Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
§ 9. XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың I жартысындағы
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 9. XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың I жартысындағы
ресми қағаздардың тілі Аталған кезеңдегі қазақ даласында тіл тәжірибесінің және бір түрі болды. Ол – қазақтың хан, сұлтан, старшындарының орыс империясының әкімшілік орындарына және бір-біріне жазысқан әрқилы сипаттағы (мазмұндағы) қағаздары мен хаттарының тілі болды. Бұлар – көбінесе орысша проще- ние, уведомление, донесение деп аталатын құжаттар мен рес- ми хаттар. Олардың архивтерде сақталғандары 1940 жылы жарияланғандықтан, 1785 жылдан 1828 жылға дейінгі материалдардың тілін талдауға мүмкіндік туып отыр. Ең алдымен, ресми құжаттарды қазақтың сол тұстағы көркем әдебиеті үлгілерінен бөліп қарау қажеттігі даусыз, өйткені, біріншіден, бұлар әдебиеттің өзге жанрына жататын болса, екіншіден, тілі мен стилі жағынан өзгеше болып келеді. Ол жөнінде құнды, дұрыс пікірлер айтылған болатын. Бұл ма- териалдарды 1940 жылы жарияланғанда, проф. М.П.Вяткин 178 былай деп көрсетті: «Хандардың хаттарын жазғандар қазақтан емес, татар молдалары – патша үкіметінің агенттері болатын, сондықтан да еңбекшілердің көтерілістерін «оңбаған халықтың бүліктері» немесе тіпті «кәдімгі ел тонау» деп сипаттаған. Тіл жағынан алғанда, қазақ феодалдары атынан жазылған бұл до- кументтер арнаулы кеңсе тілінің үлгілеріне жатады. Мұнда та- тар элементтері басым, қазақ тіліне тән элементер әлдеқайда аз. Орта Азия тілдеріне тән архаизмдер мен арабизмдер араласқан татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хат-хабарлардың барлығында қолданылды. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұқарасына мүлде түсініксіз болды» 148 . XVIII-ХIX ғасырларда қазақ дүниесінде қолданылған ресми қағаздардың тілі туралы қазақ зерттеушілері де осындай баға береді: «Абай дәуіріне дейінгі хан-сұлтандардың түрліше грамота-хаттарына келсек, олар – сол кездегі мода болтан ресми- эпистолярлық стильдің бөліктері еді. Мұнда шағатай, татар, араб-парсы элементтері басым болды» 149 . Келтірілген пікірлерда қуаттай отырып, бұл стильдің тілін қолда бар материалдар бойынша жүйелі түрде былай- ша сипаттаута болады. Ең алдымен, талдауға негіз болған материалдар: 1785 жылы II Екатеринаға Кіші жүз старшина- ларының Әбілхайыр ханның балаларын хандықтан аласта- туды сұрап жазған «ғарызнамасы» (прошение); 1785 жылы Кіші жүздің ханы – Нұралының генерал- поручик О.А.Игель- стромға жазған хаты; 1787 жылы Ералы сұлтанның полков- ник Д.А.Гранкин дегенге Нұралы хан мен Айшуақ сұлтанды босатып жіберуін талап етіп жазған «мағлұмнамасы» (уведом- ление); 1790 жылы Қара Көбек би және Шұбар билердің Россия Сыртқы істер коллегиясының мүшесі – граф А.А.Безбородко- ға жазған хаты; 1790 жылы Сырым Датовтың II Екатеринаға жазған «ғарызнамасы» (донесение); 1793 жылы Жетісудың бас старшинасы – Тіленшінің Шерғазы сұлтанта жазған «ағлам- намасы» (донесение): 1794 жылы қазақ сұлтандары мен старшиналарының II Екатеринаға жаңа хан тағайындауды 148 Материалы из истории Казахской ССР. - Т. IV. - М.–Л., 1940. - С.41-43. 149 Кеңесбаев С. Абай – основоположник казахского литературного языка // Советский Казахстан. - 1955. - № 9. - С. 124. 179 өтініп жазған «ғарызнамасы» (прошение); 1803 жылы Айшуақ ханның Россия Сыртқы істер министрі – В.П.Кочубейге жазған хаты; 1821 жылы Шерғазы ханның граф К.В.Нессельродқа жазған «ғарыз халі» (прошение); 1825 жылы Қаратай сұлтанның Орынбор әскери губернаторы – П.К.Эссенге жазған донесениесі. жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|