапынан екендігі көрсетіледі, мәтін ішінде бұйрық иесінің бұйырамын, талап қыламын немесе бекітіледілер сияқты тікелей іс-әрекетін білдіретін сөздер келеді. Кейбір құжаттар, әсіресе «Положениелер» пункттерге бөлініп беріледі. жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|