Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
§ 6. XVIII ғасырдағы лексикалық құбылмалылық
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
| § 6. XVIII ғасырдағы лексикалық құбылмалылық
(норма мәселесі) Лексиканың нормалануы дегеніміз – белгілі бір ұғымда бір сөздің қалыптасуы, синонимдер қатарын түзейтін единица- лардың әрқайсысының семантикалық реңктері мен стильдік аясының айқындалуы, сөздердің тіркесу типтерінің тұрақта- луы, қоғам, заман өзгерістеріне байланысты «басы артық» бо- лып қалған сөздердің әдебиеттен (қолданыстан) ығысуы неме- се пассивтенуі, жаңа сөздер мен кірме сөздердің реттелуі, бір жағынан орнығуы т.б. жататыны белгілі. Бұл құбылысты жақсы танытатын нормалардың бірі – әр алуан белгі-көрсеткіштері бар сөздіктер болса, біз сөз етіп отырған кезең үшін мұндай мүмкіндіктің жоқ екендігі де аян. XVIII ғасырда қазақ лек- сикографиясы әлі жоқ болатын, әр жерде азды-көпті тізімге алынған қазақ сөздері жоғары жайтты танып-білуге септігін тигізе алмайтын дәрежеде болғаны және түсінікті. Сондықтан қолымыздағы бар материал – осы кезенде жырлап өткен ақын- жыраулар мұраларының мәтіндері. Мұнда бір алуан сөздердің мағынасы мен қызметі жағы- нан сараланбай жұмсалғаңдығы байқалады. Мысалы, эконо- микалық және әлеуметтік тәуелді топтарды білдіретін атаулар – кедей, жарлы, байғұс сөздері – бұл кезде мағына жағынан әлі бір-бірінен ажыратылмаған синонимдер. Ал қазіргі норма- мызда соңғы сөз бейшара, мүсәпір, сорлы сөздерінің синонимі ретінде танылады. Сол сияқты бай, бек, батыр сөздері де әрі тура мағынасында, яғни терминдік мәнде, әрі жалпы атау ретінде қолданыла береді. Мысалы, бек сөзі Бұхарда «жал- пы ел билеуші» деген мағынада хан сөзінің синонимі ретінде еркін жұмсалған. Сондай-ақ кейін XIX ғасырда, көбінесе орыс империясының монархын білдіретін патша сөзін XVIII ғасырдың әдеби үлгілері хан, төре, бек сөздерінің дублеті немесе синонимі ретінде пайдалана берген. Мысалы, Бұхарда бір жерде: «Әбілмәмбет патшаға қызметкер боп тұр едің» деп келсе, екінші жерде сол Әбілмәмбетті төре деп атайды: «Арқада Әбілмәмбет төренің түйесін баққан құл едің». Бірқатар сөздердің бұрынғы дәстүрлі варианттарының (синонимдерінің) қатар қолданылуы біртіндеп азайып, орын- 166 дарын өзге сөздер ала бастайды. Мысалы, «армия» мағына- сындағы қол, шерік сөздерімен қатар әскер сөзі айтыла бастағанын көреміз, сондай-ақ ару сөзінің орнына сұлу сөзі, «ел» мағынасындағы байтақ сөзінің орнына ел, жүз (Орта жүз, Ұлы жүз), абаданның орнына алғыр сөздері кездеседі. Керісінше, бір алуан атаулар белгілі бір ұғымда қалыптаса түскен. Мысалы, «этникалық бірлік» (осы күнгі халық) мағынасында бұрын жұрт, ел, халық сөздері талғаусыз бірінің орнына бірі жұмсала берсе, біз сөз етіп отырған дәуірде халық арабизмі бел ала бастайды. Ол әсіресе қазақ сөзімен тіркесге тұрақтала түседі: Қазақ деген халқыңыз (Бұхар). Бұрын ак- тивтеу қолданылып келген алаш сөзімен қатар енді қазақ сөзі жиірек келеді. Мысалы, Бұхардың «Шүршіт келем деген сөз бар-ды» деген толғауының Г.Н.Потанин жазбаларындағы мәтінінде: Он сан қазақ тізгіні деген жол бар (бұрынғы он сан алаштың орнына). Бұл кезеңдегі ақындар тілінде лексиканың нормалана түсуі, дәстүрлі поэтизмдердің ығыса бастауы анығырақ сезіледі. Көтеш, Шал ақындарда ару сөзі де, бикеш сөзі де жоқ, олардың орнына қыз, қатын сөздері бар, бұларда «жауынгар, жасақшы» мәнінде аламан, шора, азамат сөздері де жоқ, жауынгер сөзі бар. Қарашы сөзімен келетін дәстүрлі образды ендігі ақындар қоңсы сөзімен береді («Ханды Құдай атқаны Қоңсысымен қас болар» – Шал), жұрт сөзі көбінесе «көшкен ауылдың орны» мағынасында («Есі бүтін табады көшкен жұртты» –Көтеш) жұмсалады. Қазірде белгілі бір мағынада қалыптасқан сөздердің бір- қатары XVIII ғасырда өзгеше ұғымды білдірген. Азамат сөзі бұл күнде «кәмелетке жеткен ер адам» және ауыспалы «адамгершілігі мол, саналы, құрметті адам» деген мағыналарды білдіреді (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1974. - І т. - 77-б.). Ал өткен дәуірлерде бұл сөз «әскери адам, дружинник, жасақшы» дегенді білдірген. Шоқан Уәлиханов шора сөзі азамат дегеннің синонимі дей келіп, бұл сөздердің мәні «то- варищ, дружинник» деп көрсетеді. Ғалымның бұл пікірін қазақтың XV-XVIII ғасырлардағы ақын-жыраулар тілі мен ауыз әдебиет нұсқаларының тілі әбден растайды. Ақтамберді жыраудың «Ей, азаматтар, шоралар, Атты мінсең, зорды мін» дегенінде, Бұхардың «Азаматым барында Алысқалы 167 келгенмін» немесе «Азаматың құлапты. Жұрт талық болған заман-ай» дегендеріңде азамат сөзі – «қолына қару ұстап, ел қорғауға немесе ел жаулауға аттанатын адам, әскери адам» ұғымында. Бұхар соңғы тармақтарда Бөгембай батыр тура- лы айтып отыр. Ал Бөгембайдың Бұхар да, Ақтамберді де «кәмелетке жасы жеткен ер адам» немесе «адамгершілігі мол, құрметті адам» ретіндегі портретін емес, «асу салып, тас бұзған», сөйтіп «Тарбағатай белінен қол қондырып, қос тіккен, «қисапсыз қол көрінсе, қорқып жаудан қайтпаған» батыр, әскери қолбасшы ретіндегі сипатын берген. «Айман-Шолпан» жырындағы: «Аты болса, байласын. Аза- матын сайласын» деп Айман қыз Әлібекке сәлем айтқанда, құр ер адамдарды емес, Көтібардан өздерін (Шолпан екеуін) құтқаратын ұрыс адамдарын, жасақты айтып отыр. Ал жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|