Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Pdf көрінісі

бет	14/180
Дата	14.03.2022
өлшемі	2,1 Mb.
	#27901
түрі	Бағдарламасы

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 180

«Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак»

ки  уа  араби»  («Түркіше-арабша  тәржіма»)  да  сөйлеу  тілінің
материалдарын  танытады.  Бұл  сөздік  1245  жылы  Египет-
те  жазылған.  76  беттік  қолжазбада  2,5  мыңдай  түркі  сөздері
жинақталған, дені (62 беті) – түркіше-арабша сөздік, қалған аз
беттері  монғолша-парсыша,  арабша-монғолша  сөздік  болып
келеді.  Мұнда  сөздер  тек  лексикалық  топтарға  қарай  емес,
сөз таптарына (есімдер және етістіктер), сөз тұлғаларына (қо-
сымшалар)  түрінде  топтастырылып  көрсетілгендіктен,  ішін-
ара  сол  кезеңдегі  түркі  (қыпшақ)  тілдерінің  грамматикалық
анықтағышы ретінде де танылады.
Абу  Хайанның  «Китаб  ал-идрак  ли-лисан  ал-атрак»
(«Түркі тілі туралы жазылған түсіндірме кітап») деген еңбегі
1312  жылы  Каирде  жазылып  біткен.  Кітап  фонетика,  мор-
фология  және  сөздік  болып  үш  бөлімнен  тұрады.  Сөздікте
3500-ге  тарта  қыпшақ  сөздері  араб  тіліне  аударылған,  олар
түрікмен,  татар,  ұйғыр,  бұлғар,  Түркістан  түріктері,  тоқсаба
тілдерімен  салыстырылып  отырылады.  Кітап  көлемді,  екі
көшірмесі  сақталған  (1335  жылғы  көшірме  132  беттен,  1402
жылғы көшірме 194 беттен тұрады). Кітап екі бөлімді: І бөлім
– сөздік (қыпшақша-арабша), II бөлім – грамматика. П.М.Ме-
лиоранскийдің айтуынша, «Китаб ал-идрак» негізінен қыпшақ
диалектісін сөз етеді. Бұл ескерткіштің тілін қазақ тілі тарихы-
на  байланыстыра  арнайы  зерттеген  М.Мәженова  мұндағы
септік көрсеткіштері қыпшақ тілдерінікі екендігін, сөздік қор-
дың  56,5  пайызы  фонетикалық  тұлғасы  мен  беретін  мағына-

35
сына  қарай  қазіргі  қазақ  тілімен  бірдей  түсетіндігін,  яғни
өзен, ечкі, бешік, ине, бұйдай, төшек, киіз, бөрі сияқты қып-
шақтық  сөздер  басым  екендігін,  ал  33,5  проценті  сыртқы
фонетикалық  тұлғасы  жағынан  ғана  өзгешеленетіндігін,  қал-
ғандары көне түркілік қор мен оғұз-түрікмен тобының сөздері
екендігін  дәлелдейді.  Ал  фонетика  саласында  Абу  Хайан
еңбегінің  қазіргі  қазақ  тілінен  өзгешеленіп  тұратындығы,
мұның  негізгі  себебі  дәстүрлі  түркі  емлесіне  байланысты
екендігін айтады
43
.

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 180