Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
- Бұл бет үшін навигация:
- -тұғын/-тын, -дағы/-да, -менен/-мен, -дүр/-ды
| Сөз тудару саласында. Сөз жасайтын жұрнақтардың түр-
лері көбейе түскен. Бұл кезеңде де ең актив және өнімді жұрнақ – -лық. Ол бұрынғыдай ең алдымен абстракт есімдерді туды- рады және олардың дені қазақтың төл сөздерінен жасалады: билік, жақсылық ұрлық, қулық, кәрілік, елдік т.б. Сонымен қатар бұл кезеңде -лық жұрнағының сындық мағына білдіру қызметі көріне бастайды (бұл алдыңғы дәуірлерде жоқ немесе жоққа тән құбылыс болатын): «Шешендік жолын тұтындың» (Үмбетей), «Ол дағы қияметтік жақын кісің» (Шал). -лық аффиксінің сын есімдік қызметте келгенде есімше тұлғаларына жалғануы өнімдірек: «Ұяларлық ар бар ма?» (Ақтамберді), «Сөз ұғарлық ер болса» (Бұхар), «Жан шошырлық жаман іс» (Шал). Демек, бұл жұрнақтың қатыстық сын есім жасайтын осы күнгі өте актив қызметі басын XVIII ғасырлардан алады деуге болады. Форманттардың грамматикалана түсіп, фонетикалық транс- формацияға ұшырауына келгенде, алдыңғы дәуірлердегідей, -тұғын/-тын, -дағы/-да, -менен/-мен, -дүр/-ды параллельдері бар. Сонымен қатар бұл кезеңде бұрын жоқ (немесе жоққа тән) -ған соң шылауды тұлғаның -ғасын болып кірігіп ықшамдал- ған түрі көріне бастаған тәрізді: «Дәніккесін бұл шіркін Адал бір дәм жегізбес» (Үмбетей), «Күні суық болғасын, түні қайтсын» (Шал). Бірақ бұл трансформацияның болған- болмағандығын кесіп айту қиын, өйткені Үмбетей, Шал мұра- ларын ауызша жеткізушілер мұны қазіргі нормаға салып 173 айтулары да мүмкін: ған+соң мен -ғасын форматтары не өлең өлшеміне, не ұйқасқа келгенде бірдей түседі, олардың қайсысын келтіріп жырласа да, өзгеріс болмайды. XVIII ғасырдың әдеби үлгілері тілінде -лық - тан басқа -лы, -сыз, -шы, -қ/-ақ/-ек, - шылық/- шілік, -тай/тей, -кер/-гер, - еген, -улы, -шік, -шіл, - дас/- дес, -ша жұрнақты сөздер бар. Бірақ олардың қолданылу аялары тарлау. Мысалы, -шылық жұрнағымен келген сөз бірер ғана: кемшілік. Бұл кезде әлі де тіршілік, адамгершілік, жоқшылық сөздері қолданылмайды, олардың мағынасын тірлік, кісілік, кедейлік сөздері береді. -улы жұрнақты сөздер де аз (жортулы, ерттеулі, жазу- лы, көмулі). Парсы тілінің сөз жасаушы элементтерінен -кер, -гер (жұмыскер, азаткер, жауынгер), -зада (арамзада), -зат (адамзат) тұлғалары кездесе бастайды. Бірақ Шал ақынның қазіргі кезде жарияланып жатқан мұраларында: Жалшы жа- уынгер болар деп басылып жүрген өлең жолдарындағы жау- ынгер сөзі дұрыс оқылмаған (араб жазуынан) жәреуке деген сөз болу керек, өйткені контекске қарағанда, бұл жерде «жа- лынышты, жалтаң көз» деген мағынадағы жәреуке сөзі дұрыс келеді. Бұл сирек жұмсалатын сөз өзге үлгілерде де бар. Алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда, көзге түсетін бір ерекшелік – есім тудыруда -у жұрнағының активтене бастауы: Алланың жазуы, дүниенің өлшеуі т.б. Грамматикалық тұлғалардың актив-пассивтігіне, өнімді- өнімсіздігіне назар аударсақ, әлі де алдыңғы кезеңдердегідей шаққа бейтарап қимыл-әрекетті білдіруде -ар жұрнақты есім- ше тұлғасының қолданылуы актив. Бұл әсіресе жыраулар тіліне тән. Сонымен бірге осы қызметте -а+ды тұлғасы да едеуір орын ала бастайды. Бұл көбінесе 11 буынды өлеңдер тілінде көзге түседі. Мысалы, Шал ақында: «Жақсы туған жолдасына болысады, Жаман туған ұрысына болысады». Бұл тармақтарды -ар жұрнақты тұлғамен де беруге болар еді: соңғы сөз бәрібір болысат түрінде үш буын болып айтылуға тиіс. Ауыспалы осы шақтың болымсыз түрін білдіретін -ман жұрнақты етістіктің қолданылуы әлі де өте актив, оның жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|