Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
Мадибаева-Қ.XIX-ғасыр-әдебиетінің-қөркемдік-дамуы-Оқу-құралы-2007ж.
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Ерікті айнымалы ұйқас
| 1. Шұбыртпалы:
Беркініп садақ асынбай, Біріндей жауды қашырмай Білтеліге доп салмай, Қорамсаққа қол салмай, Қозы жауырын оқалмай, Ерлердің ісі бітер ме? 2. Кезекті: Аспандағы боз торғай, Бозаңда болар ұясы. Бозаңның түбін су алса, Қайғыда болар анасы Қара лашын ақ тұйғын, Қайыңда болар ұясы. Қайыңның басын жел соқса, Қайғыда болар анасы. 3. Ерікті айнымалы ұйқас Алты күндей алаулап… Өлең сөз теориясының білгірі, қазақ өлеңінің тілі мен өлеңдік құрылым ерекшеліктерін аса кең ауқымда қарастырып, ақиқат тұжырымдар жасаған академик Зәки Ахметовтің қазақ өлеңінің азуын айға білеген айтулы өкілі Махамбет поэзиясының жайына айрықша тоқталып отыруы – заңды. Ғалым қазақ әдебиетінің ғасырлар бойы қалыптасқан өзгешеліктерін танып-білуде Махамбет өлеңінің орны өзгеше екендігін үнемі назарда ұстаған. Өлеңдегі халықтық дәстүрді дамытып, түрлендіру, жетілдіріп, толықтыру жөнінен Махамбет ақындығының өзгешелік, ерекшелігін З. Ахметов айрықша атап көрсетіп отырады. “Махамбет өз жайын баяндап, өзінің бейнесін суреттеген жырларында халық әдебиетінде мол орын алған дәстүрді – ақындардың өзін, өз басын ұтымды, өрнекті теңеу салыстыруларды көп пайдалана отырып сипаттайтын дәстүрін өте қызықты пайдаланады, бұл дәстүрге көп жаңалық қосып, жандандырады” [24, 51 б.]. Ғалым “Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқаны” өлеңіндегі халықтың дәстүрлі бейнелеу нақыштарын қоса ақынның нақтылы өмір құбылыстарын жеткізуде ерекше, оқшау, бояу суреттерді де соншалықты мол туғызып отырғанын атап айтады. “Мен кескекті ердің сойымын кескілеспей басылман” немесе “Еңіреп жүрген ер едім, жақсыларға еп едім, жамандарға көп едім” деген сенімді сипаттау сөздерден ақынның өз қолтаңбасы, сөз қолдану ерекшелігі айқын танылатынын көрсете отырып, Махамбеттің сұлтанды “Қайраңнан алған шабақтай, қия бір соғып ас етсем” деуінде де салыстыру, сипаттау тәсілі ақиқат өмірден алынған әсерлерден туғаны анық байқалатынын танытады. Махамбет өлеңде халық ұғымына әбден сіңісті болған теңеу, тұспалдау, салыстыруларды қолдануымен бірге соларға ыңғайлас өзіндік қолданыстарды төпеп-төпеп төгіп тастап отырған, сирек ұшырасатын ақындық шеберлікпен танылған сөз ұстасы. З. Ахметов осыны ақын поэзиясының табиғатын ашуда нақтылы сөз қолданысты айқындап отырып, теориялық тұжырымға айналдыруында өзінің өлең сөз қисынын зерделеуге келгенде қара үздірген үздік екенін және бір мойындатып кетіп отырады. Махамбеттің ақындық қуатын мейлінше жанды, мейлінше сезімді ой оралымдарына орап отырып, нақты шеберлікпен ұғындырады. Махамбет поэзиясында көркем салыстыру тұспалдаудың дамытылған түрлерінің молдығы да сөз жоқ Махамбеттің ақындық өзгешелігінің бір қыры. “Мен шарға ұстаған қара балта едім Шабуын таппай кетілдім Қайраса тағы жетілдім…” Ақын мұнда бір “балта” сөзінің ауқымында ауыспалы астарлы ой туғызып, өте қызықты, күрделі метафоралық бейне жасап отыр дейді З. Ахметов. Ғалым Махамбет ақындығындағы дара өзгешеліктің бірі оның бейнелі сөздердің, халық поэзиясының қалыптасқан құрылыс-бітімін, жасалу қалпын сақтай отырып, оларды айналадағы өмірді, өзінің сезім-күйін суреттеу мақатына толық үйлесіріп, терең мағына беріп қолдана білушілік, нақтылы сипаттамалар мен тұспал суреттерді араластырып, жалғастырып, астастыра отыруын өлең жасау шеберлгі дейді. “Мұнар да мұнар, мұнар күн…” Исатайдан айрылған аза күні. Ағайын-жұрттың басына түскен ауыр күн. Ақын халық тіліндегі қазаға қатысты дәстүрлі тұспал сөздерді пайдаланады. Өткірін ұштап, үздігін оздырған асқан шеберлікпен сөйлейді. Жаңбырдай жауған оқ, жиырылып түскен ту, буулы теңнің шешілуі, т.б. “Мұңар күннің” өлеңдік қуаты жайлы З. Ахметовтің мына бір түйіні де өлең танудағы таптырмайтын байқағыштық “Ақынның осылай етіп бейнелеу тәсілі суретінің дәлдігі, жандылығымен адамды қызықтырып, баурап алады. Оның әр нәрсенің жеке белгілерін де тап басып, анық көрсететін шеберлігін жүкті тартқан түйелерді қатарланған, теңді буып, садақ оғын орта белін сырлаған, туды ала желпілдеген, арлан төбет, жез қарғылы деген сияқты айқын эпитеттерден де жақсы аңғаруға болады” [24, 51 б.]. З. Ахметов айқындамасында ақын шеберлігінің бір қыры мағынасы жағынан бір-біріне үндес бірнеше символ суретті қатар алып, бейнелі көріністерді үстемелеп қолданып, сол арқылы сезімге күшті әсер ететін көркемдік туғызуынан аңғарылады. Зәки Ахметов қазақ өлеңіндегі жыр үлгісін теориялық жақтан негіздеуінде Махамбет поэзиясын үнемі назарда ұстаған. Кезінде М. Әуезов, Қ. Жұмалиев тоқталған “Ереуіл атқа ер салмай” өлеңіне З. Ахметов жырдың айрықша бір белгісі есебінде тоқталды. Жыр түйдегінің сипаттамасына үлгі болды. Ғалымның “жырдың” ұйқас, буын, бунақ, шумақ (түйдек, триада) жөнін теориялық негіздеуінде аса айқын тұғырдың нақты көрінісінің бірі – Махамбет поэзиясы. Жыр өлшемі, қазақ өлеңінің дәстүрлі жыр үлгісінде кездесетін тармақтардағы буын санының әркелкілігі туралы зерттеулерінде Махамбет поэзиясына да жиі жүгініп отыратын ғалым Махамбеттің қазақ өлеңінің дәстүрлі сипаттарын жетілдіру, сақтау жөндерін айрықша атап көрсетіп отырады. “Сендей нарқоспақтың баласы – 9 слогов жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|