Тақырыбы: С. Көбеев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов шығармаларындағы ел, жер тағдыры, ұлттық сана түсінігі

Тақырыбы: С. Көбеев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов шығармаларындағы ел, жер тағдыры, ұлттық сана түсінігі.

1. Алаштың ардақтысы Спандияр Көбеев

2. Ахмет Байтұрсынов шығармалары

ХХ ғасырдың басы – қазақ халқының көркемдік ой-пікірінің тарихында айрықша із қалдырған кезең. Бұл кезде ұлттық әдебиет ұлы Абай мен Ыбырай негізін салған демократтық, ағартушылық бағытты әрі қарай дамыта отырып, оны жаңа ғасыр күн тәртібіне қойған міндеттерге лайық жаңғыртты.Әдебиет тақырыбы кеңейді.Ол әлеумет ісіне араласып, қоғамдық өмірде болып жатқан өзгерістерге өз үнін қосты.Қазақ халқының тағдырына алаңдаған ой-пікір иелері әдебиметті алға ұстап, соған қосылып сөйледі.Сөйтіп Міржақып пен Ахметтің «Оян,қазағы» мен «Масасы» тек әдебиет сүйгіш қауымды ғана емес, бүкіл ұлтты оятты. Ахмет пен Міржақып бастаған осындай үрдісті С.Торайғыров, М.Сералин, С.Көбеев, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев, М.Жұмабаев,Б.Майлин тағы басқалар жалғастырып әкетті. Солардың шығармалары арқылы ғасыр басындағы қазақтың көркемдік ойы толысып, жетілді.

ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің тарихында Спандияр Көбеевтің көрнекті орны бар. Қазақ жерінде ашылған алғашқы орыс мектептерінен тәрбие алған ол өзінің барлық саналы өмірін туған халқының мәдениет пен білім жолында ілгері ұмтылуына жәрдемдесуге арнады. Жаңа үлгідегі қазақ мектептерінде сабақ беріп жас ұрпақты орыстың тілі мен әдебиетін, мәдениетін үйренуге баулыды. Бұл саладағы қызметін Спандияр ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсариннің педагогтік үлгісімен жүргізді. Би-болыстардың қырына ілінген қыңыр әкенің кесірінен мектепке іліге алмай қалған кедей баласын алғаш орналастырған да Торғайдың оқу инспекторы еді. Ұлы ұстазы алдында жаутаңдап, оның мейірімділігі мен кең пейіліне риза болған Спандияр ішінен соған ұқсауды армандаған-ды. Ыбырай секілді халыққа пайдалы азамат болу, өз білімін елін ағартуға жұмсау Спандиярдың өмір бойғы арман-тілегі еді. Спандияр Көбеев 1878 жылғы қазан айының 1 күні Қостанай облысы, Боровский ауданының Ақсуат ауылында кедей шаруа семьясында дүниеге келген. Ыбырай Алтынсарин ұйымдастырған ауылдық мектепте сауат ашып, Қостанай қаласында мұғалімдер даярлайтын курсты 1901 жылы бітірген. Осы жылдан бастап өмірінің соңына дейінгі 55 жылын ұстаздық қызметке жұмсады. Ол өзінің ұзақ та жемісті ұстаздық еңбек жолын «Орындалған арман» (1951) атты мемуарлық кітабында баяндады. Жазушы шығармасында бастан кешкен дәуірдің нақты тарихи деректерін негізге ала отырып, әлеуметтік-қоғамдық құбылыстарды шынайы суреттеді, көптеген адам образдарын бейнеледі. Көбеев ұстаздық жұмысы мен жазушылық қызметін тығыз байланыстыра жүргізді. Өзі оқытқан шәкірттерінің кластан тыс оқуына арнап орыс жазушылары мен ағартушыларының бірқатар шығармаларын қазақ тіліне аударып, «Үлгілі тәржіме» деген атпен жеке кітап етіп бастырды.

1912 жылы Спандиярдың «Үлгілі бала» атты кітабы шықты. Бұл – бастауыш мектептегі қазақ балаларына арналған оқу кітабы еді. Ұлы ұстазы Ыбырай үлгісін пайдалана отырып ол бұл кітапқа өзі аударған Крылов мысалдарын, орыс классиктерінің балаларға арналған шығармаларын, қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін, табиғаттың түрлі құбылыстарымен таныстыратын, өсімдік, жануарлар әлемі туралы білім беретін әр алуан қызықты қысқа әңгімелер кіргізді.

Спандияр Көбеевтің қазақ әдебиеті тарихындағы үлкен орны – оның революциядан бұрынғы әдебиетте прозаның тууына, ондағы роман жанрының қалыптасуына сіңірген еңбегімен байланысты. 1913 жылы Қазанда басылған жазушының «Қалың мал» романы қазақ әдебиеті тарихында тұңғыш көлемді прозалық туынды болып саналады. Романда Революция алдындағы қазақ ауылында болған қат-қабат әлеуметтік өзгерістер шынайы суреттелген, дәуір шындығы боямасыз көрсетілген. Романда қалың мал әлегі, қазақ қызының аянышты да арманды тағдыры нанымды бейнеленумен қатар дала тіршілігіндегі әлеуметтік теңсіздіктің, жолсыздықтың сан алуан көрінісі батыл әшкереленген. Ел билеуші әкімдер мен үстем тап өкілдеріне қарсылық білдірген кедей бұқарасының әрекеті шыншылдықпен суреттелген. «Қалың мал» романы – тілінің тазалығы, көркемдігі жағынан да өзімен тұстас прозалық туындылардан өзгеше шығарма. Жазушы романында халықтың сөз байлығын, мақал-мәтелдерді орынды пайдаланған, кейіпкерлер мінезін даралап көрсеткен. Спандияр Көбеев екі рет Ленин орденімен наградталған. Өз дәуірінің прогресшіл талап-тілектеріне жауап беруге тырысқан, орыс мәдениетінің жаршысы бола білген және ұлттық әдебиетте тұңғыш роман жазған Спандияр Көбеевтің есімі ХХ ғасыр басындағы қазақ мәдениетінің тарихынан құрметті орын алады.

Ахмет Байтұрсынов - Қазақ қоғамының қайраткерi, ағартушы, ғалым-лингвист, әдебиеттанушы, түркітанушы, аудармашы. Араб графикасының негiзiнде Қазақ әлiпбиiн жасады.

Торғай уезi болысының Тосынскасында 1873 жылдың 28 қаңтары дүниеге келдi. Оның әкесi тәуелсiз және тәкаппар адам болды. Ахметтің өмiрі ащы сабақты, ол каторгаға жiберiлген әкеден айырылып жоқшылықтың тауқіметін тартқан он үш жасар жас өспiрiм болды. Бұл болып шықты Байтұрсын Шошак - болған Ұлы, даңқты батыр Умбетеяның немересi, бағынбады полковник Яковлевке оязған және, оның аттан қағысып ұрған артынан.

Сауаттанға Ахмет ауыл молдаларында. Орыс - Қазақ училищесiнiң аяқтауларынан кейiн ол Оренбургке жолға шықты және Қазақ мұғалiмдерiнiң мектебiне түстi. 1895-1909 жылда Актюбинсктiң ауыл болыстық училищелерiнде, Қостанай және уездтердiң Қарқаралысын сабақ бердi.

Ғалымның әйелi орыс болды. Ахмет Байтұрсынов Қостанай уездтегi жұмыс уақытындалары үйде Александр Ивановнаға жақсы көретiн орманшыда өмiр сүредi. Оларды үйлендiрдi. Брак оларды Қостанайда мұсылманша болған, өз аттары және фамилияны өзгерттi, Бадриссафой Мухаметсадыковна Байтұрсынова ат қойыла бастады.

Олар ол мұғалiм орыс - Қазақ мектебiнде жұмыс iстейтiн Қостанайларда өмiр сүрдi. Келесi жылға Омбы, содан соң 1907 жылға дейiн болатын Қарқаралыларға көштi. Ол содан соң түрмеге тұңғыш рет жасалды.

Ахмет Байтұрсынов Омбыда 1896 жылда солтүстiк облыстарындағы мектеп iсi сол кезде басшылық еткен Алектовпен танысты. Бұл Достықтар оған көп бердi. Алекторов оның Ильминскийдiң қызметiнiң просвещенскойына тiркедi. Ол күрестiң өз жолын өз халығының қиын жағдайы және орнаған сауатсыздықты көре бiржолата таңдайды және емес Қазақ жұтаңырақ Қазақ қоғамын дабылдайды, дәстүрлiлiк емес, жалпы адамдық өркениеттiң алабындағы Жаңа өмiр.

Байтұрсынов таза оқытушылық мiндеттермен қанағаттанбады. Ол ауылдар бойынша барды, бiлiм берудi пайдаға адамдарын үгiттедi және олармен сол жiктелдi, не туралыды армандады. Байтұрсыновты бекзаттық үкiметтiң аяусыз отарлаушы саясаты және халықтың алдында өз сөз сөйлеулерiнде апарады оны батыл әшкерелеген түсiндi.

1905 жылдың төңкерiсi оның белсендi әсерлерiне итермеледi. Ол 1905 жылдың бiрiншi орыс төңкерiсiн Қарқаралыда кездестiрдi. Және осы кезден бастаптар саяси қызметке белсене қосылады. Петицияның құрастыруындағы оның қатысуы бiрiншi талапта жердi экспроприацияны Қазақтарда тоқтатуға декларация жасайтын акциясымен, қоныс аударушылардың ағынын тоқтаттырып, халық земстволарын құра бастады. Православиенiң отырғызуын саясат теңестiрушi салмаққаның мұсылман халықтарының ынтымағына шақыру сонымен бiрге естiлдi.

Ол осы кезден бастаптар барлық дiт халықтың санасының оянуларына бағытталды. Ескертiлген петиция Жақып Ақпаевпен және iрi саясатшымен, ғалым-экономист Әлихан Бөкейхановты құқықтың бiрiншi Қазақ магистрiмен бiрлесiп талқылау атақты Қоянды жәрмеңкесiнде 1905 жылдың 26 шiлдесiн жазылды.

Бекзаттық әкiмшiлiктiң әсерлерiнiң әдiлдiктiң iздестiруi және сынағыштығы iзсiз өте ала алмады. Мұғалiмдiк қызметпен сол кезде шұғылданған Ахмет Байтұрсыновты 1909 жылда семей түрмеге 8 айларға сотсыз жаңадан жасалды. Ол манадан берiлер озбырлығы бар ашық күреске өтедi, бостандық туралы өлеңдер халық бастырығы бар күреске дабылдай жазады.

Байтұрсыновты 1913 жылда Қазақ газеттi Оренбургте ашады. Жақында оның шығаруына Әлихан Бөкейхановты тұтасады және бастаушы авторлар бiр болып қалыптасады. Орынбор губернияның жандарм басқаруын басшы Қазақты газет туралы 1914 жылдың 24 қарашасынан Торғай губернаторына өз хатындағы Бабич генерал-майорсын белгiлейдi : Сахаралық облыстардың аграрлық сұрағы маман I Мемлекеттiк думаның мүше бұрынғы белгiлi белгiлi Әлихан Бөкейханов iрi қызметкерлердiң газеттерiнен.

Ахмет Байтұрсыноваға мұндай көрнектi қайраткерлер және Миржак Дулатов ақындардың Қазақтың газетi, Шокарим Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Жүсiпбек Аймауытовты айнала нығайтуға сәттi болды және көп басқа. Энергиялар және мұндай газеттiң көрнектi қайраткерлерiнiң күштерiне арқасында қоғамдық шығару болды. (замандарға бойынша аз емес сол ) газеттiң сегiз мыңыншы тиражы толқитын мәселелер халыққа дейiн алып жүруге мүмкiндiк бердi.

Ахмет Байтұрсыновтың (1913 жыл ) Қазақтың газеттiң нөмiрлерi бiрдi жазды : «Мәселемен Қазақ ұлттарының өткiрленiнiң болу өзi. Бұл жангештi сөздер қапылыста емес онда жұлқынды. Жылдамдатылған екпiндердi XX ғасырдың басындалары елдiң еуропалық бөлiгiнен шаруаларының азиялық шығыстың отаршылдығы және қарқынды қоныс аударулары жүрдi. Қазақтарды 1916 жылдағы нәтижеделерi жақсы топырақтардың гектарлары 40 миллиондарды айрылды және бедеу далаға және тау ығыстырған.

Әсiресе ашықтан-ашық және айуандық ықтиярсыз бағалар бойынша даладан көптiкке малдарды шығарғанда бiрiншi әлемдiк соғыстың егделерi Сахаралық өлкенiң тонауы болды.

Күймелi арбалар және бекзаттық әскерге арналған киiздердiң тартып алуы жүргiзiлдер. Славян колонисттарға арналған жаңа жерлердiң алып қоюын бiр уақытта дайындалды. Егер осыған әлеуметтiк бастырық, жазасыздық және шенеулiктердiң ауыр салмақтары қосса, онда түсiнiктi, Ахмет Байтұрсынов деген не адамдар, тарабында қала алмады болып жататын.

Жүрiстеймiн кеңес басқару азамат соғысыдым, 1919 жылдың 4 сәуiрiнен БОАК қаулыны тартуға ұмтыла төңкерiстiң тарабына бiлiктi маманады шығарады, жеке алғандайды қатысу қарсы азамат соғысыды кеңес өкiметуге қабылдаған (Қазақтар ) қырғыздар бұрынғы ұлттық қырғыз үкiметiнiң мүшелер және қызметкерлерi сонымен бiрге ешқандай да қудалауға және жазаға бұрынғы өз қарсы революция қызметiне алашордады жатпайтында айтылды. Алашорда үкiметтiң көп жетекшiлерi қаулының осыдан кейiндерi кеңес өкiметiнiң тараптарына өттi.

Ахмет Байтұрсынов төңкерiс және қырғыздарды бапта 1919 жылдың тамызында жазды : «Ресейдiң халықтарының декларацияның жариялауы баспен санауға боладуға дұрыс айтады Қазаққа ықыласты қатынасты ұлттық сұрақты, мен жора-жолдастар, бiздер тыныштандыруға шын жүректене аламын колчактiң кеңес өкiметуге қалай жаңылмадық.

Мейiрiмсiз қысымшылықтардың толқыны дегенмен Қазақстанға да қопарылып құлады. Нәтижеделердi зақымданды, ең алдыменмен, хал-қадерiншесi бойынша келесi жылдарда ол қызмет көрсеткен кеңес өкiметтерi тарап өткен Қазақ көркем-өнер интеллигенттерi. Мұндай Сейфуллинолардың Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Сакенi, Маңызды шығынның тағы басқаларын Мағжан Жұмабаев Қазақстанның ғылым және әдебиеттерiн апаратын адамдардың жоюымен.

Тиiстi атап өтуi керек : кеңес өкiметi бiлiм берудi дамытуға арналған күштердi аямады. Ерекше iлтипат әйел-қазақтарға бiлдiрдi. 1930-31 оқу жылдарында отырықшы аудандардағы жалпыға мiндеттi оқуын енгiзiлдi, тұрғынды Кочевi бар аудандардың 1931 жыл-шысынан. Мәдени өрлеудi үдеуге үлкен ықылас ұлттық интеллигенцияның көп қайраткерлерi көрсеттi. Үлкен мәлiмдiлiгiнiң сол жылдарында жазылған пайдаландыБiрнеше шығаруларды жылдар тектi сөз, надандықты жоюларды жүйеге арналған оқулықтар, 20 шыдаған суреттi әлiппе бойынша оқу құралдары Ахмет Байтұрсыновпен.

жылдар е 20-30-шi Қазақстандағы ғылымның қалыптасуын мерзiммен сонымен бiрге болды. Тарих, нәсiл туралы ғылым, өлкенiң экономикасының зерттеулерi және табиғи ғылымдардың iрi орталығымен Қазақстанның зерттеуiн қоғам болды. Табиғи жұмыста - георгафической, этнографиялық және тарихи - тағы басқаларды С.Асфендияров, А.Затаевич, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов көрнектi ғалымдар аралас қоғамдар археологиялық секциялармен.