Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| жай, алдаспан, семсер, көбе, жебе, адырна, сүңгі т.б. – қазіргі
қазақ әдеби тілінде көнерген элементтер болғанымен, тал- дап отырған кезең үшін актив сөздер. Ала балта – жай балта емес, арнайы жасалған соғыс құралы. Мұндағы ала сөзі – түсті білдіретін сөз емес. Ол көне түркі тілдері мен оғұз тобындағы тілдерде «қол» мағынасын беретін ал сөзіне қатысты болуы мүмкін: ал балта – қол балта, қолға ұстайтын немесе сапты балға, өйткені ал сөзі кейбір түркі тілдерінде «құралдың сабы» дегенді де білдіреді 94 . Мүмкін, бұл атау аламан, алақшы, ала шапқын, алаулау дегендердегі ала сөзімен байланысты бо- луы, өйткені жоғарыда аталған сөздер мен ала қырғын, ала топалаң, алапат сияқты сөздерде «қырып-жою, бүлдіру» идеясы бар. Ол күнде бұл сөз монғол тілдеріндегі алах – «өлтіру, шабу, сою (малды)» сөзімен түбірлес тұлға болып шығады 95 . Қайткенде де ертедегі қазақ тіліндегі ала балта белгілі бір ұрыс қаруының аты. Бұл атауды ХVІІІ-ХІХ ғасыр- лардағы нұсқалардан кездестірмейміз, оның орнына айбалта бар. Алдаспан да – қазірде ұмыт болған сөз. Ол бертіндегі жау- ынгер ақын Махамбетте кездеспейді. М.Мағауин мұны «нарке- скен, өткір қылыш»деп түсіндіреді 96 . Әскери құралдардың жалпы атауларынан басқа ол құрал- дардың жеке бөліктерінің, түрлерінің аттары да өлең-толғау- лар тілінен орын алған. Олардың да дені – бұл күнде арха- измдер тобына кеткендер: адырна, қылшан, тобыршық, жебе т.б. Ғалым Қ.Жұмалиевтің түсіндіруі бойынша, адырна сөзі садақтың оғын тіреп ататын сіңір тарамысын білдіреді 97 , ал Будаговтың көрсетуі бойынша, башқұрт пен Кавказ түркілері- нің тілінде адарна сөзі керілген садақтың өзін білдірген 98 . Ертедегі қазақ жыраулары бұл сөзді Қ.Жұмалиев көрсеткен мәнде жұмсаған. 94 Будагов Л. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. - Т.І. - СПб., 1869. - С.77 95 Ала сөзінің әртүрлі тіркестердегі мағыналары жөнінде толығырақ мына кітаптан қараңыз: Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. - Алматы, 1980. 96 Мағауин М. Әдебиетіміздің тарихы әріде жатыр... 97 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. - Алматы, 1960. - 91-б. 98 Будагов Л. Көрсетілген кітап. 20-б. 92 Қылшан сөзін Қазтуғаннан кездестіреміз: «Қылшанымды сары жүн оққа толтырып». Бұл сөз «Шайыр» атты кітапта «оқ сауыты» деп түсіндіріледі 99 . Контекске қарағанда, қылшан сөзі, шынында да, осы мағынаны береді. Сірә, бұл – көне сөз болар, өйткені соңғы ғасырларда қазақ тілінде оқ сауытын қорамсақ немесе садақ деп атаған. Тобыршық та – садақтың бір бөлшегінің атауы. Л.Будагов Қазан татарлары мен алтай тілдеріндегі тобыршық сөзі «шишка, шишковатый» («томпақ зат, томпақтау») деген мағына береді дейді. Қазақ текстеріне қарағанда, тобыршық – оқтың адырнаға тіреп ататын жері: Тобыршығы биік жай салып... Тұтамдайын тобыршық. Оқ пен жебе сөздері – бұл кездегі әдеби тілде синонимдер. Жебені садақ оғының өзі емес, қыры деп түсіндіру бар 100 , садақ оғының масағы деп анықтау да бар 101 . Ал, шындығында, жебе сөзінің оқ сөзіне синоним екені ауыз әдебиетінде кездесетін: Көп оғының ішінде Сұр жебе деген оқ алды сияқты жолдардан да тануға болады. Оқ пен жебе сөздерінің үшінші синонимі ретінде жай сөзі де әдеби тіл қолданысында болған: Он екі тұтам жай тартқан... Тобыршығы биік жай салып. Әңгімелеп отырған кезеңдегі үлгілерде мылтық пен зеңбірек сөздері өте сирек ұшырайды. Қылыш та кемде-кем, оның орны- на алдаспан сөзі немесе тіркес атаулар қолданылады: балдағы алтын құрыш болат, қан жұқпас қайқы қара болат т.б. Бұл тұста тек қару-жарақ емес, сауыт-сайман аттары да тұрақталып, нормалана түскен. Мысалы, сауыт дегеннен гөрі көбе сөзі жиірек кездеседі: Күлікке тастай болып тиме- се, Үстіме көбе сайлап кимен-ді... Жауырынына қанды көбе сыймаған (Шалкиіз). Бізге жеткен текстерде дулыға – тек баскиімнің атауы: Дулығамның төбесі туған айдай болмаса (Шалкиіз). Туған айдай нұрланып, Дулыға кидім – өкінбен (До- спамбет). Жаугершілік лексикаға жататын сөздер тобындағы қимыл- дың өзі мен оның орындалу амалын білдіретін етістіктер мен үстеулер барлық үлгілерге ортақ болып келеді. «Жорыққа шығу» мағынасын жорту сөзі, сондай-ақ, оқ тию, білте салу, 99 Шайыр. - Орынбор, 1910. 100 Жұмалиев Қ. Махамбет. - Алматы, 1962. - 11-б. 101 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - I т. - Алматы, 1974. - 225-б. 93 топ бастау, дұшпан ату, тепсінісу, жау бастау, ат сайлап міну, ту байлау, қатты тартып, биік ату, суырылып шабу, дұшпанның тобын тоздыру сияқты тіркестер, бір жағынан, жаугершілік мазмұндағы іс-әрекет атауларын білдірсе, екінші жағынан, осы кезеңде әбден қалыптасып, орын тепкен әдеби нормадағы фразеология қорын құрайтын сөздерді танытады. Өмірдің қалған жақтарын бейнелейтін сөздер де өлең тілі- нен орын алғанымен, тұрақталуы, көркем құралдарға айна- луы жағынан жоғарғы көрсетілген топтардай емес. Әсіресе бұл кезеңде күнделікті тұрмысқа қатысты сөздердің өте сараң кездесетіндігі байқалады. Көркем әдебиет, негізінен, әлеумет- тік тақырыптағы поэзия болғандықтан, мұнда күнделікті от басы, ошақ қасының суреті жоққа тән. Осыған орай тұрмыстық лексика да молынан көріне алмаған. Ал құрық (Ұстаса қашағанның ұзын құрығы – Қазтуған), қымыз (Қымыз ішіп, қызарып – Асанқайғы), кереге (Керегеде ілінген, Шабылмаған семсер тұр – Жиембет), шымылдық (Ал шымылдық ішінде Ару сүйдім – өкінбен – Доспамбет) тәріздес бес-он тұрмыстық сөз кездессе, олар да – тек образ үшін қолданылғандар. Қазақ по- эзиясы тіліне тұрмыс-салт лексикасының араласа бастауы – XVIII, әсіресе XIX ғасырлар іші. жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|