Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| баулы Өзбек) көмектескен тәрізді.
Фольклор тіліндегі поэтикалық тұрақты тіркестердің осын- дай кәнігі эпитетті тобы мейлінше мол, бай әрі біздің күнімізге дейін жеткен көркем тіл қазынасын құрайды. Әсіресе бұлар әскери лексика тобында: қару-жарақ атауларында, батырдың, оның ата-анасының, сүйген жарының портреттерінде, асты- на мінген атының суретінде т.т. орын алады. Мысалы, ауыз әдебиеті үлгілерінде қару-жарақ, сауыт-сайман атаулары ешқашан бір өзі дара аталмайды, олардың алдында сан алуан, көбінесе тұрақты эпитеттері жүреді: бұлғар(ы) садақ, бұқар жай, балдағы алтын ақ берен, алтын құндақ ақ берен,көк сүңгі, толғамалы ақ сүңгі, бадана көзді ақ сауыт, шашақты найза, алтын қалпақ, жез телпек, шар болат, жауырын жебе, алмас қылыш, ақ қара бас ту, тобылғы торы ат, сегіз құлақ ақ шатыр 43 т.б. Бұл – біздің байқауымызша, қазақ ауыз әдебиетінің тіліндегі көркемдеуіш амалдарды көзге түсер ерекшелікті қазақтың ау- ызша дамыған әдеби тілі, яғни қазақтың XV-XIX ғасырлардағы ақын-жыраулары берік сақтап келген (ол жайында кейінгі бап- тарда толық айтылады). Тек қана ақын-жыраулар тілі емес, жалпыхалықтық тіл қазынасына өткен алалы жылқы, ақтылы қой, асусыз тау, арылмас тау, торқалы той, топырақты өлім, екі рулы ел сияқты фразеолгизмдердің көзін шешендік сөздерден іздеп табамыз. Ауыз әдебиетін көркемдік жағынан тануда образдың эсте- тикалық өрісіне (шеңберіне, зонасына), яғни дәстүрлі сипат- тамаларға назар аудару қажет. Фольклор тілінде әр образдың өзіне тән анықтамасы (анықтауыш эпитеттері), яғни көркемдік белгілердің тұрақты (константты) жиыны болады. Сондықтан мұнда заман өткен сайын мағынасы күңгірт тартқан көне, сирек сөздер орын алады. Мысалы, атайы ер, астана жұрт, ауыр әскер, ауыр жұрт, алдаспан қылыш, бұлғыр тау, ауан су сияқты кесектеріндегі («словесные блоки» деген- дердегі) эпитеттер әрі мейлінше тұрақты, әрі көнерген, бұл күнде көпшілік қауым көрсетілген сөздердің, мағыналарын тап басып, бірден тани қоймайды. Фольклор тіліндегі жер-су аттары нақтылы мекенді атау- дан образдық элементтер ретінде келеді, сондықтан олардың да көбінесе бейнелі эпитеттері болады: Алты айшылық Еділге Тарланды талай салғанмын («Ер Тарғын»). Еділ-Жайық екі су.... Еділден шыққан ен Шаған... Қараже, Қобан қанды су, Үш өзен, Самар даңды су,.. Қырық қақпалы Қазан т.т. Халық, ру, ел аттары да тұрақты эпитетті болып келеді. Мысалы: тоғыз санды торғауыт, он сандайын оймауыт, алпыс үйлі арғын, тоқсан үйлі тобыр, қалың қыпшақ, қара қыпшақ т.б. Бұл тәрізді сіріленген поэтикалық тіркестер ауызша әдеби тіл үлгілерінен де орын алады. Көркемдік тәсіл ретінде ауыз әдебиеті тілі қолданған амалдардың және бірі – сипаттама үшін өткен шақ есімшемен келген құрылымдарды пайдалану. Бұл амал әсіресе іс-әрекет, қимылға қатысты сипаттарда ұтымды қолданылады. Мысалы: Алдаспан ауыр қылыш байлаған... Жа- уырынына қанды көбе сыймаған, жағасына адам қолы тиме- 44 ген... Құланды қақтан қайырған дегендер – батырдың портреті болса, Ертеңнен салса, түсте озған, ылдидан салса, төске озған. Оза-оза зырлаған, басын тартса болмаған. Көк айыл болып көпірсе, Айшылықты алты аттауға ойлаған – батыр- дың астындағы тұлпарының сипаттамасы. Қазақ поэзиясы тілінде бұл тәсілдің фольклор үлгілерінен бастап ақын-жыраулар тіліне еркін көшіп, күні бүгінге дейін жеткенін байқауға болады. Мысалы, Бұхар жырау сұлу қыздың портретін бергенде: Үлдемен басын ораған, Қиғаштап қасын қараған. Күлгенде күрек тісі қасқайған. Қынай да белін буынған... Даусы қудай саңқыған... Назыменен күлдірген, Құл- қыменен сүйдірген... деп сипаттайды. Шалкиіз Темір әміршісін мадақтап сипаттағанда: Көк қоянның қос құлағын тұндырған, Көгілдірдің жез жанатын сындырған Тегеуірінді болат темірдің тегеуіріні өзіңсің дейді. Шобан «бұл жігіттің ішінде» бар бірнеше батырды сипаттағанда, барлығының портретіне -ған тұлғалы есімшемен келген конструкцияларды пайдала- нады. Мысалы, үйсіннен (бар) Бозторғай ұлы Баубек былай суреттеледі: Алдаспан ауыр қылыш байлаған... Жауырынына қанды көбе сыймаған. Жағасына адам қолы тимеген... Грамматикалық тұлғалардың белгілі бір стильдік мақсатта жұмсалуына келгенде, -ып жұрнақты өткен шақ көсемшенің орны айрықша. Фольклорлық поэзия бұл тұлғамен келген сөздерді әрі ұйқасқа қатыстырып, әрі қимыл-әрекеттің қалай орындалғанын баяндайтын амал констатациясы ретінде келтіріп образ жасайды. Мысалы: Құйысқанын қысқартып, Екі айылын берік тартып, Енді атына мінеді («Ер Тарғын»). Іс-әрекеттің констатациясын (баяндалуын) оның қалай орындалғаны жайындағы сурет (амал) арқылы беру, яғни -ып жұрнақты көсемшенің ұйқасқа қатысып, өлеңнің құрылымдық бөлігін жасайтыны қазақ жырларында тіпті жиі кездеседі. Мы- салы, «Қобыланды батыр» жырындағы Құртқаны суреттеуде: Сонда сұлу қыз Құртқа қылаң етіп, қылт етіп, Сылаң етіп, сылт етіп, Шекеде шоғы бұлт етіп, Алтынды тоны жылт етіп. Саулы інгендей ыңқылдап, Күшігендей сыңқылдап... деген жолдарды оқимыз. «Ер Тарғын» жырында батыр «құйысқанын қысқартып екі айылын берік тартып, енді атына мінеді». 45 Белгілі бір жай-күйдің, іс-әрекеттің формулалары ретінде қалыптасқан штамптар жыр сайын орын алады. Мысалы, жауынгерлік айбаттың формуласы: буырқанып, бұрсанды, мұздай темір құрсанды... қабағынан қар жауып, кірпігіне мұз тоңып... қорамсаққа қол салды, бір салғанда мол салды; жауға аттанудың формуласы: қоңыраулы найза қолға алып, қоңыр салқын төске алып... ауыр әскер қол алып, ал қара бас ту алып... т.т. болып келеді. Міне, осы көрсетілген грамматикалық тұлғаны пайдала- нудағы екі амалдың екеуі де – қазақтың авторлы поэзиясының тілінде де, фольклор тіліндегідей өте қолданылған өтімді тәсілдер. Қазақ ауыз әдебиеті тілінде тыңдаушыға әсер ететін, мүм- кін, оны тыңдауға шақыратын және бір амал бар, ол – мәтінге мағыналық жағынан жанаспайтын, бір сөздің немесе тіркестің қайталануынан тұратын өлең тармағы. Мысалы: Бұлғыр, бұлғыр, бұлғыр тау, Бұлдырап тұрған құрғыр тау... Ауан, ауан, ауан су... Асудан асу бел дейді... Олайым да бұлайым... Мұндай қайталауларға қатысатын сөздер кейде тіпті түсініксіз де бо- лып келеді... Мысалы, ауан, ауан, ауан су дегендегі ауан сөзінің мағынасы қандай? Бұл амалды да ақын-жыралар ұзақ уақыт бойы пайдаланып келген. ІІІалкиізде: Алп, алп, ал сақын,,. Жел, жел есер, жел есер... Асқар, асқар, асқар тау. Қазтуғанда: Алаң да, алаң, алаң жұрт... Доспамбетте: Сере, сере, сере қар... Тоғай, тоғай, тоғай су. Есет жырауда: Мен, мен едім, мен едім. Тіпті XIX ғасырдың I жартысындағы Махамбет ақынның өзінде: Мінкен де, мінкен, мінкен ер... Қысқасы, қазақтың ауызша тараған авторлы әдебиетінің мазмұн тарапынан (в плане содержания), яғни шығарманың сюжеті, уәжі, образдары жағынан аса бірдей болмағанмен, тілдік көрінісі (в плане выражеиия) тұрғысынан, яғни поэтика- сы жағынан іліктестік бары сөзсіз. Әсіресе фольклор тіліндегі образдардың тілдік көрінісі ақын-жыраулар поэзиясы тілінде кең орын алады. Бұлардың ішінде ертедегі әскери-соғыс істеріне, тұрмыс-салтқа қатысты фразеологизмдерді таңдауда және орнымен қолдануда қазақтың ауызша дамыған әдеби тілінің бірден-бір көзі – ауыз әдебиеті үлгілері болды. |