Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
| Сен де сүй сол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және хақ жолы осы деп әділетті. Абайдың Шығыс әсерімен жазылған шығармалары – оның “Масғұт”, “Ескендір”, “Әзім” дастандары. Бұлар негізінен шығыстық дастан аңыздардан немесе ертегілік тақырыптардан алынған сюжеттерге құрылған. “Масғұт”. Бұл шығарманың уақиғасы, тақырыбы шығыс халықтарының аңызынан алынған. Масғұт Бағдат шәһарында тұрады. Заманы Һарон Рашидтің билік еткен тұсы. Масғұт діни аңыздарда жүретін Қыдырмен кездеседі. Масғұт бірнеше ерекше халдерге, уақиғаларға ұшырап барып, үлкен адамгершілік сапаға ие болған жан. Масғұттың Қыдыр қария ұсынған үш жемістің бірін таңдауында да көп астар жатыр. Біздіңше осы шығарманың арғы негіздерін Абайдың “Ескендірін” зерттегендей індете қарастырса, тың, тосын қисындарға жол ашылар еді. Қазірге шейінгі “Масғұттың” ұғындырылып, бағалануы әлі де толық еместей. Оның түп-төркіні қазақ арасына ХІХ ғасырда кең жайылған шығыстық желілердің қай арнасынан іздестіру қажет деген мәселе абайтанудың ендігі дамуында сұранып тұрған мәселенеің бірі сияқты. Бұл жерде мақсат кезінде Мұхтар Әуезов айтып кеткен құнды қисындардың бағасын түсіру емес екендігі белгілі. Тек сол түйіндерді тереңдетуге ұмтылыс жасау міндетінің толғағы жеткен сияқты. Мәселен М. Әуезов кезінде “Ескендірге” байланысты айтқан мына бір пікір “Ескендірнаманы” кең қамтып зерттеген кейінгі еңбектерде (Мәселен, 1 тарауда келтірілген С. Қасқабасов зерттеуі – Қ.М.) жаңа бір қисындармен өрісін жайып, өзгеріске түсті емес пе?! “Ескендірді, соңғы тапқан деректерімізге қарағанда, Абай Ескендір жайындағы аңызды, түгелімен сол Низамидің “Ескендірнамасынан” алған [119, 179 б.]. “Мың бір түннен” алынған “Әзім әңгімесін” де зерттей түскен жөн. Абайтанушы Мекемтас Мырзахметов Абайдың Шығыс поэзиясының үлгісін пайдалануын сөз еткенде оның Шығысқа қатысының әр кезеңде әр түрлі дәрежеде болғандығын ескеру қажет дейді. а) Алғаш жазған өлеңінде ғаруз өлшемін Абай ақындық тезге салмай-ақ сол қалпында қолданған. Үйрену, еліктеу машығынан туған шығармалар. ә) 44 жасында жазған “Білімдіден шыққан сөз” өлеңінде түрки ғаруз уәзініндегі ұйқас түріне қайта назар аударады. Сегіз шумақ өлеңнің барлық жолдары жеті буынға құрылып, бірінші шумақтан басқа шумақтар “а-а-а-б” тәрізді көне түркі поэзиясы ұйқасымен беріледі. Шумақ аралық желілі ұйқас өріледі. б) 45 жасында жазылған “Келдік талай жерге енді” өлеңінде де көне түркі поэзиясындағы сирек ұшырасатын өлең өрнегі мен қазақтың ұлттық тума үлгісінің аралығынан туған жаңа кесте, тың үлгі, соны өрнек. Шумақ аралық желілі ұйқасқа қос егіз ұйқас, қаусырма ұйқас, қара өлең ұйқасы де кірістіріліп жіберілген. Зерттеуші Абайдағы ұйқас түрлерінің ішінде шалыс ұйқастың орыс әдебиетінен келген ұйқас емес, ортағасырлық түркі поэзиясында кездесетін, берідегі Асанқайғы жырларында, жыраулар поэзиясында кездесетін ұйқастармен сабақтастыра қарастырады. Абай өзі жазған өлеңдерін белгілі-бір өлең өлшеміне, атап айтсақ, бармақ уәзіні деп аталатын силлабикалық өлең өлшемі негізінде жазғанын өзі де ескертеді. Осы уәзінге салып, қылауын қисайтпай шығарған өлеңдерін тосырқаған тыңдаушыларына: Уәзінге салып тізілген… Қайран тіл, қайран сөз Наданға қор болған, – дейді.
“Кабус-намеде” ақындық жолға түскен адамның ғаруз уәзіні жайлы ілімді меңгеру керектігі айтылады. Абай өлеңде қазақ өлең құрылысының табиғатына сай бармақ уәзінін негізге алған. Алғаш ғарузді қолданып көргені де белгілі. Қазақ әдебиетіне Абай ендірді деп жүрген “мәт” уәзіні (ғарузи) оның таза еліктеу жылдарында туған алғашқы “Иузи раушан…” өлеңінде орын алғанымен, басқа жерде кездеспейді. Зерттеушілер, өлең теоретиктері айқындай түсер мәселе бұл төңіректе аз емес. Бір пікір ғаруз өлшемін қолданып отырды десе, келесі бір зерттеулердің ғаруз деп жүрген “а,а,а,б” түріндегі өлшемін түркі әдебиетінде ежелден орныққан өлшем екендігін айтады. Абайдың Шығыс классиктерінен (оның ішінде шағатай әдебиетінен) қазақ әдебиетіне ендірген өлең өрнегіндегі тың жаңалықтары негізінен оның “Білімдіден шыққан сөз”, “Келдік талай жерге енді” өлеңдерінде айқын көрінетін сияқты. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|