Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| ұлттық дәуірге дейінгі және ұлттық әдеби тілі деп бөліп
зерттеу дұрыс деп танылып жүр. Қазақ тілі де дамудың осы ортақ белгісінен қалыс қалмайды. Қазақ әдеби тілін де біз қазақ халқының ұлт болып қалыптаса бастағанға дейінгі түрі және ұлттық түрі деп бөліп қараймыз. Бұл екі кезеңнің аралық тұсы – өткен ғасыр- дың екінші жартысы, яғни қазақтың ұлттық әдеби тілі XIX ғасырдың II жартысынан бастап қалыптасты деген тұжырымға келеміз. 9 Балақае в М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. – Алматы. 1965. - 10-б. 10 Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1975. - 160-б. 11 Аманжолов С. Қазақтың әдеби тілі. – Алматы, 1949. - 9-10-б. 12 Қордабаев Т. Әдеби тілімізді қай кезеңнен бастаймыз? // Қазақстан мұғалімі. - 1978, 1 декабрь. 10 Әдеби тіл дегеннің ең басты белгісі – оның өңделген, сұрыпталған, нормаланған тіл болуы, бұл – бір. Қызметі жағынан сол халықтың өмірінде ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық қасиеті болуға тиіс, бірақ әдеби тілдердің бір кезеңдердегі жазба түрлерінде әрдайым соңғы белгінің болуы – шарт емес. Әр нәрсенің, әр құбылыстың заты (мән-мәнісі, табиғаты) са- лыстыру арқылы, өзге құбылыстардың қарама-қарсысына қою арқылы таныла түседі. Әдеби тілді тану үшін оның қарама- қарсысына қойылатын басты құбылыс – ауызекі сөйлеу тілі 13 . Бұл – үшінші шарт. Әдеби тіл қолданылу тәжірибесінде қоғам сынынан өткен, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл – әдеби тілдің төртінші сипаты. Осы сипат-белгілерді нысанаға алып қарасақ, қазақтың тіл қолдану тәжірибесінде «әдеби» деген атрибут – сапаны ұлттық дәуірге дейін де беруге болатын уәждер бар. Бірқатар мамандар, жоғарыда айттық, әдеби тіл категори- ясын жазу-сызумен тікелей байланыстырғандықтан, қазақтың ауыз әдебиеті тілін былай қойғанда, Абай, Ыбырайларға дейінгі неше сан ақын-жыраулар тілін де әдеби емес деп табады 14 . Әдеби тіл жайын арнайы сөз еткен М.Әуезов: «Қазақтың әдеби тілін Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау ай- тамыз. Абайдың алдындағы қазақ халқының көп ғасырдан келе жатқан мол эпостарындағы, ұзынды-қысқалы салттық, тарихтық жырларындағы, шебер, көркем өлең үлгілеріндегі тілдерді ұмытуға бола ма? Бұхар, Махамбеттерде қазақ әдеби тілінің үлгі-өрнектері жоқ деуге бола ма?» – дейді 15 . Осыған үндес пікірді І.Кеңесбаев та айтты: «Абайға дейін де қазақ әдеби тілінің ұрығы себілген болатын... Олар жаңа туа бастаған жазба әдебиеттің кейбір уәкілдерінің (Махамбет Өтемісов, Ы.Алтынсарин сияқты) шығармаларынан табылады» 16 – деп 13 Щерба Л. В. Избранные работы по русскому языку. - М., 1957. - С. 115. 14 Аманжолов С. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. - Алма-Ата, 1959. - С. 186; Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мөселелері. - Алматы, 1965. - 10-б. 15 Әуезов М. Қазақтың әдеби тілі туралы //Әдебиет және искусство. - 1951. - № 4. - 60-61-б. 16 Кеңесбаев С. Абай – основоположник казахского литературного языка //Советский Казахстан. - 1955. - № 9. - С.125. 11 жазды. Абайдың алдында өткен Шортанбай, Базар, Бұхар жыраулар жазба әдебиет өкілдері, Абайдың ірі ақын болуы- на себепкер – осы бай әдебиет дегенді С.Мұқанов та айтты 17 . Қазақ тілі тарихына назар аударған ғалым – Н.Сауранбаев қазақтың толық мағынасындағы әдеби тілі Совет заманында ғана қалыптасты дегенді айта отырып (сірә, ғалым бұл жерде әбден кемелденген, әлеуметтік қызмет өрісі кеңейген, стильдік тармақтарға бөлінген, ауызша да, жазбаша да түрлері дамыған ұлттық әдеби тілді көздей айтқан болар), оның революциядан бұрын жасалған бірнеше заттық, ұлттық негізі болды дейді. Олар: «1) XVIII ғасырдың II жартысынан бастап, XIX ғасыр- дың аяғы, XX ғасырдың басында іргесі қалана бастаған жазба әдебиет дәстүрі, 2) көп ғасырлар бұрын шығып қалыптасып, қазақ халқымен бірге келе жатқан ауыз әдебиетінің дәстүрі, 3) қазақ руларының сөйлеу тілі» 18 . Демек, бұл зерттеуші қазақ- тың жазба әдеби тілінің басын XVIII ғасырдың II жартысы- нан алады. «XVIII-XIX ғасырларда және XX ғасырдың басын- дағы қазақтың жазба әдебиеті деп отырғанымыз: 1) ауыз әде- биетінің арнасынан шығып, жазба әдебиеттің дәстүріне түсе бастаған, сол замандағы қоғамдық өмір туралы сюжетті бірне- ше әдеби шығармалар қалдырған Бұхар, Дулат, Нысанбай сияқ- ты ақындардың шығармалары, 2) шығыс әдебиетінің дәстүрін қазақ жеріне таратып, оны дәріптеген жазба ақындардың: Жүсіпбек Шайхысламұлының, Шәдінің, Ақмолданың т.б. шы- ғармалары, 3) Абай, Алтынсарин бастаған ағартушылық, демо- кратияшыл бағыттағы жаңашыл ақындардың шығармалары» 19 . Сөйтіп, әдеби тіл деген категорияны қазақ тіліне қалайша қатыстыруға болады? Қазақтың жазба әдеби тілінің жаңа кезеңі (осы күнгі түрі) басталғанға дейін, яғни «XIX ғасырдың екінші жартысына дейін қазақта әдеби тіл болды ма? Болса – жеке- дара біреу ғана ма, жоқ, бір қоғамға екі әдеби тіл қатар қызмет етті ме?» деген сияқты сұрақтарға жауап беру керек. «Әдеби тіл» деген ұғым – қазақ тілі үшін де тарихи, құбылмалы түсінік. Қазіргі қазақ тілі үшін оның жазба түрінің болуы, сан салалы стильдерге тарамдалуы, қоғам өмірінің 17 жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|