Мәдібаева қанипаш қайсақызы

ХІХ ғасырдағы қисса-дастандар. Нәзира дәстүрінің жандану себептері

жүктеу/скачать 1,9 Mb. бет 11/85 Дата 17.10.2023 өлшемі 1,9 Mb. #116791

1.1 ХІХ ғасырдағы қисса-дастандар. Нәзира дәстүрінің жандану себептері ХІХ ғасырдағы діни-ағартушылық бағыттың ағысты арнасының бірі – ежелгі нәзира дәстүріндегі қайта жаңғырған қисса-дастандар. Қисса-дастандардың жандану себептерінің түп-төркіні отаршылдық, миссионерлік саясатта жатты. Белгілі бір тарихи кезеңнің қазақ сөз өнері көтерген ауыртпалығының бірі – осы дін жайы, миссионерлік ағым. ХІХ ғасырда, ХХ ғасыр басында қазақ арасына кітап болып басылып тараған қисса-дастандардың шыға бастаған уақытын зерттеушілер 1800 жылмен даталайды. Ә. Каримуллиннің [48] ХІХ ғасырда Қазан төңкерісіне шейін жарияланған кітаптардың саны, мазмұны туралы деректері түрлі жыр, қисса-дастандардың үздіксіз, бір шығарманың өзі әлденеше рет басылып, ел арасына мыңдаған дана болып таралғанын көрсетеді. Кеңестік кезеңде ХІХ ғасырдағы қиссалар “Батырлар жыры” (1964), “Ғашықнаме” (1976), “Қисса дастандар” (1980), “Дастандар” (І, ІІ том 1990) жинақтарында басылды. Қытайда қиссаның 12 томы жарық көрді. ХІХ ғасырда қазақ арасына кең жайылған қисса-дастандар зерттеушілер деректеріне қарағанда сол ортағасырлық нұсқадан қайта басылып та, нәзирагөйлікпен қайта жырланып та тарап отырған. Бір шығарманы, бір желіні бірнеше ақынның өзіндік өзгешеліктерімен жырлап, бастыруы да қисса-дастанның жасау үрдісіне айналған. Ал, сол ортағасырлық туындылардың ықпалымен үлгісімен жаңадан туған, қазақ өмірінен алынған шығармалар – өз алдына бір әдеби әлем. 1959 жылғы әдеби мұраға көзқарас талқыланған ауқымды ғылыми жиындағы жарыссөзде Б. Шалабаев қиссалардың жөнін, мәнін мейлінше айқын қойып сөйлейді: “ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен ХХ ғасырдың алғашқы 15 жылында Москва мен Петербург, Қазан мен Уфа, Ташкент пен Омбы, Орынбор мен Троицк, тағы басқа қалаларда қандай кітап басылсын, соның бәрі “қисса” аталды. Осы тізбек, осы серияның ішінде “Қобыланды” мен “Ер Тарғын”, “Қыз Жібек” пен “Қамбар”, “Айман-Шолпан” мен “Алпамыс” және кейбір қазақ ақындарының жыр, толғау, поэмалары да болды. Бұған қарағанда “қисса” деген терминнің әуелде қайдан шыққанын, қиссалардың қандай идеялық, көркемдік мәні болғанын, әдебиеттің қай тегіне баланғанын дәл айту өте қиын. Тегі қиссалар фольклорлық шығармалар мен жеке автордың дастан, романдарына әрі ұқсас, әрі ұқсас емес, сондықтан да әлі күнге зерттелмей келген, қиындығы да, қайшылығы да көп тың дерлік жанр” [93, 240 б.]. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі қисса өлең дәстүрінің ғылыми негізделуі, жүйеленуі сол ХІХ ғасырдың орта тұсынан бастау алады. Шоқан Уәлиханов “Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінен” [11] зерттеуінде қисса өлеңдерді өлеңнің бесінші түріне жатқызған топтамасының ішінде атайды. Кейінде, ХІХ ғасыр әдебиетіндегі осы бір аса мол әдебиет үлгісінің көбіне айыптау мәнде бағаланғанын ғалым Өтеген Күмісбаев Шоқан Уәлихановтың қиссалар жөніндегі пікіріне сүйенгендіктен болды деп, орынды ұғындырады. “Шоқан өз тұсындағы ақындар туралы: “Шығармаларының мазмұны етіп кейбір дін уағыздарды алады. Олар қазір Сейітбаттал Қожаның ерлігін, Жүсіп пен Зылиханың махаббатын, Ибрайым, т.б. өмірін жырлап жүр. Олардың бәрі өзінің фанатизм идеясы және өмірін әсерлеулерімен мүлдем жалықтырарлық шығармалар” деп жазған еді. Әлбетте, европалық мәдениетке, ірі ілімге қол жеткізген жас Шоқан үшін Шығыс мақамын берік ұстанған, жыр, қисса жазған ақындар бір шеңберде ғана фанатистік, қиял жағынан ғана көрінуші еді. …Сондықтан Шоқан пікірінің тасасына тығыла беруге болмайды [49, 209 б.]. Қисса-дастандар туралы В.В. Радлов тұжырымдарында ХІХ ғасырдағы отаршылдық саясат мүддесінің сұлбасы байқалғанымен, әділін айтқанда, ғалымның ғылым мүддесімен зерделеуі айқын, басым. “Кітаби өлең”, “Кітап өлеңнің” қазақ әдебиеті шығармаларының халықтың өзі бөлген (Халық шығармасы, кітаби өлең – Қ.М.) екінші түрге жатқызғандығын, оның өзіндік ерекшелігін В.В.Радлов сол кездің әдебиет үлгілері негізінде белгілі бір дәрежеде дұрыс көрсетті. Ғалымның халық шығармаларын қарапайым халықтың ауызша таралған өлеңдері мен әңгімелері құрайды, оған қазақ халқының ислам діні әсері тие қоймаған шығармалары жатады. Кітаби өлеңді жыршы жатқа айтпайды, жазылған кітаптан оқиды. Кітап өлеңді шығарушылар – молдалар. Қазақтардың таза жазба тілі жоқ. Сауатты қазақтар татар тілінде жазады. Жазба тіл – екі тілдің қойыртпағы. Кітаби өлең – діннің ұрығы, ислам ілімін таратуды мақсат тұтады. Кейбір өңірлерде ислам дінінің қаһармандары жөніндегі өлеңдер халық батырлары туралы жырларды ығыстырып отыр деген түйіндері негізді. В.В. Радлов толып жатқан кітаби өлеңге түсінік беріп, мазмұн, мәнін баяндайды. Қандай үлгіде таралып отырғанына назар аударады. Елдің рухани өміріне белсенді араласып, тәрбие, тұрмысына аса зор ықпал ете бастағанын айрықша, қадала айтады. “Ғибрат өлеңдердің ішінде көп айтылатыны осы аттас кітаптың атымен аталатын “Жұм-жұма”. Үлкен жиындарда айтылған осы жырды маған бірнеше рет тыңдауға тура келді. Жыршы сөзін бар ынтасымен тыңдаған жұртшылық тірі күнінде дін шарттарын орындамаған мұсылманның өлгеннен кейінгі азабын сипаттаған кезде қорқынышты үрей пайда болады. Тыңдаушылардың үнсіз тыныштығын тек қана “О, құдіретті тәңірім”, “Қайырымы көп құдайым” деген тәрізді лебіздер ғана бұзып отырды. Маған қазақтар арасында исламды орнықтыруға бір “Жұм-жұманың” әсері даланы кезіп жүрген жүздеген молдадан артық тәрізді [50, 19 б.]. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі дін жайына, діни сарынға соңғы кезеңге шейін бірде қисынды, бірде бұра тарта тоқталған тұстар болды. Астарына үңіле түскенде, ХІХ ғасырда халық ішінен әдебиет үлгілерін жинап зерттеген, оған баға берген шығыстанушы ірі ғалым В.В. Радлов пікірлері біраз сырды ашады. Оның еңбектерінде қазақтар арасындағы ислам дінінің жайылу жайы егжей-тегжейлі айтылады. Әдебиет түрін айғақтап отырған ғалым ел жағдайын қамти сөйлейді. Қазақтардың қаншалықты діншілдігі жөнінде ақпар, мәлімет беріп отырады. ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі дін жайын, діни сарын, әсіресе Шортанбай шығармаларындағы діни астар деген кейінгі көп тұжырымға В.В. Радловтың іргелі ғылыми еңбегіндегі тұжырымдардың аз ықпалы болған жоқ. Шортанбай ақынға діншіл, діни деген айдардың ажырамастай болып танылуының бір ұшығы В.В. Радловтың “Зар заман” өлеңді молдалар шығарған деген пікірінен тараған болуы мүмкін. Көрнекті шығыстанушы В.В. Радловтың ғылыми-зерттеушілік еңбегінің, қазақ әдебиетінің ғылыми сипаттамасын жасауының құны өлшеусіз. Алайда Ресей империясын халықтың басқа күйі көбірек ынтықтырғандықтан да ғалым бар жұмысына сипаттама бергенде империяға аса қажет мәліметтерді алға тарта сөйлейді. “Бұл басылымның І және ІІ томдарында жарияланған халық әдебиетінің үлгілері басқа көпшілік тайпаластары тәрізді ислам әсеріне беріле қоймаған көне шаман дінін әлі де берік ұстанған Оңтүстік Сібірдегі түркі тайпаларының рухани мұрасын құрайды. Ал мына ұсынылып отырған том Алтайдың терістігін жайлаған қазіргі кезеңде ислам дінін тұтынатын түркі тайпаларына арналған. Ол тайпалардың ретін біз территориялық жағынан да, қоғамдық және рухани жағдайымен де Мұхаммед дінінде жоқ түріктерге бір табан жақын тұратын қазақтардан бастаймыз” [50, 16 б.]. “Образцы народной литературы тюркских племен” көптомдығының ІІІ томына жазылған алғысөздің өзінде де дін атауы бірнеше рет келуі тегін болмаса керек. Әрі қарай ғалым қазақтардың дінге қатысын, көзқарасын, тәптіштей баяндайды. Бірнеше жүздеген жылдар бойы ислам дінін тұтып келе жатқанымен, әлі толық мойындап, қабылдаған жоқ, көп шартын жай ғана орындай салады, дін иелерін халық жақтырмайды, аулақ жүруге тырысады деген тұжырымдар жасайды. ХІХ ғасырдағы қиссалардың орта ғасырлардағы экзегетикалық дәстүрді (діни негіздерді түсіндіру) қалыптастыруда да елеулі орын алғанын айту керек. “Қазақ еліне ислам дінінің қалай таралғаны туралы біраз деректер, діни уағыздар мен ақпарлар өлеңмен де, қара сөзбен де жазылған (“Манулат қырғыз” жинағы 1879 жылы жарық көрген. Діни уағыздар жайы әңгімеленетін “Хисса Жұм-жұма”, “Сал-сал”, тағы басқа дастандар 1881-1883 жылдары шыққан”), – дейді көрнекті ғалым Ш.Қ. Сәтбаева [51, 200 б.]. ХІХ ғасырдың күрделі шындығы қисса дастандардың халықтың рухани әлеміне оң ықпалына қоса тіл шұбарлау, діни фанатизмге қарай тарту сияқты кері ықпалы да болғандығын көрсетеді. Соған орай қазақ арасында, ислам негіздерін ұғындырған ағартушылар еңбектері, Шоқан, Ыбырай, мақсаткерлікпен қозғаған дін жайы да етек алды. Яғни дін жайын қозғаған нәзира қиссалардың таралып, басылуы қандай қажеттілік болса, исламды сол кезде – қоғамдық-экономикалық формацияның жаңа басқышына аяқ салғалы тұрған қазақ баласына дүмшеліктен сақтап, таза күйінде жеткізу де – сондай қажеттілік еді. (Дүмшелік те отаршылдықтың бір мүддесі еді – Қ.М.). “Мұсылманшылықтың тұтқасы” атты еңбегін жазудағы мақсаты туралы Ы. Алтынсарин былай дейді: “Қазіргі кезде қазақ арасында Мұхамбеттің діни оқуы жайылып, етек алып барады… мүмкін болғанша, біріншіден қазақ жастарының дін жөніндегі түсініктері теріс бағытқа түсіп кетпеуі үшін, ал екіншіден, қазақтың жазба тілінде татар тілі орынсыз етек алуына жол бермеу үшін (бұл қазақтарды татарландырудың ең сенімді тәсілдерінің бір ғой) мен соңғы кезде Мұхамбет шариғатын үйрене бастап… Оқу құралын құрастыруға кірістім” [51, 203 б.]. Осы жайды М.Мырзахметовтың Ыбырай жайлы айтқан мына пікірі тарата түседі. “…Ыбырай Алтынсарин отаршылдық мүдде тұрғысынан ашылған Орынбордағы оқу орнында тәрбиеленіп, орыс тіліне терең жетіліп шықты. Арманы – туған халқы көкірек көзін ашып, европалық білім беру, кітаби ақындар қисса-дастандарындағы шұбарланып бара жатқан ана тілінің табиғатын таза сақтау жолында күрес жүргізу. Бірақ сырттан еріксіз таңылған миссионерлік дүниетаным мен олардың педагогтық жүйесін бойына дарытпады. Сол себепті де Ыбырай екі жақты саяси-әлеуметтік қыспаққа түскенін Мұхтар Әуезов: “Он чуствовал двухсторонное давление от церковников и мусулманства. Мусулмане считал, что он хочет крестить казахских детей, клеветал на него, а Ильминский который официально помогал ему, был убежденный христианин-миссионер, уверял всех, что через эти школы скорее можно провести свою идею обрусение казахов”, – деп мәселенің түп тамырын дәл, танып көрсеткенімен, бұл пікірін баспа бетіне шығара алмады” [51, 120б.]. М. Мырзахметов келтірген Әбен Сыбанұлы атты қарияның 1963 жылы көшірілген қолжазбасы ХІХ ғасырда діни таным, діни ағымның қаншалықты күрделі, шарпысқан қарама-қайшылықтар аясында жасағанын аша түседі. “…кешегі орысқа қарағанымыздан кейін 1865 жылы атақты дін бұзушы Ильминский қазақ арасына шығып, қазақ мұсылман емес, шамани деген дінсіз халық, оларды орыс дініне айналдыру оңай деп үкіметті осы сөзбен нандырған екен… Мінеки үкіметтің осындай тұтқан жолы қазақ арасын тынышсыздандырып, 1869 жылы қазақтар үкіметтің бұл ісіне наразылық шығара бастады” [51, 101-112бб.]. Қария сол тұстағы күрделі жайды айқын аңғарғанын, оның қолжазба көшірмесінде патшаның миссионерлік саясатына қарсы қазақ арасында исламиятқа іш бұрудан діндар қисса-дастан жиі таратыла бастауының қазақ әдеби тілінің шұбарлануын сол саяси құбылыспен байланысты көргенін айтады. М. Мырзахметов “Ыбырай және проф.Илминский” атты зерттеуінде ХІХ ғасырдағы орыс отаршылдығы жүргізген миссионерлік жөнінен мол мәлімет берді [51, 106б.]. Татар ғалымы Әрбар Каримуллиннің зерттеуіне қарағанда Ильминский Россия өлкесінің бар аудандарында миссионер кадр дайындаудың басында болған. …Татарларды біржола шоқындырудан күдер үзген Ильминский енді Орынборға ауысып, қазақтарды шоқындыру әрекетін сездірмей өте құпия сақтықпен жүргізуге кіріседі. Өйткені қазақтардың татарларға қарағанда ислам дініне селқостығын, оларда діни фантазимнің жоқтығы туралы қоғамдық пікір қалыптасып та қалған еді. С.Н. Южанов деген белгілі публицист ислам діні аса жайылған мұсылман халықтарын ассимилизациялау қиын деп, ол үшін олардың жазуын орыс жазуына ауыстыру арқылы қимыл жасау керектігін ұсынған. Қазақстаннан бастау жемісті болғанын айтқан. М.Мырзахметов сол тұстағы ахуалды терең талдай отырып, С.Н. Южановтың ұсынымын былайша тұжырымдайды. “Осы себепті: “… в киргизских школах необходимо сделать теперь же здесь нет ни мусульманский, ни каких традиций, которые мешали бы этому нововедению и дело, несомненно привиться легко и быстро” (“Русский вестник”, 1891 кн 7-8), – деп жазып шоқындыру ісін мүмкіндіктен шындыққа айналдырудың құнарлы топырағы қазақтардың арасында жатқанын ашық айтып көрсетеді” [51, 106б.]. Нәзира дәстүрінің жандану себептеріне орай туындаған салдарлары: миссионерлікке қарсылық; экзегетикалық дәстүрдің тууы, қазақ балаларының шоқындыру саясатымен болса да орыс оқуына тартылып, дүниеге кең қарауға, шола қарауға мүмкіндік тууы; орыс алфавитінің енуі; усули жадитизмнің тууы, т.б. ХІХ ғасырдың өн бойындағы ұлт тағдырында ортағасырлық ояну туғызған, қайта жанданған нәзираның аса өлшеусіз орны болды. Тіптен, орыс отаршылдығы өзінің қазақтың “ішін алудағы” көп тарихы әу баста өзі өрістетіп алған Шығыс ықпалының, дін ықпалының ыңғайында жүргізуге мәжбүр болды. Бұл – саяси жағы. Ал нәзира өріс берген үлкен әдеби, рухани, мәдени ағым – қазақ халқының ұлттық болмысын даралай түскен, қоғамдық сананы оятып, жаңғыртқан, көтерген ықпалды құбылыс. Қисса-дастандардың әдебиет тарихында танылып, зерттелуі ұзақ, күрделі, саяси танымды бастан кешті. Сол себепті де көп кешеуілдеді. Сол, ХІХ ғасырдың өзінде, кейінгі ХХ ғасыр басында, онан бері бір ғасырға жуық кезеңде қисса-дастан, нәзира дәстүрі, кітаби әдебиетке берілген баға, бағытталған көзқарас әр қилы болды. Ахмет Байтұрсынов “Әдебиет танытқышта” қазақтың жазу әдебиетінің туу жөніне тоқтала отырып, қазаққа жазу дінмен келді дейді. Жазу әдебиетке жазылған шығарма жататынын, жазба сөзді бастапқыда бала оқытушы қожа, ноғай молдалар шығарған, дінді халыққа өлеңмен үйреткенін айтады. А. Байтұрсынов қазақ арасына қисса өлеңнің таралу жайын, мәнін, тіл шұбарлануын, орыс отаршылдығы тарапынан жүргізілген саясатты егжей-тегжейлі саралап, ақиқат тұжырымдар жасады. “Әдебиетті молдалар дін бесігіне бөледі. Әдебиет өсе алмай, мешел болып жатқанда орыс үкіметінің саясаты келіп килікті. “Қазақ діні шығып жетпеген шала мұсылман халық, мұны мұсылман дінінен христиан дініне аударып жіберу оңай” деген пікірлермен орыс үкіметі қазақ пен ноғай арасына жік салып, екеуін айырғысы келеді. Оның үшін қазақ байлары ноғайша оқымай, орысша оқитын боларлық саясат жүргізеді. Қазақ балалары үшін школ ашады, ноғайға қазақтың жазу жағынан сорпасы қосылмас үшін араб әрпін қалдырып, қазақ тіліндегі кітаптарды орыс әрпімен басады” [12, 434б.]. А. Байтұрсынов жазу әдебиет, жазба әдебиет дегенді қатар қолданып, екі дәуірге бөлген. Сол қисындар әдебиет тарихы мәселелерін қарастыруда әзірге тексерілмей келе жатыр. “Орыс өзіне тартып, ноғай өзіне тартып, екеуі екі жаққа сүйреп жүргенде, қазақ орыс әдебиеті арқылы Европа жұрттарының әдебиеттерімен танысады. Бастапқы жазба әдебиеттің бас мақсаты –дінді жаю, дінді күшейту болса, соңғы әдебиеттің бас мақсаты – тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту болады. Сөйтіп, жазба әдебиеттің өзі екі дәуірге бөлінеді: діндар дәуір, ділмар дәуір” [12, 43 б.]. А. Байтұрсынұлының “Әдебиет танытқышта” қиссаларға берген анықтамасы, олардың мән-жайын баяндауы бүкпесіз, қисынды. Қисса – өлеңмен жазылған, көбінесе діндар әңгіме, басқа жұрттың ертектері, мазмұнына қарай екі түрі болады. 1) Дінді қасиеттеу үшін, мұсылман дінінің артықтығын айту үшін шығарылған қиссалар. Кәпірмен соғыста мұсылман жеңіп отырады. 2) Шариғат бұйрығын істеу мақсатымен шығарған қиссалар. Діндар дәуір шығармалары А. Байтұрсынов еңбегінде әрі қарай хикаят, мінажат, насихат т.б. түрлерге бөліп қарастырылды. Халел Досмұхамедұлы “Қазақ халық әдебиеті классификациясында” 45, 46 түрлерді діни әдебиет; араб-парсы өнерін көрсететін әдебиет (қисса) деп ажыратады. Әбубәкір Диваев жинаған материалдар ішінде қисса деп өлеңмен, қарасөзбен жазылған баяндар аталады. Қисса-дастандар – ХІХ ғасыр әдебиетінің елеулі, қомақты саласы болды. 1915 жылы “Қазақ” газетінде (№ 110) Райымжан Марсеков қазақ әдебиетін үш дәуірге бөліп, қазақ әдебиетінің тарихын жасаудың алғашқы үлгілерінің бірін қисындады. Әдебиет кешінде жасалған баяндамада әдебиет дегенді көпке ұғындырды. Сол кезеңге шейінгі қазақ әдебиетін үш дәуірге бөледі. Соның екінші дәуірі – кітаби әдебиет таралған тұс, әрі оның жазба әдебиет екенін айтады. “Енді әдебиеттің екінші дәуірі келеді. Бұл екінші дәуір жазудың халық арасына көбірек тараған заманы. Әр жақтан әр түрлі халықтың адамдары келе бастап, қалың қазақтың ортасына орнап қалғаны да болған… Сөйтіп жұртқа тыю салына бастаған. Түрлі-түсті кітаптар таралып тіл кітапшаға айналып, ескі сөздер жазбаға түсіп мирас болып қалмай бұрынғы тілге, бұрынғы жақсы сөзге жұрт жаман көзбен қарап, кітапшаны үлгі қыла бастаған” [52, 156-157 бб.]. Бұл жерде Р. Марсеков шығыс әдебиетінің ықпалы сол тұста қазақ ішінде үлкен ағым, құтылыс болғандығын айғақтай түсер тұжырым жасаған. “Қазақ” газетінің әдебиет мәселелеріне үнемі назар аударып, ықпал жасап отырғаны белгілі. Абайтануға негіз болған зерттеулердің басы А. Байтұрсынов, М. Дулатов мақалалары; Шоқан Уәлихановты алғаш жалпақ жұртқа танытуы, т.б. “Қыр баласы” – Ә.Бөкейхановтың Қобыланды жырын таратып, талдауында да қиссалардың ықпалын назарда ұстағанын көреміз. “Қобыландыда” бұл сияқты дәмді сөз жоқ десек, адасқан болмаймыз. “Қобыланды” кейінгі айтушының тепкісін көп көріпті. Бұл айтушылар өз жандарынан көп сөз қосқан. Ана қазақ ішінде белгілі “Сал-сал”, “Зарқұм” қиссаларының жолына Қобыландыны сілтеп, қадірін жойған” [52, 176 б.]. Осыған ұқсас пікірді ілгеріде В.В. Радлов айтады. Шығыс қисса-дастандарының Абайдың ақындық айналасында да өз орны болды. Мұхтар Әуезовтің Абай Шығысқа жәй әуесқойлықпен бармағанын уақыт көшінде үнемі ашық айта алмағанымен де, бұл мәселені назарда ұстағаны белгілі. Ол Абайдың шығармашылық өресіне сопылық ағымның ықпалын ашып көрсетеді. Абай шығармаларындағы қазақ өлеңінде жоқ өзгешелікті те М. Әуезов ең әуелі Шығысқа телиді. “… Кроме того, он сочиняет поэму “Азим” на тему из “Тысяча и одной ночи”. Все это порождено тем, что Абай хотел сделать доступными казахским читателям все легенды, предания, распространенные в восточном мире…” [53, 60б.]. “Когда он приходит к Западу, за спиной его служит опорой, разумом воспринятое мусульманство, Восток”. Абайдың “Шығысым – Батыс, Батысым – Шығыс болып кетті” деуінің астары тым әріде. Мұхтар Әуезов Ақылбай, Мағауия поэмаларын Байрон, Пушкин үлгісі (Шығыс желісіне жазылған романтикалық дастан) дейді. Шығыстың қазақ әдебиетіне әсерін соның ішінде ХІХ ғасыр әдебиетіне әсерін негіздей сөйлеген зерттеу – біздіңше, ең әуелі М.Әуезов еңбектері. “…Вот что вливается в течение Абая от восточного берега. По – видимому,восточная книжная поэзия в казахскую поэзию введена впервые не Абаем. Ее влияние мы ясно видим в произведениях акынов Арки, Жетысу, Ибрая, Албана Асана, Машхура, Ахансерэ, в особенности у акынов Сырдарьи во главе с Шортанбаем и Шади. В большинстве случаев помимо арабо-персидских слов на арабо-персидский лад (вместо “дейді” – “денди”, “көрді” – “корди” и т.д.). Все это берет свое начало либо через чагатайские религиозные киссы, либо от поэм “Шахнаме”, “Юсуп и Зулейха”, “Лейли и Меджнун”. В пределах казахской литературы, в частности в связи с творчеством Абая, исследование влияния гаруза является насущной проблемой, стоящей перед литературоведами. Что касается Абая, то эти стихи не изменяют свои восточные формы. В устах Абая эти стихи звучат не по-казахски. Абай еще не освоил, творчески не воспринял а остался не уровне чистого подражания. В первых своих попытках найти просвет в ночи медресе молодой поэт так протягивает свои руки к поэзии Востока, так приходит к этому берегу. Это начало. В дальнейшем, хотя Абай отошел от подражаний детской поры, но до конца своей жизни не терял связь с этим берегом. В поэтическом творчестве Абая восточное начало, проходя красной нитью, завершается его стихотворением “Алланың өзі де рас, сөзі де рас”, написанным в 1902 г. 1902 г. является годом, когда Абай постепенно перестал сочинять стихи. Таким образом, он закончил вышеназванным стихом. Это последние слова поэта, вышедшего из мусульманского мира. Таким последним аккордом заканчивает Абай мотивы восточной поэзии, религии ислама. Мы взяли начало и конец его пути. Теперь остановимся на том, что было в промежутках в 1887 были сочинены поэмы “Масгут” и “Ескендер” [53, 60 б.]. М. Әуезов Абайға Шығыс әсерін тәптіштей отырып, жалпы ХІХ ғасыр қазақ әдебиетіне әсерді айғақтауға апаратын қисындарды ұсынды. ХІХ ғасырдағы нәзира жөнін айтқанда бүкіл бір дәуір әдебиетіне орасан зор ықпалы болған көркемдік әлем көтеріледі. Шығыс әдебиетінің Абайға, қазақ әдебиетіне әсері берідегі зерттеушілерден белігілі бір дәрежеде Ө. Күмісбаев еңбектерінен өріс тапты. Әрине, ғалым бәрін түгесіп айтты дегендік емес. Ғалым М. Мырзахметов Абайдың Шығыстан ой ғана емес, өрнек те алғанын М. Әуезов негіздеулеріне сүйене отырып аша түсті. Ғабдолла Тоқай “Бозжігітті” татарларға тән жыр деген екен. М. Мырзахметовтің мына бір болжау – барлауы сол ойды әрі тарата түседі. “Қазақ арасына таралған “Бозжігіт” қиссасының өлең өрнегі жағынан басқа қиссаларда ұшыраса бермейтін ерекшелігі де бар. “Бозжігітті” айтатын жыршы оны бір ғана әнмен айтпай, ән мақамын құбылтып, өзгертіп отыруға мәжбүр болған. Себебі ол біріңғай өлең ағымына салып жазылмаған. Онда туысқан түркі тілді халықтар поэзиясында көбірек қолданылып келген өлең өрнектері молырақ қамтылғаны сезіледі. Мысалы, ХІ ғасырда хатқа түскен Махмұт Қашқари сөздігінде берілген ұйқастың “а а а б” түріндегі үлгісі “Бозжігіт” қиссасында қолданыс тапса, осы ұйқас Абайдың “Білімдіден шыққан сөз”, “Келдік талай жерге енді” өлеңдерінде мейлінше жетілдіріліп, сапалық өзгеріске ауысқан түрінде де көрінеді” [29, 151 б.]. Уәлихан Қалижанұлының “Қазақ әдебиетіндегі діни ағартушылық ағым” (ХІХ ғасырдың ортасы мен ХХ ғасырдың басы) монографиясы қазақ әдебиеті тарихының аса бір кенже, кем зерттеліп келе жатқан мәселесіне арналды. Зерттеуде діни ағартушылықтың ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басындағы ахуалы көбірек қамтылып, баяндалады. Негізінен Ақмолланың, Шәдінің, Әбубәкірдің шығармалары ХХ ғасыр басында баспа жүзін көргендіктен де, осы үрдіс қазақ әдебиеті тарихында орын алып қалды. Алайда ХІХ ғасырдағы қисса дастан, кітаби ақындар, діни ағартушылық арнайы қарастырылып, ХХ ғасыр басындағы кітаби әдебиеттің арыдағы арналардан нәр алып, қайнар көзін ашқан берідегі бастаулары есебінде қарастырылып та келе жатқаны белгілі. Бұл жерде бүлініп кетер ештеңе жоқ болғанымен, діни ағартушылықтың бір ғасырдай бұрын ислам негіздерін ұғындырған өлең-қиссалардан басталғанын, ол жайдың ғылымда сонау Шоқан Уәлиханов, В.В. Радлов еңбектерінен бастау алып беріге шейін түрлі зерттеулерде жалғасын тауып отырғанын да назарда ұстаған жөн. Бұл жайлар Ресей құрамындағы қазақ әдебиетіндегі дін жайын, діни ағартушылықты арнайы қарастырған У. Қалижанов еңбегінде бірнеше мәрте түйінделіп, тұжырымдалды. Алғаш рет кеңінен қамтылып, жинақталып айтылды. ХХ ғасыр басы дей тұрғанымен, ғалым саналы түрде ХІХ ғасырдың саяси-әлеуметтік жағдайына, оның әдебиеттегі “көлеңкесіне” қайта-қайта айналып соғып отырып, зерттеуінің зерделі арқауы жасаған. “Расында, олар (Абай, Ыбырай – Қ.М.). өздерінің алдындағы діни-ағартушылық ағымның өкілдерінен биік тұрды. Бірақ олардың діни көзқарастары туралы айтпауға болмайды. Өйткені, шыққан мектебі – діни ағартушылық ағым. Сонымен, бұл ағымның қазақ жеріндегі, қазақ әдебиетіндегі бастауы Ақмолла, соңы Шәкәрім болды” [54, 30б.]. Әрине, қазақтың саяси, мәдени ғұрпындағы, әдеби өміріндегі елеулі құбылыс діни ағартушылық жайлы зерттеулер ілгеріде де өрістей түспек, әр қырынан ашылып, ғылыми негізін таппақ. ХІХ ғасырдың басынан (1801 жылдан – Қ.М.) кітап болып басылып, ел арасына аса көп тараған, халықтың рухани талғамын, талабын қанаттандыруда, көкірек көзін ашуда өлшеусіз орны болған қисса-дастандар Шоқан Уәлиханов еңбектерінен бері көптеген ірі зерттеушілердің назарында болды: Соған қарамастан осы төңіректе жүйелеп, тұжырымдауды қажет етіп отырған бірнеше мәселе бар. Ең әуелі – ХІХ ғасырдағы қисса-дастандар ауыз әдебиеті үлгісі ме, ауызша ма, жазбаша ма, жазба ма? Бұл орайда ХІХ ғасыр әдебиетінің көркемдік әлеміндегі күрделі сапалық өзгерістерді тұтас тану қажет; ауыз-ауызша-жазбаша-жазба әдебиеттің аражігін ажыратудағы біржақтылықтарды қайта қозғап, әдебиет үлгісін әр қырынан ашудағы көпшілік құбылыс, заңдылықты тануға, табуға беталу міндет. Мәселен, ауызша әдебиет – өтпелі дәуір әдебиеті (М. Әуезов) дегендей, т.б. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу: