МӘлік ғабдуллин


бет6/30
Дата12.03.2017
өлшемі
#8962
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30

ж аксы   тілек  айтылады. 
Б әр іііен   д е   кымбаты  қыздын  жары 
екен дігі  б а са   айтылып,  өлеңніц  әр б ір   ж олы   « ж а р -ж а р »   деп   қа- 
пырылады,  « ж а р »   д еген   с е з   кызды ң  күлағы на  күйыла  б ер іл ед і. 
Ә рқаш ак  д а   « ж з р -ж а р д ы »   ж іг іт   б а ст а п   айтады .  Ол  өзінін.  сө« 
зіи  үзаты лгалы   оты рған  кы зды ц  көңілін  а у л а у д а н ,  секем ді  бол- 
м а удап   бастайды .  М әселеп:
^УҚігіт:  Алып келген б а за р д а н  
М үп да  әкем  калды  д еп ,
Қ а р а   н асар ,  ж а р -ж а р -а у , 
Қагм  ж е м ең із,  ж а р -ж а р -а у , 
Қ ар а  магқпал  сәу к ел с 
Жаіқсы  бол са  кайын  атан,
Шашығг  б а с а р ,  ж а р -ж а р -а у . 
Орпып  б а с а р ,  ж а р -ж а р -а у . 
Қ м з:  Е сік   алды  қяра  с у  
Қ айы н  атасы   б а р   д ен д і  —
М ай дан   болсын,  ж а р -ж а р -а у .  Осы /қазак*  ж ар -ж а р ~ а у ,
А к  ж ү з ім д і  көргсидей, 
А йкалайы н  әк ем дей
А йнам   болсы и,  ж а р -ж а р -а у . 
Қ а й д а н   болсьш ,  ж а р -ж а о * а ^ ^
Осы  ретпен  баст а л ғ а н   « ж а р -ж а р »   айтысы,  б ұ д а н   әрі  қараГі 
созы л а  б е р е д і.  С он да  ж ігіт   үзаты л ғал ы   отырган  кызды ң  әке-ше- 
ш есін,  туған-туы сы н,  а ғ а -ін ісін ,  ап а -сін л ісін ,  қүрбы -қүрдасы и, 
ж ец гсл ер ін   өлецге  косып  тізіп   ш ығады. 
Бұл  атал гап   адамдар* 
ды ц  орпын -кыздыц  бар ғал ы   оты рғгп  қайы н  ж үрты ндағы   аға- 
йын-туы стар  басаты ны н  айтады ,  ш еш ец  оркыпа  кайын  ен еп   бар , 
іи іiv  орнына  қайып  іи іц   б а р   д еп   д әл е л д ен д і.  Ж іг іт т іқ   бүл   сөзһій 
қыз  к езекп с/і  ж а у а п   іқайырып,  о л зр д ь щ   б ір д е -б ір і  е з   туыстарыи* 
дай   ем естігін с  м ұцаяды ,  ж ы л ап   ж ы р  е т ед і,  к өш л ін дегі  канғы- 
к асіретін   ш сртеді;  туы п-өскен  ж ер ,  ағайы н-туы с,  еркін  ж ү р геи  
кезін  айтып  кош тасады .
Айтыска  түскеи  іқүдалар  тобы  д а   қы зды ң  көк іл ін   аул ап   бір- 
іқатар  с о зд е р   айтады .  Ж а т   ж е р г е   кеттім  д еп   ж ы л ам а,  катары н- 
нап  қ алм айсы ц,  қ үрбы -қ үрдасы к н ан   кем  бол м аи сы ц   дей   оты ­
рып,  бол а ш а к   өм ірін ік   кызықты  өтетіидігін , 
ж а р   сүй іп ,  бала 
к өретіндігін  айтып  ж ұ б а т а д ы .  Қы з  көц іл ін   әзіл -осп ак п еіг  көтеру- 
геты ры сады .
Б үл  айтылғаи  ж ү б а т у   с ө зд е р д іц   бор ін е  ж а у а п   ретін де,  ұ зя - 
тылғалы  оты рған  қыз  ж и и а л ға н   квш иілікке  ө зін ің   аяиышты 
халін.  к ец іл ін дегі  ікайғы -қасіретін  ш ағып  за р   е т ед і.  Буыны  бе- 
кііт,  бұган асы   қатпағанды гы н,  ж асты қ ,  кызық.  дәуреш ігеи   ай- 
рылғаиыіт,  малға  сатылып,  к үй еуге  е р ік с із  кетіп  б а р а   ж атқаны п 
б іл д ір е д і.  М әселен:
Әке  м спеп  ш еіиенің  мейірі  қатты,
Ө з  баласы н  кызығыл  м алға  сатты.
Б анлал  бер іп   ж а т   слге  таігымаған,
Ж етім   б а л а га   уқсаты п  ж аутан датты .
Нс.месс:
Уы лжы ган  акша  бет,  қуарсаиш ы , 
М өл діреген   екі  көз,  суалсанш ы .

Бір  ж а м а н ға   қ о р   болы п  кеткеніщ не, 
Өліп  қ ан а, :қыз  сорлы ,  уансайш ы ,—
д ей т ш   өл ен дерден   өткендегі  қ а за қ   қы здары ны ц  ауы р  қаиғысы, 
ащы  зары  естіл ед і.  С үйгеніне  б а р а   алм ан ,  теңіне  қосы ла  алмай, 
ар м ан да  кеткен,  мал  орнына  саты лгаи   іқыздар  « ж а р -ж а р »   өлечі 
арқылы  д а   кытымыр  зам аины ң  ә д іл ет с із  әдет-зац ы н а  қарсылық 
б іл д ір іп ,  оған   қаргы с  айтады .  Б үл  сек іл д і  халы к  өлендері  өткен 
к езд е  үстем дік   еткен  таптыц, 
аксаіқалды к-руш ы лды қ  қауыи 
қ ол дан ған   эдет-ғұры п  заны нық  ж ағы м сы з  кескінін  әшкерелейді, 
оған   халықтьщ   ж иреніш ті  к өзкарасы н  су р еттей д і.  Осы  түрғыдап 
қ а р а га н д а   « ж а р -ж а р »   өл ең дері  ол еум еттік  
м ә ііі
 
б а р   мәселелерді 
көтергеи,  әсір есе  ә й сл д е р д іқ   хал -ж ай ьш ,  ср л ер м ен   тец   праволы 
болмағанды ғьш   айқын  көрсеткеи.
Ж ар*ж ар  өлең дері  тек  ұзаты л ған   қыздын.  тойы нда  гана  емсс. 
соиымен  бірге  ол  ж а ст а р д ы ц   б а с ік о сқ а н   ойын-сауыіқ  кештерінде 
д е   актылған  ж ән е  арнайы   әні  д е   бо л ға н .  М үн дай   ж а ғд а й д а   бас 
коскан  ж а ст а р   « ж ар -ж ар ды ң »  ө л ең -әнін,  әзіл -осп ағы н   көніл  ка­
теру,  м а х а б б а т   сырын  ш ерту,  о й н а п -к ү л ісу   үш ін   пайдаланған.
Ж а р -ж а р   ө л ең дер ін ің   мәні  мұны м ен  ған а  бітп ейді.  Оныц  бас* 
ты  ерекшелігінің,  б ір і  —   қазақты ң  а у ы з  ә д еб н ет ін д е  «айтыс» 
түріи ік   ш иғуы на  негіз  сал уы н да  (б ү л   ж ө н ін д е   «айтыс»  бөлімін 
к а р а ц ы з).  Е кіиш ідеи,  ж а р -ж а р   а й туд а  театрльіқ  элсменттер  бар. 
Ерте  кезде  қазақтьщ   театры  б о л ға н   ж о қ .  Біра,қ  оныц  элемент* 
тері  болды.  Соның  б ір і  —   осы  « ж а р -ж а р » .  Оны ц  ж иналған 
көіі
- 
ш іліктің  алды нда  айтыс  т ү р ін д е  шығуы,  өлең ,  он,  домбы ра  ара- 
л асуы ,  ж үртты   қызықтыруы  ж ағы н ан   а л ғ а н д а ,  «жар-жарды к» 
оры идалуы  ерте  к езд егі  қ аза қ т а р   ү ш ін   теа тр   сахн асы   есебінде 
болған
Ж ар -ж а р ды ң   ©лец  қүрылысы  ж е т і-с е г із  буы нды   жыр,  кейдс, 
он  бір  буынды  кара  өлен.  н егізін д е  к ел ед і.  М ү н да   ж үр тқ а  белгі* 
лі,  іқалыптаскан  ұ й қ астар ,  т раф ар етк е  а й н ал ған , 
көпшіліктін 
ж аттап   алып  б ір д ен -б ір г е  тараты п  айтуына  ыңғайлы  сөздер  кәп 
үш ы расады .  Ө леңі  ә зіл -о сп а қ ,  ж е ң іл   қ а л ж ы ң   т ү р ін д е  д е   айты­
лып  отырады.  j
Сыцсу. 
Үзатылаты н  кы зды қ   тойы ида  ж а с а л ғ а н   ойын- 
сауықтын  Ф р а зы   а я қ тал ғаіі  к езд е,  қызды к  атта- 
нар  м езгілі  таянған  ш ақта  сы ңсу  ай ты лады .  Б ү л   —   ұзатылатын 
қыздың  аттанар  алды пда  ел -ж үр ты м ен ,  ағайы н-туы с,  к.үрдасы* 
м ен,  туып  өскен  ж ер ім ещ   ж а ст ы қ -б а л а л ы қ   өм ірім ен   коштасу 
р етш де  айтылатын  өлең іЛ М ұн да  үзаты л аты н   ііы з  ө зін ің   күрбы* 
д ұ р д а с ,  ж ол дастары м ен   ауы л -үй ді  а р а л а й   ж ү р іп ,  белгілі  әкге 
са л а   сыңсуын  айтады. 
(С ы ңсудьщ   ө л ең дер ін   ақы ндар  немесе 
қ ы здар ды н   өздері  ш ы ғ а р а д ц ).
Ұзатылып  бар а  ж а т қ а н   (қыз  сы цсу  ө л ең дер і  арқылы  жүртка

Х ү с а и н о в   пен  Ы.   Д ү й с е н б а е в .   ж о ға р ы д а   келтірілген  еабек- 
терін  к а р а ң ы з.  Ь ү л   ш к ір д і  С.  М ұ қ а н о в   пен  Б.   К с к ж е б а е в   жолдастар 
д а   а й тад ы .
5 8

С өз  арасы н да  ж ы рш ы  ақын  төрт  түл ік тің   қай сы сы п да  қ а н д а й  
каси ет  барлы ғы н  д а ,  қайсысына  к ел ін ш ц   к өң лі  толаты нды ғьш  
д а   азіл м ен   ескертіп  кояды.
Б ү д а н   ары  қ арай  бет   аш ар  өленінін.  екіншІ  б ө л ім і  « ай т  ке- 
лін»  ба ст а л а д ы .  Б ұл  ж а ң а   түскен   ж а с   к ел ік ге  а р н а л ғ а н   үгіт- 
өснет  с ө зд ер   болы п  к еледі.  О н да  к ел ін ніқ   үй   ш аруасы н дағы   міи- 
д ет і,  атқараты н  қы зм еті,  м ін ез-к ұл қ ы ,  ж ү р іс-тү р ы сы , 
қ андан 
б о л у   керектігі  айты лады ;  патриархалды к,  тұрм ы сты ц,  еск і  әдет- 
ғұрыптьтц  салттары к  бұл ж ы тп ай   оры н дау  ш арт  ек ен дітін   еск ер - 
теді.
«А йт  келін»  ө л е ц д е р ін д е   халықтььк  п ік ір л ер  (е ң б е к   ет,  әдеп ті 
бол,  өтірік -өсек   айтпа,  с а л ды р -са л а к   б о л м а )  б о л у м ен   қ а т а р ,  х а ­
лык.  т іл егін е  ж а т ,  копсервативтік  ж ә и е   ф еодалдьвқ  қауы м ны ц 
к өзкарасы н  б іл д ір ст іи   ж ақ тары   д а   б а р .  Ә сір есе,  ә й е л д е р д ін   пра- 
восын  тө м ен д ет у і,  ерлерм ен   тең  е м е с   д еп   к өр сетуі,  үй   іш інін 
барлы қ  ауы р  салм ағы и   әй ел д ер ге  ж ү к т еу і  ф е о д а л д ы к   қауы м   ті- 
л егіп ен ,  соныц  к өзқ арасы пан ,  әдет-сал ты н ан   туған .  С онды қтаи 
б із   б ү л а р д ы   «айт  келін»  өл ец дер ін ің   ікайишльгқ,  кері  тартп ал ы қ  
ж ақ тары   барлы ғы н  т ү сіи у  үш ін  с ө з  ет ем із.
Д ін и  
ұғымдарға 
Б асқ а  халы қтар  сө к іл ді,  ақазақ  халқынын,  д а   ер- 
б а й л ан ы с ты  
тедсн   келе  ж а щ а н   д ін и   үғы м дары ,  ескі  наным- 
ту р ан  
сен ім і  бо л ға н .  М үн дай   ү ғы м д а р   қ а з а қ   іарасын- 
ш ы ғ а р и а л а р . 
д а   ө т е   е р Т е д е >  
Ш оқанны ц  айтуы нш а,  ш ам ан ды к  
д о у ір д е,  көп  к ү д а й ға   сиы нғаи  к е зд е   туған .  Ж араты л ы с  сырын 
түсін е  а л м ағ ан ,  ой -ө р ісі,  д ү н и е  та н у   ш ам а-ш ар қ ы   т ө м ен гі  саты ­
да  т ұр ған   ер тедегі  а д а м д а р   ж ар аты лы ста  бол аты н   ә р б ір   қ үбы - 
лы старды   ғаж ай ы п   күш   д еп   үғы иған.  С онды қтан  ол  к үш тер ге, 
м әсел ен ,  Ай  мен  К үнге,  о т   пен  су ғ а ,  т.  б.  табы ны п  сиы нған;  ж а - 
ратуш ы,  ж ары лкауш ы   д еп   те  түсін ген . 
Қ а за қ т ы ц   ж а қ а   туған  
айды  көргенде:
Ай  к өр дім ,  а м аи   к өр дім ,
Б аяғы дай   з а м а н   к өр дім ,
ЕскІ  а й д а   есірк е,
Ж а н а   а й д а   ж арыліқа...—
д еу і  ш ам апды қ  д әу ір ін сн   қ а л га н   ескі  үғы мны н  ел есі  б о л у   керек. 
М үндагы   Ай  мен  Күн  ескі  к езд е  ж ар атуш ы ,  ж ар ы л қ ауш ы   м ағы - 
н а с и н д а   қолданы лғаиы н  ац ғартады . 
К а з а к   халқы ны ң  ислам  
дін ін   к абы л даған н ан   кейін  д е,  б ір   қ ү д а й ғ а   табы н ға іш а н   кейш  
д е   арғы  ш ам ап ды қ   д әу ір д е н   қ а л ғ а н   ы ры м дары н  са л тқ а   айнал- 
дырып,  бертінге д сй ін   алып  келгенін  к өр сетед і.
М үиы м ен  к а т а р /М .  Горькнйдіц  айтуы на  ік а р а ға н д а ,  ер тедегі 
кярацгы  а д а м д а р   тұрм ы с-тірш іл ігі,  күн  к өрісі  ж о л ы н да   к езд ес- 
кен  киыпшылықтарды,  жұмыстын,  ауы ртпалы ғы н  әр  түрлІ  ырым- 
д а р   ж а с а п   ж ец іл д ет п ек   б о л ғ а ң 1.  Б үл  үш ін   о л а р   ө з д е р і  сиына-
іш за   ™ Гг,0„РІ , К ,“ '''  Ж азуш ыларды ц  1  съезівде  ж асаған  баяндамасы,  жога- 
рьіда  а т а л г а и   ж іш а қ т ы   к а р аң ы з.
61

тьш  жараты лыстыц  ал у а н д а ға н   кубы лы стары па  жалбарыкып 
тіл  қатқаіг,  тілек  тілеген,  көм ек -ж әр дем   сү р а ға н .  НртедегІ  адам- 
дарлы ң  осы  сек іл ді  ор  тү р л і  ж а ғ д а й д а   ж а с а ғ а н   әрекеттері  олар* 
дьш   ауы з  әдеби етін ен   орын  алған .  О сы ндаіі  сиыну,  жалбары ну 
әрекеттері  к а за к   арасы нда  д а   іколданы лған  ж ә н е   ол ар   соқғы 
к езге д ей ін  тұрм ы с-салттан орын  алып  келген.'
Бертін  келе,  к а за к   арасы на  ислам   д ін і  ж о н е  оны ң  шарттары 
т араған   к езд е  ауы з  ә д еб и ет іи де  дін и  
үғы м дарды   көрсететіи 
ж а ң а   ш ы ғармалар  туады .  М ұн дай   ш ы ғар м ал ардан   бүрынғыдай 
жараты лыс  қүбылы старынан  туған   көп  .күдайлар  басты  орын 
алмай,  ж ек е  к үдай,  яғни  ислам  д ін і  тар атк ан  іқүдай,  жайы  айты- 
лады.  Д еген м ен ,  б ір   гқудайга  мойын  ұсына  т ү р са   д а ,  халык  ер* 
теден  келе  ж атк ан   көп  қ ұд ай л ар   ж аны ндағы   ұгы мдары н,  на- 
ным-сенімдерін  араласты ра  ж ү р ед і.
Д іни   ұғы мдарға  байланысты  т у ға н   ш ы ғармаларды   с ө з  еткен- 
д е  б із оларды е р теде  карацғы лы қ  ж а ғ д а н д а   бол ғаи   адамдардьщ  
ой-өрісі,  дүннс  тану  д әр еж ес і  к а н д а й   болғаны н  ж ә н е   ол  қазак 
ауы з  әдеби етін де  кай  т ү р д е  суреттелгеи ін   бІлу  ж айы н  көздсйміз.
Бәдік 
А уру  а дам ды   нем есе  а у р у   м алды   е м д е у   үш ііі  ер'
т еде  а р н а у л ц   кеш  өткізген.  М ұны  казак,тар  «бә- 
дік  кеші»  д еп   атаған.  Б үл  кешке  ж ү р т,  ә с ір е с е   ж а с т а р ,  жиналып, 
ауруды   ортаға  алып  ем дем ек   бо л ға н .  А д а м ғ а   не  малға  ауру, 
індет  ж іберетін   қ ү д а й   б а р   д еп   түсін ген   1  халы к,  « б әд ік   кешінде» 
сол  күдаиға  тіл  кату,  ыкпал  ету,  өл ец   аркылы  өтініш   жасау, 
ж алы ны п-ж албары ну  ырымын  істеген .  С ол  үш ін  « б ә д ж   кешіне* 
ж иналган  ж ітіттср  м ен  кы з-келінш ектер  екі  ж а қ   болып  айтыска 
түскен.  О лар  ө здер ін ің   өлең дер ім ен   а у р у   иелеріне  эсер  етуді 
көздсген,  тіпті  сө зб е н   ікоркытуга  дейІн  б ар ган .
Б әдік  өл еіідер і  ауруды   ем деп   ж а з у   үш ін ,  ж абы ок аи   кеселді 
аластап  көш іру  үш іи  қолданы лғанды қтан, 
ө л ец   шумақтары 
«кеш ,  көш!»  деген   сө зд ер м ен   аяқталы п  оты рады .  Ө лен ді  айтыс 
түрін де  орындауш ы  екі  жақтын,  кайсысы  б о л са   д а   сөзін   «көш» 
деп   бітіреді  ж ә н е   к а іід а   көш удің  ж ольш   д а   к өр сетеді.  Мәселеп:
Ж ігіт:  Айт  дегеш іен   айтам ы н-ау  б әдік ті,
Қ ара  макпал  тоиым  б а р   б а р ш а   әдіп т і.
О т  оттамай,  су  іш пей  ж а т а   бер се,
Б әдік  емсй  немене,  б ір   кәдікті...
көш ,  көш5
К ы з:  Б әдік   кетіп  барады   ж атк а  там ан ,
Ж үғен   ал а  ж ү г ір д ім   атқа  там ан ,
Қ ұдай  ондап  б әдік т і'қ о л ға   б ер се,
И тере  сал ар  едім   отка  там ан ...
көш,  көш!..
1  С.  М ұ  
К 
а  н о в .  
Айтыс 
(ж инақ), 
А л м аты , 
1941,  Сэбкттш  айтуышиа,  «бо- 
дік»  деген  сөз  қудайдыц  немесе  аурудыц  аты  болу  керек.
G2

Н емесе:
К өш ер  б о л са ц ,  әй  бәді-к,  ж ы л ан ға  көш,
Қүйрығы  ж о к ,  ж алы   ж о қ  к ұ л а н ға   көш.
К өш   айласы н  біл м есен ,  м ен  айтайын,
Ж е р д ің  ж ү з ін  к ап таған   тұм ан ға  көш...
Осы  ретпен  баст а л ғ а н   айтыс,  ары  іқарай  ү д ей   отырып,  б әд ік - 
тін  <кайда  көш уін  бел гіл ей ді: 
«А ок ар -аск ар   та у ғ а   көш,  ағыны 
катты  су ға   көш,  ай н ал а  с о к д а н   құйынға  көш,  ж ы л ан   мен  ш аян- 
ға  көш »,—  т.  б .  д еп ,  б әдік к е  ж о л   сіл тей д і.
Б ертін   келе,  « б әд ік   кешІ»  ж ә н е   о іід а   айтылатын  ө л ен дер   ал- 
ғашқы  м ағынасыи  ж о ға л т а   бастайды . 
К ей ін де  « б әд ік   кеш і» 
ж а ста р д ы н   б а с   іқосатын  ойьш -сауы гы на,  соиьщ   ж а са л у ы   үш ш  
керекті  сы лтауды ң  б ір ін е  айналы п  к етеді  ж э н е   м үн д а  айты ла­
тын  ө л ен дер д іц   м азм үны   а у руды   е м д е у   ж а й ы н да   ем ес,  ж а с т а р ­
дын.  әзіл -осп ағы   т ү р ін д е   к ел ед і.  М ысалы:
Ж ігіт:  Қ аратауы м   д еген ге  Қ ар атауы м ,
Т ау  басы нан  соғады   қ ара  дауы л ,
С ізд ін  ү й д е   бір   б о д ік   бар   деген ге,
К аптай  көш іп  к ел еді  б із д ің   ауы л.
К ы з:  Б әдік   кетіп  қалыпты  та у д а н   асып,
Т а у д а н   арғы  б ұ л тп ен ен   араласы п.
Енді  е к еу ім із  бодіктІ  тауып  алып,
Ш
ы і і
 
қ үм ар д ан   шығальгк  са б а л а сы п ,—
ден ді  д е ,  ж а ст а р   арасы н да  болаты н   әзіл -о с п а қ ,  қ а л ж ы ц   сөздер> 
ге  айналдыры п  ж іб е р е д і.
С овет  ж азуш ы лары н ы ц   б ір ін ш і  с ъ е з ін д е   ж а с а - 
жалбарыну 
ған  ба я н д а м а сы н да   Горький  ер т ед ег і  а д а м д а р  
«леңдері. 
ж араты лы с  дүн и есін ,  т а б н ға т   сырын  б іл м еген - 
дік тен ,  ә р б ір   күшті  н әрсен і  ж а р а ту ш ы ,  ж ар ы л - 
қауш ы  д еп   ұгьінғанды ғы н  д әл е л д ей д і.  С о н д а й -а қ   е р т е д е г і  а д а м ­
д а р   ө зін е  тусінІксіз  бол ған   ж араты лы с  кұбы лы стары на  ар  түрлі 
сырлы  с ө з ,  а р б а у ,  ж а л б а р ы н у   аркылы  э с е р   етпек   болған ды ғы н ,  - 
мүны ц  ө зі  халықтың,  ауы з  ә деб и ет ін ен   оры н  ал ған ды ғы н   атлп 
айтады.
|Б ү л   а л у а н д а с  өл ен дер   к а за к   а уы з  ә д е б и е т ін ен   д е   к е зд ес е д і 
ж он е  о л а р   ескі  за м а іш а н   к сл е  ж атқанды ғы н,  тіпті  к өп теген   н үс- 
қалары  ш ам ан ды к   үғы мнан  туғанды ғы н  а ң ғар тад ы . 
Е р т е д е п  
ад а м д а р   ж араты лы сты ң  әр   түрл і  күш ті  іқұбы лы старын,  м әсел ен , 
бүлтты,  жауыпды»  д ауы л ды ,  т.  б .  «чкүдай»,  « ж а р а ту ш ы »   м ағы н а- 
сы нда  үғы нған,  бастары н а  қиыншылық  түск ен   к е зд е   со л   « тән ір - 
леріне»  ж албары ны п,  ж ә р д е м   сүранты н  б о л ға н .  М үны  қ а за қ т ы ң  
«бұл т  ш ақы ру»,  «күн  ж а й л а т у »   ж а й ы и да   ш ы ғар ған   ж а л б а р ы н у  
өл ец дер ін сн   н емесе  ж ы лан,  б ү й і,  к а р а к ү р т   ш а қ қ а н д а   айтаты н 
арбаул ар ы н ан   к өруге  б ол ады .  Әрине,  б ү л а р д ы н   б ә р і  —  ескі  ш а ­
манды к  д әу ір д еп   қ ал ған   ш ы ғарм алар.  О л  к е зд ег і  а д а м д а р   ө зд е - 
рш ің  табы нған  «н ел ер ін е»  тіл   қатып,  т іл ек   б іл д ір у   ү ш ін   о л а р д ы ц
G3

ж ан   ж ү н есін   босататы н  сырлы  с ө з  д еп   ш іеңді  пандаланған.  Ай- 
тайын  д еген   ойын  ш ұбал аң датп ай , 
оралы мды  тү р д е  жеткізу 
үш ін  ыдғайлы  д еп   өл ен ді  іқолданған,  «кұдайлары м ен»  өлең  ар- 
кылы  сөйлесіп  ж ү р ген .  А тал ған   өл ең дер   калай  болса  солай, 
кез  келген  ж е р д е   айтыла  берм егеи . 
О л ар   белгілі  бір  киыншы- 
лык,  іқауіп-катерлі  ж а ғ д а н л а р ғ а   байланы сты  
айтылған  және 
оған  әр  түрлі  ырымдар  ж а са л ға и .  М ұн дай   ж а ғ д а й д а   айтылатын 
өлен  де,  ж асал аты н   ырым  д а   қ асиетті  д сп   саналған.
Қ г з а д   ауыз  ә д е б и ет ін де  ескі  шамандььқ  үғы мға  байланысты 
туған  өл ең дердін   бір   тобы  —   «күн  ж а н л а т у » ,  «бүл т  шакыру» Деп 
атадады . 
Б үл   өл ен дер  ж ауьш -ш аш ьш   бо л м а й , 
қүрғақшыльи; 
ж а ғдай ға  ұш ы раған  к езд е  айтылған,  О ларды   айту  үш ін  белгілі 
ш арт,  ырым  ж асалы н ған ,  кы лан  не  ақ  б о з   мал  сойылғаи.  Нскі 
түсінік  бойынш а,  атал ған   м алдар ды н   іш ін де  үлкендігі  асыктай 
қызыл  тас  болады -м ы с.  М ұны  « ж а й   тас»  д еп   атаған .  Сол  тасты 
алып,  іш іне  су ікүйылган  бір   ыдыақа  са л ға н ,  со да н   кейін  жауын* 
шашыи  ж іб ер ет ін   « қ ұ д а й л а р ға »   ж ал бар ы н ған .  М үндай  жалба- 
рынудыц  сөзін   д ем   алмай  анту  ш арт  бол ған ,  ол ай   етілмесе.  күч 
ж аум айды -м ы с.  М ы салға,  А лматы   ж а ғы н да   срте  зам анда  айты- 
лып  ж үрген   «бұлт  ш ақы ру»  өл ец ін ен   ү зін д і  келтірейік:
Ат  басы ндай,  ақ   бүл т... 
Ж а и д а й   досы м ,  ақ  бүлт,
Қой  басы ндай,  көк  бұлт... 
О м ы р аудан   сок  бүлт!..
Қоғалы  көлдер  қүрыды, 
Ескек  ж с л д і,  сұ р   бұлт,
К үба  ж о н д а р   ш ө л дед і, 
ЕрІктірмей  ж ет е  көр!  —
Қ олдан  қара  ж ауы н  бер!..
д ей д і.  Б ол м аса,  осы ндаи  ж а л б а р ы н у   ө л еқ ін іц   тағы  бір  түрі'* 
алаііық.  Б үл  ел ең д е  көк т эц ір ісін е  арнан:
Тасы ркасақ,  та с  ж ауды р, 
Ж ү г ір е   соғып,  кел  бүлт,
Қ аһ арлансақ,  к ар  ж а у д ы р , 
Қ айы ц  басьш  қайыра  сок,
Б урқансац,  м ұ з  ж а у д ы р , 
А рш а  басы н  айыра  сок,
М үздай   тем ір  күрсанды р. 
Т обылғы  басы н  толған  сок,
Кел,  кел, б ү л т ,  кел  бүлт, 
А тан   т ү ііе  ж ы ға  сак,
Екі  снеге,  тел  бүлт! 
Ат  бауы р ы лан  өте  сақ,
А гысьгқатты  сул ар д ан , 
Ү зенгіні  ү з е   соқ,
Ш иран  соғып,  кел  бүлт! 
Т ебін гіш   т есе  сокі — 
Ш өптіц  басы   ж ер л ер д ен ,
Дейді.
С он дай-ак ,  ер т едегі  а д а м д а р   м алды   н ем есе  адам ды   жылаи, 
Оүш,  іқаракүрт,  бәл ен гі  шаіюқанда  әр   түрл і  ырым  ж а са п ,  арабу 
өлеи дерін   ш ығарған.  А р б а у   аркылы  ж ы лаіш ы ң  пемесе  қарз- 
курттын  уытын  қайы руга,  ө зд е р ін   ар б а п   эл сір ету ге  болады 
түсш ген. 
Ә рбір  ж ән д ік тің   ж ар атуш ы сы , 
құдайы   боладЫ  ДеП 
ұғы нған  а д а м д а р   ол арға  с ө з  арқылы  э сер   ет у д і  ойлаған.  бҮл 
үш ін  а р б а у   өл ең дер ін е  ец   күш ті  д еген   заттар д ы н   атын  іқосып,  ?Р 
түрлі  -күдайлардыц  атын  антып,  а д а м д ы   не  малды   шағатыи 
ж эн д ік тер д і  қоркытіқан,  үрсы п  зекіген.  С өнтіп,  ертедегі  адамдаР
64

улы  ж оһдіктбрді  ө зін е  бағындыруды,  уыЦ  эдайьіруДы,  әлсіретуді 
көздеген,  -шағылғаЪі  малды  не  адамдьі  жазЬіП  алуды   ма^сат 
еткен 
~  ' 

’ 

 v 
•  * ' '
А р б а у   өлең дері,  ікөбінесе,  улы  ж ән дік тердщ   н емесе  ола^ды д 
жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет