МӘлік ғабдуллин
|
VI т а р а у АЙТЫС ӨЛЕНДЕРІ ♦ Ертеде ж азу чпері Оолмл- ran кезде казащ халкыиыи әдебнетінің негіягІ бір са- л а с и айтыс елендері туды. Қ азақты ц лйтыс олсидері жайында үлкснді-кішілі зерттеу еибектер жа.п пи С. Мүқлмон, М. Эусзон, Ь. Исмайылоп, Қ. Жү* малиеп, Т . И ургазн н 1 т а г и б аскаларды ц пйтуыпа К а р а г а н д а , ан* тыс деген соз бірпеше м агынада колданилган. Лйтыс екі адам- иыц cm кягыстыруы, свз ж үэіндс тартысуы, дауласуы, жарысуы, ш н асу м , онер салыстырум деген угымды камтыгаи. Лйтыс кара соз туріпде де, елец түрінде де болған. Здсбнет колеміне всстіндарі және эдебнеттік жлнрдьщ бірі болып табылатыны д а — оси олсц түрінде антылган айтмстар. Ііоліміскнндің ж огяры да кслтірілген пікірікс сүГіенгеіг жанс о н и қуаттлглн к а з а к әдебнетшілері, айтыс өлсидері хллыктын ж азу онері болмаган кезінде тугандыгын долелдей түесді. «Бір келде кошпелі турмыс кургап елдердік,— дейді Собит М үканов а Л ш с туралы ж аягли сцОсгінлс.— сауаты аз болды, окуы, мек- тебі ж окты н касы еді; мектебі, окуы ж оқ елдс акм іпш ц күші лузына тусіи. баскп ж лнрлар сы қилды , айтыс жанрын ауызша тулырды, пуызіиа айту жольімсн әркендеггі». Дсмек, ка.чақтык айтыс е>леіідері халыктын когамды к омірі* нс, турмыс тірш іліпн е байлаиысты жоне ж азу «нері болмаган кіміпди туыи, калы нтаскан. О ни туды ргандар да, дпмытқан да акы ндар болган. Ьу.і ж агд ан тек к азақта гана емес, ол казак- пеп агайьш дас жппе ОІр кезде түрмис-тіриіілігі, ш аруаиш лигы . когам ды қ омірі уксас келетін к и р ги з, турікнен, к ар акал п ак т. б. х ал и қ тар д я да лнтис болган, О д е б и е т т ік ж а п л і а и я л г а н д о , а й т ы с о л с н д е р ік Айтыстың м а з м у н ы н а , т а к ы р ы б м н а к а р а й е к і т у р г е б ш іу г с ^үрлср'. (^ Л аД Ы . ГпрІМИІІСІ— х л л ы к т ы ц т ү р м ы с - т ір ш іл іп * н ад<*м ypwn с а л т ы п а б а й л а н м с т ы т у г а н а й т и с т а р . Г к ін ш іс і— 1 С, М у к п и о м. Д А т і і с , Л.імяты, І9-ІІ; М. Оуелои; ЛПтмс илгидгрі (ка* ія к •>,ь-Листшіц Titpwxw. / т«м, I9 W ); іЖ я н О и л л и ң а һ т и ст а гы г*пе/>і» ( т в . Л Н K .n C C P . .V* Ь, 1018); Е. И с м а й ы л о п . Л кы ндар, І95С; К. Ж V и а л н- с и . К азак, элебнсті, 1949; Т. Н ү р т а э н н . Лйтыс елсш ісрі (диссертации). И)— H'VJ -8 9 ш и н мәаЫ ж п акы ндар актысы. Сонгьгсы к а за к айтыстзрыныя ен кур дел юі болы п табъілады. Айтыс өлеңдерінің алғаш қы үлгілері халык.тыц тұрмыс-сал* тыиа, әдет-ғүрпына байланысты гуған. Ж эне ол жұрттын жи- н злған ж ерінде, ойьш-сауық үстінде ш ығарылган. Оларды шы* ғарушы д а акдлндаір еді. Бұл айтыстар ж алпы айтыс өлендерікіч адғаш қы үлгілері болғаиды қтан д а ө ш іс тэн ерскшсліктері '5ар* лығын көреетеді. Ен алдымен, с-л ойын-сауық ретінде, халькты квцілдендіру, кулдіру иегізінде туғандығын гкғартады . Өлені жүрттың ж аттап алып, ак та беруіче лайы қталған болзды. Мүн- д а нағы з ақы кдар айты сы ндағы дай ты нная қозғалатын күрде- лі әш ім слер, оқыстаи туган оісиғалар, буырканып-бүрсынып шы- ғзты н сөз түйівдері ксздеспейді. Көбінесс жеціл-жслпі айты.іғэн әзіл-оспақ түрінде болыгі отырады. Екіпш ідея, бүл айтыстарда хзлы қты ң түрмыс-тіршілігіие, одет-ғүрыц салтьш а байланысты туған әр түрлі үғим , түсініктер а р а л а е а жүреді. Бұл ай тш іганд ар тұрмы с-тірш ілік, одет-гүрыгт салтка байл і-, нысты туған айтыс өлеңдерінік кемішлігі емес. Ол—айтыс өлен* дерінің, кал ай туып, алғаш қы калы птасу ретінде нені сөз еткеп- дігін ақғартаты н ерикш еліктері болуға тиісті. Ж әнс осы айтыс т ар кейіннен үлкен айтыс өлекдерігпн, яғіш акы ндар айтысыныи, шығуына негіэ салды, соиыд бастам асы болды деп түсінеміз. Казак. халвдш ы қ турмыс-тіршілігіне, эдет-ғүрып салтына байланысты туған айты старды мазмүныиа карай бірнеше такы- рьіптарға белем іэ. Солардьш. ішінде бастылары: «жар-ж&р», «бәдік айтш іы», «қы з бен ж ігіт аптысы», «дін айтысы», «>күм* б ақ айтысыг». Бұларды тал д а ған д а « ж ар -ж ар э мен «бәдік» гй- тысына тоқталы п ж атпайм ы з. Ө йткеді ол екеуін осы кітаптын алғащ қы тарауы ида қарасты рғанбы з, Б үл арад а, қайталау тү* рінде, « ж ар-ж ар» ыен «бәдік» — антыс өлецдерінщ ец ескі5 ал« гашкы улгілерінен саналаты нды ғы к е.скертпектз. у , Б ^л абты с халы кты қ әдет-ғүрьш салтына байлэ- жіАт айтысь». цьісты ойы н-сауы қтар кезш де айтылғак жәие ол ойын-сауыққа ж н н ал ған жүртты көділдендіру» күлдіру, әи мсін өлея қызыгына баты ру негізінде туған. Мұньні алғаш кы үлгілерін белгілі акын кы зд ар мен жігіттер шығар* ған. Олардын, осы айты стағы олеидерін кейіннен өлси айтуға икемі бар, бірақ еэдеріш ң ақы ііды қ өнері ж ок ж астар жаттаи алып, ойыи-сауык кезінде айтіып ж үретін болған. Вүл ангысты көбінесе қы зд ар мен ж ігіттер бастап, солар айтатындыіцтан, халы қ оны «кыз бен ж ігіт» актысы дсп атаған . Кьіз бен ж ігіт аігтысы, әдетте, екі ж астьщ аиандасудаан басталы п, әэіл-оспақ, әдемі қалж ы ң ретінде айтыла береді ^ й' да ақы ндар айтысы ндағыдай үлкеіі әнгімелер қозгалмаиды» ойын-сауы«.қа лайы кты ж еніл-ж елпі кулдіргі ж айлар сез (юла- ды. Айтысгыц өлеқі ертеде шығармлі-ан ж әне ж ү р т к а үйреншікті, ж аттам алы болғалды хтан, оны ой ын-сауьіқ үсгінд 290 өлен айтуға икемі бар ж ігіт пен кыздың қайсысы да орындан берпен. Б ұ л айтыстын мысалы төмендегідей: Жігіт: Көгілдірік, ендеше, көгілдірік, Көк дөнеиге ж ар асар өмілдірік. О сындай бірме-бірге кез келгеиде, Айта гөр өлсціңді төгілдіріп. Қыз: Асыл ікайрақ, зам андас, асыл қайрак, Б а у ағаш та тұрады бүлбұл сайрап. Құдай айдап осындай кез келгенде, Өлеңінді анта гәр, тәуір сай лап 1,— деп, айты ска түскен кыз бен ж ігіт бір*бірін өленге шақырады. Бұлард ы ц айтысы осылай басталы п, үдей береді, жұртты күлді- ру үшін әр нарісені эдемі әзіл, калж ы ңға айналдырады. Бүл рет те айты суш ы лар бір-біріш ц бойындағы мін-кемшіліктерді де өлсңмеи күлкі ететіні болады . Мэселеи: Қ ы зға барған ел білсін атағынды, Түзетіп ки мұнан сон шапанынды. Қы здан көнілі қал м аған к ,у көкірек, Қы рғызсаңш ы бір қ ап жүн сакалыңды... С ақалы ңды айнаға көрші қарап, Ту күйры ктан м аңы зды тәрт-бес қад ак. А улыцдағы б ак а л ға күзеп сатсак, Алты сабын ібереді, жеті т а р а к 2,— деіт, ж ігіттін қау ж и ған сакалы н күлкіге айналдырады. Бірак, ж ігіт оған д а у айты л—«Сөздің, көркі—м акал ,адаміиың к ә р к і— сақал»,— дегепді дәлелдейді. Ж әне өз тарапьиган кыздын да мі- нін айтып, әзіл етеді. Айтысқа түскен қы з бен ж ігіт кейде көціл сырын, бір-бірін үнататындығын д а білдіріп отырады. «Бүдаи былай таныс бо лып, көрісіп журелію» — дегендерді де өлецге косады. Айтысьш оты рған бір кыз ж іп тк е: «Кешке таман козы к араған кісі болып, келіп-кетіп ж үр»,— дейді. Оган жігіт: ...Қозы карап, м езплсіз бара берсем, И тін қосар ку «жец сорым қайнағг,— дейді, Ж ігіттін бүл еөзіне кыз: ...Ит түгілі каскы рд зн корыкпас ем, Д әл өзіцдей, дарнға, болсам жіпіт3,— деп ж ауап кайы рады да, ж ігіттід намьгсына тие сөйлейді. «Кыз бен ж ігіг айтысы» ойын-сауыкка жиналғандарды ко* 1 «Айтыс» ж инағы , I том , 52-бет, 1965. 1 '2 «Айтыс» ж іш агы , 5 8 —59-беттср, 1941. 3 Соігда, 57-бет. 291 ңілдендіріп күлдіру, қы зы қ қ а баты ру тілогінек туғандыктан, аи- ты ска каты суш ы лар, Сір-бірім жему, ж үлде алу мақеатын кез- дементін секіяді. Ойын-сауық дүкен.н қы здьіра беру үшін, олар өленді жанынан ш ығарумен қ а т а р , ел арасы нда айтылып жүр- ген халы қ өлеңдерінің сөздерін д е пайдаланаты нды ғы байқала- д и . Муны «Айтыс» атты ж и н акқа енген «Қыз бен ж ігіт айтысы» бөліміыен көреміз. О нда «Қ аратауды ц басынан квш келеді», «Қ аратау кейде қарлы , кейде қлрсы з», немесе «Әуеде ай болма са, адасады» сиякты хал ы қ өлеңдері де қыз бен ж ігіт аитысына айкалғандығьш анғарамы з. «Қыз бен ж ігіт айтысынық» өлеіцЦх қүрылысы квбінесе >;а- л ы қка белгілі ол бір буынды ө л еа түрінде келеді. Ж әне казак олеңдерініц алғаш қы түрлерінде қай тал ау түрі көбір-ек кезде- седі. Әсіресе, шіеннін. бастапкы екі жодын ж ігіт ге, қыз да қай- талай отырып, вздеріш н айтайьш деген негізгі ойын өлеңнін; ушінші-төртінші тарм агы мен білдіраді. Қорыта келгенде, халы қты ц әдег-ғурып ойын-сауық салтьзна байланысты туған «кыз бен ж ігіт айтысы» қ а з а қ ауыз әдебиетін- де кантыс» ж анръш ы қ алғаш кы үлгілерікщ бірі болып табыла- дьт. Ол кейіннен үлкен «айтыстыц» шығуьша негіз салған жанр* дын бірінен саналады. Д ін айты сы Тарихш ылардыц айтуы на қ а р а ғ а н д а ', XVI—XVII ғасы рға дейін қ а з а қ халқы тутасынаи бір дінде болмаған, тек XVII ғасы рдап бері қ ар ай ислам дінін толык ка- былдап алған. Осы кезден бастап ислам — казактардьщ да не- гізгі дініне айналған. Дін иелері, қож а-м олдалар қ а з а қ арасы на ислам дінін үгіт- теп ж аю үшін поэзияны, сонын, іш інде айтыс өлецдерік пайда* лангак. О лар халы ққа түсінікс-із дін сәздерін, діни шарттардьі кепбір жалдамс.лы ақы идар арқылы ұгы нды рмақ бслғаи, көпШІ- лікке түсінікті акы нды қ тілмен діии адгіме-үгіттерді тараткан . Дін иелері еэдерініқ қолына ұстаған ақы ндары на әдейілеп тап- сырып, ж уртты ң ж и налған ж ерівдо дін үгіттерін айттырғаи, не туралы жэне қзл ай аитуды алдьтн ал а ескертіп те қойған. Осы иегізде діни тақы ры пқа ар и алған айтыс өлецдері туған. Д ін айтысы екі акынныц бір-біріне берген сурау-жауабы ту- рінде айтылады, Айтыстың негізгі тақы ры бы дін әнгімел-рь дін үгіті болады, соларға қараңғьг. халы кты илакдыру* нандырып. сендіру ж ағы карасты ры лады . Б ұ л ретте дін айтысы ж а ң а л ы ғ ы ж оқ, бір айтқанып қэй тал аіі беретін өлецге айналады. Дін &к‘ тысынық үлпсін, нәселен, Еюлық пен Е лентай дейтін ақындар* дьщ мына бір айты,сынан көруге болады. Болық: Акын ж ігіт атанған, Елентайым, Өнерпаздыц ө аерп аз білер жайын. 1 История К азах ско й ССР, т о к I, стр. 186, 1957. 2 С. М у к а нов. «Айтыс», 8-бет, 1941. 292 Ж а у ап бер, бір азы рақ сөз сүрайын: Әуелі не ж аратты бір күдайьтм? Елентай: Болык, маған белгілі сенің сырыц, Біздерден арты қ емес айтқан жырын. Бурынғы дан алард ан есітемін, Ж ер менен көк ж аралды елдеи бүрьш1.— Осыдан ә р і қарай дін әцгімелері ж адағы екі ақын айтысыныц негізгі тақы ры бы на айналады . Кұдайдын, алғаш қы ж аратканы жер мен көк болса, сол жердІ көтеріп тұірған кім деген сұрауға: «Көк өгіз»,—-деп ж ау ап қайы рады Елентай. Көк өгізді көтеріп түрған балы к, оны көтеріп тұрған су, ал суды көтеріп тұрған бу... дсп өлеңге коса, әнгімесін соза береді. Осы сияқты дін антыстарында сүрау-ж ауап ретінде аспаи әлемі, ж ердің асты-үсті, таб иғат көріиістері, хайуанаттаір дүние- сі айтыладм. Бүлард ы д барлығын жаратуш ы бір күдай екенді- гін айтып, халықты соған нанды рмақ болады. Соидай-ак, дін ай- тьгстарыиан б&с. уакы т н ам аз о:ку, ораза үсгау, ^аГіыр-садаха. үшір-пітір беру ж айы д а орын алады. Бұларды да дін а й т ы с ы халы қты ц «қүдай тағалан ы н омірін орындау, кұлшылык ету» ж ағы н көздсп әдгіме етеді; нам аз оқыған, ораза үстаған, кайыр- с а д ак а берген адам ғана «жұмақтың» төрінен орын алады, ял бүл ш ярттарды оры кдам ағандар «тамыкка» ж анады депкоркы* тады. Сөйтін, дін айтыстары әр түрлі діни үғымдарды елге тара- ту, карацғьт халы кты дін наскхаттары на сөзсіз бағындырып үс- тау мақсаті.ш көздеген кож а-м олдаларды д бір кезде үгіткүралы етіп пайдаланғаиды ғы н адғарам ы з. Бұған діп угіттерін араб ті- лінде халы кка үғыидыра алмайтындыгын, ол халы ққа түсініксіз болатыидығын білген қож а-м олдаларды д поэзияиы дін наснха- тьшыц қүралы еткендігі байкалады . Е рте кезде діл айтысы қазақты д ауыз әдебиетінде белгілі ж ан р болғандығы д а байкалады . Бірақ, бертін келе, халыктып дүние таиудағы көзқарасы ұлғайған ж әне дінніц халы ққа ж а т ексндігід түсіне бастаған кезінде, дін айтыстарын бұрынғыдай кұптап қарсы алуш ылық жойыла береді; дін айтыстары өз алды- на одебиеттік ж анр болудан к а л а бастайды. Бұдан, зрине, кейінгі кездегі айтыс өлеадерінде дінге байланысты ұғымдар, діи үгіт- тері мүлде аіітылмайтын болды деген түсінік тумайды. Ондай д і і і и әңгімелер бергі кездегі ақындар айтысынан д а орын а л ғ а н . Мәселен, Ш өже меи Кемпірбайдыд бір айтысында, Ш өже әр нәрсені ай та келіп: «Уаттури лоззейтунн»,— деген аятты д мағы- насы не деп сурайды. Онысы ескі дін акызы бойынша. Муса пай- ғам барды д Син (Спнай) тауы на шығып, күдаймен ж ауаптасқан создсрінде не айтылғаньш шешіп бер дегені еді. Бірак* Дінн бі- лімі ш ала Кемпірбан бүған ж ау ап таба алмай, жеңіліп қалады. 1 «Антыс» жинағы, I том, 304-бст. Бүл мысал дін әңгімелерінін сонғы кездегі ақьш дар айтысьшая д а орын алғанды гы н аиғартады . Әйгкеимен ол таза дін айтысы емес еді, ейтхені бұл кезде дік айтысы бүрынғыдай, ва алдына сақталған айтыс болмайтын. Дін айтысы каза қ ты ң антыс өлеңдеріне, оның ксалылтасып да- мауына зор м қпал-зсер ж асаған айгы с емес. Б үл ар ад а дін ай- тьгсгарьш сөз қылып отм рған себ ебіш з қ а за к т а айтыс жанрыннн алғаш қы улгілері қащ .ай екендігін, ош; а не айтылғанын қарас- ты ру ж айын көздегендіктен. Ал, елеңдіік ж ағы нан алғанда, дін айтыстары уздік ш ыкқан айтмс тюбина ж атпайды . Тек діи жа йын сез етепік қ а р а дүрсінді өлеңдер түрінде келеді. Жумбак. айтысы ^»а3а* ' халқы ны к түрмыс-тіршілігше, әдет-сал- ы 1 тына байланы сты гуған айтыс шіекдерінін, тағы бір турі — ж ү м б а қ айтысы. Б ул айтыс т а ойын-сауық үстінде» көпш ш ктін, ж и налған ж еріяд е айты латы н болгаи. «Ж ұм бак айтыеы» букіл айтыс өлендсріиің ішіндегі ек қиы- ны оекілді. Өйткені ал таігк.ырлык ней. білгірлш&оіқұрылады. Сон* ды ктан мұндан айты сқа түсу үш ін ақыиныц олеііді суырып са- лып айтуы ж еткіліксіз. Б ұ ған коса ақы н тапкы р, білгір және тез ойлап, ш апш аң ж ау ап беруге іиіо. Сонда ғана ол өзімен aft- т н с қ а гүсіп оты рған ақы нны қ сы к ау м аксаты м ен окыстан бер ген ж ұм б ағы к дүры с ш еше алаты н болады . Б ү л үшін жұмбакды берушінін де, оны шешушінің де әр иәрседск хабардар, көи мэ- ліметті білуі ш арт. «Ж үм б ақ эйтысына» қаты сунш лар жұмбак ететін нәрселерін көбінесе ад а м ға таны с, деректі заттардан ала ды, бір аатты «’.кіишісіне салы сты ру арқылы ж ұ м б ақ шығарады. Б үл ретте ж ұ м б ақ көломіне кіретіндер: аспан әлемі, жаратылыс дуняесі, хайуанэттар, адам , оқу-білім, ецбек-кәсіп күрая- дары т. б. Қ а за қ т а айты сқа ікаты-сқан ақы ндар кеп болғаньшен де, олардан «Ж үм бақ а&тысынаэ араласк.аида>ры аз сиякты. Мұнын өзі «ж үм б ақ айтысыньщ* оқай еместігін анғаргады . Дегенмев, мундай айты сқа Ры сж ан, Әоет, Ш өкей, К унбала, Н үрж ан, Сз- п арғали сехілді ақы ндарды ң каты сқаны н білеміз. Олардын жұм- б ақ түріндегі айтыстары атал ған ақьш дарды н ақы нды қ өн>ері' мен к агар, тапқы р, білгір ад а м д ар екеидіктерін көрсетеді- Мн; сал ға, Р ы сж ан мен Әсетгіц айтысын алайы к. Б үл екеуі д^ір* айтқыш, ел арасы на атағы ж ай ы лған ақы ндар. Ә сет— «айыр көмей, ж еЗ'Таңдай, қаусы рм а ж ак» атаиған ақын. Олар бір-біріч смрттай білгенімен, де, ж уздесіп айтмспаган екен. Бір жыльт көп елдің ж и н алған ж ерінде (бір деректерге қ араған да, олар бурывғы К оянды ж арш ш кесінде кездескен се- кілді) Р ы сж ая мен Әсеттін, қы зу айтысы болады . Оны ел адам* д ары үйьш дасты рган деседі, Осы аигы ста атақты екі акын бір* бірінен ақы нды қ енер асы рам ы з деп зор тарты ска түседі- Б ір а қ жеңісе алмайды. Сонда Әсеттін білгірлік шама-інаркьін сы нам ақ болып, Ры сж ан б ір н ш іе ж м м бақ аитадьг. Окыстан 6 ф - рілген ж үм б ақт^раы й сет іркілмгстен таб ап аузында шешіп 29! береді. Әсст Р ы сж аіш ы д бірінші жүмбағын шеше отырып, сол зам ан д ағы окімдерді, болыс-билерді мейлінше жамандайды; «Елубасы — күзғы н, старш ин — қанға тояттаған қаршыға, он- басы лар — күйкентай» деп көрсетеді. Рысжанныд «танин жүм- б а ғ ы — ад а м н ы қ дене мүшелері. Мұны да Әсет әдемілеп шешіп бсреді. Ал үш інші ж ұмбағы нда: А ры қтап бір түйе өлдІ жетіп аж ал, Алты батпан бұлы бар, безбенге сал. Сүйегі жерден, көктен табылмайды, Б іл д іа бе, мұнын өзі қайда өлген мал?— дейді Р ы сж ан. Бұл ж ұм бақты Әсет: Д ом бы ра саған ерген бұлбүл екен, Р ы сж ан қ ар а сөзге қырғын екен. А ры қтап оттай алмай өлген туйед Ақылмен абайласам бір жыл ексн1,— деп шешеді ж әне «алты батпаи бұлы бар» дегені бір жылдағы алты ай ж а з дейді. Сөйтіп, ол кыздыд барлық жүмбағын табан аузы нда шешіп шығады, тез ойлап, шапшаң жауаи кайырады. Өз кезінде ж ү м б ак айтыстарыиың моні зор болған. Ол ақын- ның көп іздснуіие, білміегедді білуіне талпындырған. Олай етпе- се, айты ста ж еділін қалатындығын білген. Мұныд өэі кейінде ж астар д ы д білімге үмтылуыиа эсер еткен. Қ а з а қ х алкы н ы қ ертеде туған айтыс өлсндерінід түрлері ж оғары д а атал ған д ар ғана емес. Санай берсек, бүл алуандас айты старды д түрлері өте көп. Мәселен, ерте кезде Жетісу жа- ғьшда «Тау өлед», «Ж ер өлеқ», деген айтыстар да болғаи. Онда айты сқа түсетін акы ндар өз еліндегі және өздері білетін тау, ЖеР» суларды атап, өледге едгізген. «Тау өледінің» айтысына қаты саты н акы ндар өздері білетін тауларды атай отырып, олар- Дыд қандай артықш ылығы, қасиеті, пайдасы барлығын көрсет- кен. «Ж ер өлені», «Су өлені» дейтін айтыстар да осылай айтыл- ғаи2. М үндай айтыстар акындардьщ білім шарқын ібайқайтын сынга д а айналған. С онд ай-ақ ерте кезде «Мал мен иесінің айтысы», «ӨлІк пен ^ тірініц айтысы» сияқты айтыстар д а болған. «Мал мен иесішн. айтысы нда» төрт түлікті өсіру үш.ін онын күтімін жакісарту, ,ко- расы’н, ж ем-ш ебін д а я р л а у ксрекггігі сөз іболад/ы. Ж-әне ол эдетте ніаруаға ике.мі ж оқ, оалаіқ, бейкам адамдарға ариалады. Мүндап ад ам д ар д ы д малы бағусыз, күйсіз келетіндігі айтылады. Мысал- га осы тақы ры птағы мына бір айтысты алайық: М а л иесі: Неғып жүрсід, қу ж алғы з ш олак сиыр, ‘ «Айтыс», I том , 353—ЗГ)4-6еттер. „ М . Ә у с з о в. Қ а з а қ одебиетпііц тарнхы , I том, 684-oer, IJWJ. 293 Спырымен А йтакты ң болдын үйір. Үй м аны нда көдені жүлып ж агпай, Сен ш о л аққа бір сойкан болды бпыл. Сиыр: Ж а саған н ьщ ж арлы ғы тгістая қатты, Сүмеңдетіп ары тты қ кер ж о р ға атты. Үй касы нда көден іа түк дәм і ж оқ, Қ а р а өлеқнің қамыспен тубі тотті1,— дсиді. Содан эрі қарай сиыр иесіпе :.<өп кінэлар тағады . «Жал- қауланып, ж а зд а шөп ш аппадын, қыдырумен уақы т өткіздіц, ме* нін кыскы жем-шэбімді„ кора-қопсымды камдамадын., акырында, арықтаіі, коршілерге телм іріл өлетін болдым»,— дсп аныптайдн. «Л\ал мен иесіпіқ айтысы» кебш есе осы тәрізді болып келеді. Малы мен вееіи айтыстыру аркы лы айтыс өлекдері шаруа ада- мынық қам ы н қярасты рады , торт түлікті өсіру еріибен енбек егуге б ай л ан ы сш екендігін ацгартады . . Бұл осы тақырынтағы ангы стардың негізгі са-рыны болады . Ал. одебиеттік жағынан ал- ғанда, «мал мен иесінің айтысы» кулкі-сы клк түрінде анты ла ды, малға қарамайты н, ш ар у аға қыры ж о қ адамдарды сынға алады. Мүндай айтыстардыд ©з кезінде моні-мацызы болғанды* гы сөэсіз. Ол бұл мәаін осы күпде де ж ойғап емес. Ж огары д а аталған «Ө лік иен тірінін аі'пысы> д а — қаэа*- тъщ айтыстарын&н орыи алғаи әдебиеттік түрдіц бірі. Бірак бүл тгктес аяты етар сзн ж ағы наи а л га к д а кэп емес. Сонықішінде ауы зға аларымыгі « Б о зд ақ пен А кбаланы ц айтысы». Қ азақтьщ сйтыс өлсцдері ж айы нан ж азған еқбегіндс Сэбит М үқанов мыиадай бір пікір айтады : «И слам дініш и заңыяда,— дейді ол,— еліике дауы с шығарып ж ы лау, әсіресе әйелге жылау, «күнә» болгаи. Е ір ақ бүл «күнәны» қ а з а қ халқы еш уакыттз тындаған ем ес,одан тыГіьтлған д а емпс2». Р асы нда да, казак хал* қы нағы з діншіл, дін сөзіие ж ан-тэнімен берілгеи халык. емес. Өткен кезде қ а за қ т а р күдайды басы на қиыншылык іс түскмі ж ағд ай д а ғана есіне алган, сол қш лишылықтак қүтқар деп жал- барынған. Кейде олар бір қуазіыш қа не болса, соны күдай берді деп түсінген, куаныш үстінде қүдайды есінг алып, шүкірю>‘’І,,с еткен. Ал басқа у г г к .и т т а р д д қ а з а қ т к іі қүдайға сныиуы да. табынуы д а ш амалы болған. Ж ане д е егер қаззқты н ісі онга басгтай ж атса, ауы ртпалы к үстіне ауырлық, азап түсе берсе, оя- д а қүдайға ж албарьш уды ң орнына, сэл қүдайды ащы, ашу^ы оэзімен тілдеп т е тасга&тын болі-ан. Д йі сезіне о іш а сене қойм аған қ а з а қ иеламнын згндзрыи м.үлтіксіз орындаған д а емес. Егер ислам дінінік запы бой ы н ш а, олген адамды ж октап ж ы лауға болмайды д ел іік е, бүл з а г л ы ка- за к т а р бүзкан. Өлген адамын ж октап ж ы л аған д а ж зне сол ада 1 С о к е н С е й ф у л л з і н . Қ а з а қ адебиеті, I к іт а б и , 107 -бет, 1932. 1 «Лйтыс», 3-бсг, 1941. ж айы нда әдемі әцгім е-ж ы рлар шығарып, есте калдырған. Мүны ол айтыс өлеңдеріне де енгізген. Бүған «Б оздак пеи Акбалг^ык. айтысы» долел. О нда бір-бірінс ғаш ы қ болған, бірак арманына ж етс зл м аған екі ж асты ң сыры, кеңіл-күйі, ауыр кайғысы бері- леді. Б үл айтыс сүйген қызы А ибаладан айрылған Боздактык, сөзімен басталады . Боздақ: Әуеде ы зылдайды жас:*л сона, Қ алы цты ж айлауы нда ж алғы з мола. Ж а й л а у ы қ мен кеткелде Терек еді, Болм асы н А кбала қыз, м ацғаз бала. Аңбала: Ж ай лауы еліміздіц құм болады, Б а з а р ғ а кой айдаса пүл болады. Кайғы ры п түсыма кеп өлец айткан, Ей, ж ігіт, аты-жөнің кІм болады? , деп б асталған айтыс» екі ж асты ң арасындағы махаббат сырын, армаиы мен мүқын, көніл-күйін білдіреді, ж араскан жастык, ксздеріц «ске түсіреді. Сөйтіп, бүл айтыс «өлік пеи тірішн, auT1'T сы» деіг а т а л а тұрса да, сүйікті адамғгын; еш уақытта да есте шықпайтыныи аң ғартады . ^ . ч(1,.г . Ө ткендегі түрмыс-тірш ілік, одет-ғүрып салттары на оаила Ты туғап «айтыс өлецдерініц» бастылары жоғарыда аталғанд P- Б ү л а р қ а за қ т а ғы айтыс елецдерініц алғаш кы үлгілері, кеи келде ту ған үлкеи айтыстардьщ , яғнн ақы ндар аитысьшын, там асы еді. . . Лйтыс өлеқдерінің ішінде ец көлемдісі, такыр •■ Л кы н д а р 6 ь , мен мазмұны ж ағьш ан күрделісі, квркемділ аігысы. ж ағы н ан әдемілері — акындар айтысы. Қ а за қ ты ц айтыс йледдерін зерттеген әдебиеші-ғальімд V* айтуы на к а р а ға н д а , шын мэніндсгі үлкен антыс, яғни акынд і айтысы, м олш срмен ал ға и д а он тоғызыншы гасырда туган. ^ л ай деудіц бірііеш с себебі бар секілді. Ец алдымен, XIX м “ Р*- дейінгі айты с акы ндары ж айы нда өмірбаяндык. Дер > оларды ц айтыс өлсңдері д с сақталм аған. Тіпті XVI өмір сүрген ксйбір ақындардын. (Бүхар жырау, К өтеи, / л ' Ш ал акын т. б.) аттарьш есгігеніміз болмаса, аитыс елеяд Р толы қ білмейміз. О ларды ц қай түрде, кандай келемде аитыск. д ар ы к дәлелдеп айту д а қи н н . _ , , а пам- Ал он тоғы зы нш ы гасы рда акы ндар антысына кать „ Дардыц аты -ж өііі белгілі, кейбір айтыс өлендері де с ' Вұған Қ а за к т ы к Ғылым академиясы нда XIX ғас“ Р* оміпба- айты сы на ар а л а с қ а н бір ж үз елуден аса адам ж аіш нд г яндық м атерн алдард ьщ болуы ж эие олардын аит ! «Лйтыс», 1 том , 59-бет, 1965. 297 ж иналуы д&лел. Б ұ л м атериалдар өткен ғасы рда акындар айты- с ы н ы ң мол дамығаидығып» оған көптегеи адам дар катыскакын көрсетеді. Сопымсн қ атар , ол ақы н д ар д ак қалі-ан айтыс өлсадер д е мол дүіш е ексндігін білдіреді. Демек, айтыстыц күрделі, хөлемді түрі, яғни шын мәніядегі акы ндар айтысы, Х[Х ғасы рды д бас кезінде туып, бертів келе, * молайып дам ы ган, халы к әдебіге\*індегі басгы ж анрдьщ біріне айкаляан, Б ү ған көптегек ақы идар қатысып, өздерініц акыпдык өнері, қызметімен зор үяес қосқан. Октябрь рсволюциясіына дсітііч ж а зу енсрі бслм аған казак сиякты елдерде акы ндар айтысшшн, алған о р н ы , аткарған кыз- меті ерекш е еді. Ж а зб а эдебиет тумай түрған кезде акынға «акын» атлгын әперетш де осы «айтыс* болтан ж;*не ол а:х,ын- д ар үшіц үлкен сын деп есептелтен, Сол сыннан етіп, көпшілік- ке ақьш дық өнерін таны ткан адам ды ғана халы к «ақын» деп білген, Әриие, акы ндар айтысына екі ауыз сөздііі басын үнкастырып өлск ш ы ғаруш ылардыц барлы ғы бірдей қаты скан емес. Акындар айтысына ақы нды қ беті аш ылған, біраз д аярлы ктар жасап кел ген, ысылгак адам дар ғапа ар ал асқ а и . Б үл жөнінде Собит Мү* кзнов «Айтыс ж эие акын» дентін енбегінде (1941 ж .), Жамбыл ш ығармаларьш ы п толы қ ж ш іағы на ж азган.. кіріспесінде (1946 ж .), Мүхтар Әуезов «айт&с өлекдері» ж әне «Жамбылдьщ айтыстағы өнсрі» туралы ж азғян зерттеуінде (1948 ж .), Есма- ғамбет Исмайылоп «Акындар» атты монографш ісыида (1956 ж.) ғылым үшіи мәні бар біряеш е ф актілер келтіреді. О лар шын мә- иіндегі үлкен айтысқа түсуш ілердід кайсы сы болса да аса кап д ая р л ы қ ж асаганы н айтады , Мэселен. ж а с кезіидс акьш болуды м аксат еткен Ж ам бы л ауыл-үй арасы нда, кіш і-гірім ойьш са* уы ктарда ж а н ы н а н өлен ш ы гары л ж үреді, б ір а к онысымен улкен «ақын» танылмайды. Сондыктан ол өзінщ акы нды қ өнерін сьша- ту ж әне ақыл-кеңес алу, акы нды к еяерге үйрену максатымен сол кездегі атакты ақын Сүйінбайға квледі. Ж ам бы лды ц ақындық талаиты н такы ған С үнінбай ж ас пқыиға көи ақы л береді, жаксы акын болу үш ін не ісгеу керектігін айтады . К^п уакы т ЖамОыл а ғ а акынныц қасы вд а болып, одан сөз өнерін үйренсді, үлгі ала ды ж<әне Сүйінбайды тәрбиешім, үстазы м деп т ү с ін е д і. К ей ін н ен Ж ам бы лд ы к акы нды қ қан аты к а т қ а н ш акта ғана, Сүйікбай оны айты ска түсіп, ақы н атағын алуы на р ұ к сат етеді. Ж а м б ы л д н н ,. Менін, пірім — Сүйінбай, Сүйінбак деп сэйлесем, Свз сөйлемен сиьшбай, Соз келсді бүркы рап _ Сырлы сүлу сөздері Қ а р а д ауы л күйыпдай1,— М аған тар т қ ан сыйындай. деуі тегін екес. Ж оғары да айты лғандар Ж а м б ы л д іш «акыи» 1 Д а м б ы і. Толыч ііш ғариалары, 1946. Й98 атгігьш алу ж олы н да кандай даярлы ктар ж асағанын, ақындық ал ға ш қ ы адымы неден басталғаны н көрсетеді. М ұндай акы нды к д аярлы қтарды ж алғы з Ж амбы л емес, өт- кендегі ірі ақы ндарды ң-барлы ғы да ж асаган . XIX ғасырда қаза к еліне ақы иды қ аты ш ы ққан Ж а н ақ , Ш өже, Кемпірбай, Тоғжан, Орынбай, Б а л т а , В/ржаіг, Әсет, Рысжан, Майкөт, Сабырбан, С ара, Қ енш імбай, Н үрпейіс тағм солар секілді жүздоген жук- ріктер «антью» аркы лы , ақы нды қ үлес сынііан өту аркылы ақын а ган ған . Б ұ л ар д ы д бәрі де өздері үшін улкен сын болыи та была- тын ақы п дар айтыеьша бірден түскен емес; олар көп даярлыктар ж асай отырып, акы нды к онері кемелһге келген кездс гана антыс- қ а ар ал аск а н . А й гы с— ақы ндар үшін сөз таласы , сөз барымтасы, сөз май даны eatta емес. Ол — ақы іщ ы қ өнер салыстыратьш, ж ауапгаса отырып, білім ш аркын байқататын жер. Сондыктан да айгысқа түоетін эрбір ақы н бұл ж айды жаксы үғынып, мол дайыігдыкпен келетін болғаіі. Б ұл реттс айтыска түсетін ақынды С. Мұқанов байгіге косылатьш тұлиарға тсцсйді. М. Әуезов «Жамбылдын айты стағы өн ер Ь туралы ж азған енбегінде шапш ан айткыш, суырып сал м а акынды: «Қынаптаи кылыш суырғ,андай ж алт ег- кіш, өткір өнер и есЬ ,— дсйді. Және: «Шабыты келгсн акпа ақык бабы ндағы қы ранға мсцзес, томагасын тартқанда алғыр қырап б ар өдірді сәтте көріп, шолып өтіп кимыл стксн шөн басын, қы- быр еткен ты ш қан журісін, қылт еткеп түлкі түгін лезде шалып кал ған д ай , айтыс ағымындағы ақпа акын да сондай көмескіні көргіш , бүлдырды білгіш болмақ шарт. Бұл қасиет оқай орна- майды, о л шыц акла акын өяеріне бейім болған күнде де ұэақ сонар ж ол кенііп, сан айтыста сілкісе жүріп, сан рет ж аға жыр- тып, тон тоздырын барып келеді»,—дейд і1. «Антыска түсетш ақы н дарды ң мұндай ақьшдық дәрежеге жетуі улкен даярлық, коп ізденудіц ігәгижесінде болм ак,— дейді Е. Исмайылов «Акын- д ар» атты едбегінде. ^ , А йтысқа акы ндарды қ көп даярлыкпен келуіпіц екшші бір сс- бебі бар, Айтыс халы қты қ жшгалған жерінде өткізіледі ягане ай тыс не туралы , кандай тақырыпта болатындығы ақьшдарға ал- дь/н ал а белгісіз болады. АЙтыстыц такырыбы сол айтыс үстінде туады. Сондықтаи орбір акыіг өзімен айтысатын акындарды қ ай ретпен жену, неден сүріндіру жайын карасты ра, соган даяр- л а н а , ойлана кследі. Одетте, айтыс екі ақыниыи амаггдасып көрісуінен басталады д а , содан әрі карай үдей бер-еді, көптеген мәселелерді көтеретш болады* бір тақы ры птан екіншісіие ауысып отырады. Мәселен. Б а л т а акын Ш өжемен айтысқанда сөзік: Ш өж е акын, ссн д е шешен, мен де шешен, С алғанда к а р а алдына мен бір көсем. * М. О у е э о в . «Ж ам бы лды ц айтыстагы өяері», Е. И с м а й ы л о в т ы к « А қы н дар» а-гты кітабы нан алынды, 23—24-бсттер, 1956. 299 Е кеуіміз екі ж ақ ты ң ж үй рігігш Күйлі, ж ай л ы ж үрм ісід аман, есен?1— деп бастайды. Б ір а қ айты сқа тускен акьш дарды ң көпшілігі айтысты аман- ды қ-саулы қ сүрасудаи бастай беруді дәстүр етпейді. Кабінесе олар, ж екпе-ж ек ұры ска ш ы ққан б аты рлардай бір-біріне айбар шеге, күш көрсете келеді. Әркайсысы өзд ерініқ мықтылығыи ай тып» бір-бірін ы ғисты ра, үрейлсндіріп қорқы та сөйлейді, сескен- діріп үркітпек болады . Мәсвлеи, Ш зріпж ам алм сн айтысқа тус кен Әжек ақьш: «Мен саган біле білсең»' келген таж ал»,— дел кыр көрсетеді, Әсет акы н Рысзканға: Айыр квмен, ж ез тацдай қаусы рм а ж ак, Алты ары сқа білінген окен, ме.нмін2,— дейді. Ш рақ Әсеттіц-айбарына-н кы м сы нбаган Ры сж ан езін іқд е осал ақын еместігін айтып: Акыннық тура келмсй даиасьш а, О іқты қты м ж анып түрған ш адасьш а3,— дейді д е Әсетті ксміте сойлейді. Ксмпірбай ақыи Ш өжеге: Ж олы кпай дүр акы нға ж ур екенсіц, Берейіп сы бағаңды ә-гдеғсайдан4,— дсп асқақтайды . ІІІөж еден өзікіц акы нды қ өнері артыктығын ай тып щорқытпақ, үрейлендірм ек болады . Ал бедгілд Ж а я а к ақьш Түбек ақынмен қағы сқан да, салған беттен: Біздерді «шу» дегенде өлең басты, Өлец айтсақ, аруагын, сепік каш тм. Сеиімең он сегіз күн тариы сармы н, О дан іары ж ан маған ш ы дам ас-ты 5,— деп ойқастайды. Кенде ай тк сқ а түскеи ақы кдар өздеріпіц мықтылығын ғана айтып қоймады. Соиымен қ атар , келген ж ерінід, ел-жүртынын, ш ьіққан ортаеы иы қ д а мыктылығыи білдіріп қыр көрсетеді. Бұ- л арды айтуым«н де айтысып оты рған ақы нды корқытып, кобал- жыту, ығътстырып алу ж агы н карачггырады. Осы ретпен айгы сқа кіріскен ақы н д а р ү за к арпалы сады ; дау- л аса, салғы ласа отырып, әр алуан пқгімелерді о ртаға салады. Б ү л ретте олар эшейінда айтиайтын тұрпайы сөздерді айтуға дейііі барады . Б ір а қ қы зу айтыс үстінде ондай сездерге кешірі^- етілетіи болади. Сонимен к атар , айты ска түскен ақы вд ар кейде бір-бірін жеку мақсатымен әр қай сн сіш ы ц бойындағы мік, кем- 1 С. С с й ф у л л н н . К а зяк ты ц ескі әд сб иет и ү с қа л а р ы , 130-бег. 2 «Айтыс», I том, 343-і5ет, (965. * «Айтыс», 1 то.ч, 344-бет. 4 С. С е й ф у л л и н, а т а іғ а н кітабьч 134-бст. 5 Б ұл д а сонда, 138-<5ст. 300 гшліктсрін до қазбалайды . Мәселеи, Шөжемеп айтыскан ақьш- д ард ы н барльіЕъі да оны жасытыи ж асқанды рмақ болып, Шөжь- иігч соқырды ғьш а тніссді. Б алта ақьш Шөжсгс: Өз сөзің дәл өэіне жөн де, сокыр, Ел кемітіп ж үруік жөн бс, соқыр? і^араөткел, Көкшетауды жсген, соқыр, Ел түзеуші, тергеуші сс’* бе, соқыр ‘ — ді-иді. Б ір а қ будан Ш өже кымсынып кысылмайды да. Соидац- айтыс үетінде Б ірж ан Сараный барғалы отырған күйеуі Ж иенқұлды қорты қ деп кемітеді, әшейінде айтпайтын сөзін айта ды. О м арқұл Тобияға айттырып койған күйеуш: «Жидігеи т о з » , — деп мысқмлдайды. Мұиык барі карсы айтысып отмрган акы пдардм ж сду үшпі қолданылғак айла-амал, кұрылгаи тузак секілді болса да, олар одам мүдірс коймайды. Ж алгш алғакда, лйгы ска түсиен акы ндар мүндаи корселсрдеи немесе елец шы- і:cipn алділғандықтан жецілмейді. Олар окі маоеледол желіліс та- бады. Бірінш ісі, акыиньщ білім көлемі тайыз келсе, эр иэрседеп миліметі, хабары болмаса, айтыс үстіндс окыстан қойылған сү р ауларга табан аузыида ж ауап кайыра алмай калса, онда ш ш н ж ецілсді. Акын өзініц жецілгендігш ыонындап, созді дога- ратьш болады . Екіншісі, ақын олеуметтік моні бар моселелердеп ж еніледі. Ангыска тускен кейбір акьіндар өз еліиіц байлығын, баилары ц, биі м-еи болысын, дін ислерін, ел басқарған адамда- рын м ақтап, доріптей келеді. Бұған карсы ақын долелді дау айтады , ж ак ағы м ақталған адамдарды катты сьшға аладм. о ларды ц халы кка ж асаған жауы зды к істсрін ошкерелейді. Ал- ғаш қы ақы к бұл сыііға қарсы лы қ білдіре алмаса, жецілгск бо лы » ш ығады. Ол қанш ам а дауласам дегенімен шындықтан асын к ете алм айды . Б үл ретте Ж амбылдыц Қүлмамбетпеп, Досма- ғамбетпен аиты-сьш алайык. Ж ам бы л мен Қүлмамбеттін айтысы 1881 ж ылдар шамасында болған. Қ үлм ам бет сөзге ж үйрік, алғыр акын екен. Сондықтан д а ол « қ ұ л аи аяқ Кулмамбет» аталыгггы. Ол взініц одсті бойыл- іла бұл ж о л н д а А лбан руындағы байлардыц атынаи сөйлеп, оларды мсйлінше мактайды. Мүндай байлар оепід еліпдс жок деп, Ж ам бы лд ы м үката сойлейді. Бірак Ж амбыл озін байлардык сойылып соғып, соларды к свзіи сөцлеп жүргсн агсын еместіпн ескертеді де, х а л и к ақм іш , халықтын, жыршысы скендгіи ай тад и . Сонян ксйін ж ак а гагіа Қүлмамбег мактағам байлардыц ж сксүры нды к сипатын жпреиішті түрдс суретгеп береді. Бұл Оайлар ецбекші халыктм езу, капау арқылы бзйығандығыи айта келш: Адамдыкты лнт, ерлікті акт, батырлыкты айт, Ел бірлігііг сақтаған татулықты айт, 1 Сонда, ІЛІ-бст. Қ армнбайдай с ар ая д ар голып ж аты р. Оны м ақтзп әуре болыай ж вніке қ аГ п !1 — дсйді. Ж әнс сол Карынбайлардын. ш аш бауын кетеріл, сөзін свй- Л' 2 П отырған Қ ү л м а м б е п ік ауг-ьш аш ырмай, жеціп шығгды. Ақыкнык міндеті байлардьщ ж ы рш ы см болу емес, халықтьш, жы рын жырлауш ы болу екенін, адамды қты , ерлікті, халы қ \сі үшін күрескен адам дард ы ж ы рлау екендігін көрсетіп береді. Ж эм- былдың орьғнды сезіке ж а у а п қай ы ра алм аған Құлмамбет жеңі- ліп қалады . Ж ам бы л Д ссм агам бетпен айтш гқапда д а халыкты қапаушы бай, м олд аларды к еңбекші елге істеп оты рғаи озбырлық, обыр- лы қ істерін әш кгре етеді. Сол қанауш ы таптын. сөзін соклегт отыр- ган Досмағамбдұрып, елді алдап ж үрғеніи Ж ам бы л былай суреттейді: М олда емессің, соқьірсың Квзді ж үмып алдаран. дейді. Х алық атынан а й т к л і!ан бул ш ы иды ққа Досмағамбет ж ау ап қайы ра алмай ж еңіледі. Айтысқа түскен ақъш дарды д ж еду-ж еңілуі, иегізіиде, жоға- рыда атал ғак екі ж ағд ай ға байлаиысты дей отырып, хейде кей- бір алғыр акы ндарды қ болмаш ы нарссден н е ш л іп калатывды- ғы барлығын байкайм ы з. Мәселен, бір ретте Ж а и а к акын қата* рынан он алты акынды ж еиш ш мғадм . Б ір а қ ол он жетінілі болып айтыскан б ал а ақын Сары байдаи ж еніліс табады . Сондай- ақ, ж аң ағы Сары бай ахын ү за к ж ы ед ар бойына акын кыз Той* балам ен айтысып» тартысып ж үреді, Ш ац ілеспес алғыр акын атанғгш бүл екеуі б»р*бірін жеціее -злмай апдысу, қаиысый та- уып мүрттай үпш ру ж айы н к-арастырьш ж үреді, бірлік жіеиісе алмайды. А хпры нда С ары бай ТойбЕЛ«ака тұрпайы бір калжын айтам деп кал п ак тай түседі, жендледі. Айтыста жеңілген лчын «ноешлдім» деп ашу ш ы г а р м а ғ а н . Ж еш лгендігі ушіи аш улану <ақынға лайы қсы з, ол жамаидык,- т к ц белгісі деп түсіиген. Ж әне де ж еңілген ақы идар кейіннен кандай ж ағд ай д а, кімнен жеңідгендігін өздері айтып та ясүрген. Ж аінақ С абы рбайдан, К-емпірбай Шөжедіен. СүГшгбай Күибала- дан к ал ай ж еқілгендіктерін үрпакка м-элім етіи, ж ы рлап бср- ген. Маселеи, Ксмлірбай Ш өжеден қал-ай женілгеидігін. Келіп ем осы тойға өктемделіп, Ж үруш і ем қу сокьзрдан сектемдсліп. 1 Ж а м б ы л , Т олы к яііпііік , 1946. 2 Сіш да. Зікір айтып зарлаған , Ж а н а за оқып өлгенғе, Педия алып ж алмаған. Ш ариғат ж олы мыкау деп, Қаранғы яа д а н халы қты Кедей «л-се үйіне, Күпіреиіп барм аған. А ттана шауып бай өлее, Қ и рағаттап кұранды, Күіиі^гүіні сар н аған 2,— 302 Б а гасы ж о қ сокырмен айтысам деп, Ж ы ғы лды м төрт аяғы м көктеп келіп1.— дейді. М ұндай м ойы идауларды н өз кезінде ж ас акындар үшіп мәні де болған. О лар ақы ндарды ң неден жецілетшдігін, кай рет те сөзд ен үты латы нды ғы н еске алып, одан өздері үшін қорытын- ды жасагт оты рған. Б үл регге көптеген айтыс өлеЕщері сол женіл- гсн ақы ігдарды ц айтуымен сақталған секілді. Ж о ғ а р ы д а айты с өлецдерінің такырыбы өте көп және айтыс үстіндс туаты нды ғы н ескерткенбіз. Ш ынындада, айтысқа түсе* тін ақы н д ар д ы ц алды н ал а белгілі бір такырыпты даярлап әкеле- тіидері а з секілді. Өйткені, болашак, айтыста хімніц не туралы aft- тысары, к ан д ай мэссленіқ теңірегінде сөз қозғайтындары күні бурын м әлім болмайды, Айтыстық қызыктылығы да осында. Е гер айты саты н акы ндар алдағы тартыс тақырыптзрын алдын а л а білетін болса, онда айтыс кезектесіп өлен айтумен бір бо л ар еді. Б ір а қ айты ста мүндай ж ағд ай болмайды. Айтыстык такы ры бы екі акынның жауаптасып, кағысуынан туады, үлкен эцгім елер тосыіш ан, түтқиылдан шығады да, әрі карай бірәкгі- меден екінш ісі туьш, дами береді. Айтысқа түскен акьш- Дар ұоақ-түйек қалж ы ң д ард ан бастап курделі сөзгс келтіретін; д а у туды ры п айтысатын, кыздыра, үрлей тусетін ж айларға де- йш бары сады . Бүд ретте олардьщ көбіріек көт л бөлетіні, уніле карап, ақ т а р а жырлайтыны ру мен ру арасындағы карым-каты- настар ж ай ы болады. О ктябрь револю циясына деиін үстемдік еткен казақтьщ баи- лары мен болыс, билері ел билеу ісінде халы кка ж ат саясатты Катты қолдап, соны ж үзеге асырып келді. Олар қ а за қ кауымын руға бөліп ж іктсу, ру памысын корғаған болып, ел арасында ү р ы с-ж ан ж ал ш ығару, бір руды екіпшісіне айдап салу, араздас* тыру, ш апқы нш ы лы қ жолымен барымта алдыру т. б. аркылы өз дәреж елеріи көтере түсудІ көздеді, пайда табуды максат етті. Х альщ қа ж а т бүл саясатты жүргізу, ру тартысында сөз сойылын сокты ру үшіп, айтыс. акыидарын д а кол шоқпар етуге тырыс- ты; кейбір ақы н д ар ға азы н-аулак ақы беріи, сөз барымташысы ретіиде п ай д ал ан у әрекетін ж асады . Ондай ж алдам алы акын- д ар ы и а о л ар өзд еріиіқ руларын, байларын, белді дсгеи адамда- рын м ақтаты п, карсы ж ақты жамандатып отырды. Бүл ретте К. М аркс пен Ф. Энгсльстік: «Буржуазия... дәрігерлі, юристі, свящ енникті, акынды, ғылым адамын өзінің ақылы жалдама қы зм еткерлеріне айналдырды»2,— дсген сөзі к аза к баиларыгга д а арпалы п айты лған деуге болады. Б ір а қ айтыс ақы ндары ны қ ішінен бірен-сараны болмаса, кеп- иіілігі к а з а к байлары ны ц сойыльш соғып, солардыи ру вамысын j g j j ' ^ э к е п С с й ф у л л и и . Қ я зақ ты и ескі одебнет нускалары, 137 бет. , _ , 0 * К. М а р к с пен Ф. Э н г е л ь с . К о м м у н и с т партияның маинфесі, 50-бет, 1948, А лм аты . 303 корғаушысы болған емег, Р а с айты сқа гүскен акы ндгрды н ру мәсзлөс-іне соқпай келетіні ж ок. Әигіме ру маселесін айтыскг. .чосуда емсс, оны к ал ай ж ән е қаіі іұ р ғм д а н косуда ғой. Біздіқ банкауы мы зш а, ру жайъш сөз кы лган ақы ндарды н копшілігі бул мәсел-ені халы қты қ түргы дан қ о згай д н ; рудың, -белді лдамдарын, болыс-билерін, байлары н зор дәреж еге көтеріп м актай бермей- ді; кай та олардын, ж ау ы зд ь Е Қ іс-әрекеттерін, жіағымсыз қылықта- рын ашып айтады, баса айтады , оны ел алды нда әшкерс етеді. ІЗүған мысал етія (ж оғары да талданғап Ж ам бы л айтыстарын коспағакда) Кенш імбай мен Ансұлудыц, Ш өж е мсн Бллтаныц, Майкот пен Қүлмаыбеттін, Сүйінбайдың т. 6. айтысын алуға бо лады. Кеншімбай Ақсұлумен а й т ы с қ а и д а ез елш дегі Мыркы, Нұре* ке, Ж үсіибек, Әлі секілді байлары н, бодыс-билеріи жер*көкке сыйғызбай мақтгіп сөйлейді. Б ір а қ оның м ақтап оты ргаи адамда- рып А қсүлу мьша гүрде әш кере етеді: Ж аппасы м, м актай берме Ммркықыздыи Алдымен М ы р қ ы б ү зға н ш ыркыңыэды. Байлыкпен бар адамын әлек қылып, Неьіе ж ы л бүліндірген жүртыңызды . Нүрезсе, Ж үсіпбек леи Әлім болыс, Біздерге үшеуі де молім болыс. Сүгір мел Батырбайды; ұстап берген, Ары ж о к адам ды ктан зэлім 5олыс... Ж аппасты н ш таты бар ж эне кы зы к Ш татка ж иналады өңшен, бұзык- Біреуі-біреуіне поле салыл, Ж а тк ан ы күні-түні к ағаз сы:іып. П агш а ға мақтанбаіқіуз үстап берер, Айдагып а з а м а т ы н кондай т і з і д ... 1 Созден үтылмаудың камы н ойлағг.н Қенш імбай Ақсүлудьщ еліиде де «қылығын к.үдай сүймегеи» ж ауы з адам дарды н бар екеніи айтады. Ол: П атш аға Қ апан болыс ұстап берген, Кіпэсыз Боранқүлд ы н бес баласы »... Біламін Д ербісолі, Е сқсж ақды Ш еядерін ер қүиьш а с&тыя алг.аін...2— денді. Каітан, Дербісэлі* Е с қ с ж а сшяқты болыстардын, халык^іл кы-сып отырғанын, олар патш адан шен алам ы з деп, елдіч ср ұл- дары и асып, аткаиын, айдауға ж ібергенік әш кере етеді. Сөйтіп, айты сқа түскеи екі ақыи, екі жактыь; байлары мен әкімдерін ха- лы х алды нда ж амандап шығады. Немесе Шөже мен Б алтан ы қ айтысьш а л а й к к . Б ұ л аіітыс ка- 1 «Айтыс», 1 том, <131, 1І34-беттер, 1905. 2 Сонда. 304 ракесек Ш ап ш ар деген кісінін асы нда айтылады. Асқа көп жер- ден кісі келген ексн, іш інде атақты ақын, әншілер де болыпты дейді. А сқа келген а ға сұлтан Қунанбай Ш өже мен Б алта ақын- дьт айты еты рады . Сол ж ерде Б а л т а Ш өжеге түтқиылдан тнісіп, айтыс бастай ды ; Ш өж енің соқырлығына ж армасады. Б ір а к айы- лын ж и м аған азулы акы н Ш өж е Б алтаға қарсы шабуыл ж асай отырып, оның өзіне де ж әне қолдап отырған Қүнан- бай мен А лш ы нбайға д а біраз мін тағады. Қүнанбайдық д а со- кьірлығын, Аліііыінбайдық паракорлығын, Балтаны к ұры екен- Дігія айтып салад ы . Ж ән е де Ш өж еніқ соқырлығын айтып қойма- ған Б а л т а ға : Ж а л ғ ы з соқыр халқы на тиышсыз болса, Қ ұты лсайш ы мына отырған Құнанбайдан, — денді Щ оже. Азуы алты кары с Қүнанбайды жүрт алдында ма- заққіа айналды ры п, келеке етеді. Қүнанбай мен Алшынбайды же- міт иелері, ж ебірлер деп, ж ыртқыш құстарға, кұзғыидарға те- цейді ж әне: Ұры, шіркін қорқа ма бір күдайдан, Қісі өтлес пара жеуге Алшынбайдан, — Д е й д і. Ш өж енід бүл сөздеріие шыдай алмаған Алшынбай азулы акы нға қам ш ы ж үмсайды. Қамшымен жуасытып алм ак болады. Б ір а қ Ш өзке алған бетінен кайтпайды да, Алшынбайға қарап: Япырмай, бүл немене тарсылдаған? Қ анш ы қ емес, төбет қой арсылдаған. Тепкілсй бер, сабай бер — өлтірмессің, Ашуынды бас, бірак сен қалшылдаған. А қ серкесі Богааннын, Алшынбай таз, Ж а з шілдеде ұшады ит ала қаз. Екіі сөздің бірівде соқыр дейсің, К асиетіқ бар болса, басыңды ж а з ! 1 — дейді, ащ ы аш удан ш ы ккан сынын бүрынғыдан бетер үдетіп жі- береді. Ө здерін ел «ағасы», сл «жақсысы» деп білетін Қүнанбаи мен Алш ынбайды Ш еж е акын халық алдында маскара етіп Шығады, ел еңсесін т у с і р і п отырған әкімдерге деген халықтык °Рі тураш ы л, әрі ызалы сәзін естіртёді. . А йты старда халы қ акындарынын. ел билеген баи, болыс, тө- Р'?» сұлтан, әкім дердід ецбекші елге ж асаған зорлык-зомбылы- парахорлы ғы н әшкере етіп сынаудың мысалы жоғарыда зталрандар ғана емее. Мұндай сын Сүйінбай акынныи іезек төремен айтысында да орын алғанын көреміз. Бүкіл /Кетісу олкссін билеген Тезек төре аса айбарлы, қатты, залым жэне /күр-гты корғалаты п, ығыстырып үстаған адам болылты. Мұныц 1 К а з л қ әдебиетін щ тарнхіл, 1 том, 702-бст. 303 үстіне оныд карам ағы нд а ұры -қары лары бар екен. Тезск төре сол ұры лары п аттандырып, эр ж ерден мал ұрлатьш алдырып отырады екен. Б ір күні төренін. найм анға аттанды рған екі жігіті ж ы лқы ал а алм ай т а я қ жеп кайтып келіпті. О ларды н арі олжа- сыз, орі сақкы вд жығылып кайтқаны на аш улангак тәре ұрыла- рына үрсьш -зекіріп ж атқ ан үстіне Сүйіпбай ақы н кіріп келеді. Сүйінбайдын. рұқсат -сүрамай, үйге кіріп кслгсніне твре қатты аш уланады . 'Гөре түкы м дары ны ц заңы бойынша, сұраусыз K ip - ген адам ны д ат-тоны айы пка алы нады скен. Тезек төре осы жа- заны Сүйінблнға д а қолдану туралы ж ігіттеріне бұйрык бсре- ді, олар акьшды ш ешіндіре бастайды . Сонда Сүіпнбай: Ассалаумағалайгсүм, Тезек төре, Елден ж ы лқы қойм аган, кезеп төрс, — деп сазіп бастайды да: Төрені келіп іедім көрейін деп, Сәлемін п айғам барды ц берейін деп, Л ттанды рған үрысы қ о л ға түсіп, Хан нем отыр екен өлейін деп 1, — дейді. Тезек төреиің елге істеген ж ауы зды ктары н ақтара айтып, кьіза түседі. Төреден әмірші окім екен деп именбеген, қайта одаи өзін ж оғары сатаға.н Сүйін'бай халы қтьщ ы зал Е Д ашу-Кіегін тас- кындатыи ж ібереді. Е лге «кезеп» аты ж ай ы лған төрені к ы л к ы н * ды ра жерлейді. Бүл келтірілген м ы салдарды ң барлы ғы нағы з халы қ акьпіда- рыныц едбекш і ел намысын, соныц жырын ж ы рлағагш н, мүиьі айтыстары аркы лы д а білдіргенін көрсетеді. О лар байлар мен болыс-билердің, сүлтан, төрелердін сонылыи сокқан ксйбір жзл- д ам а ақы ндар секілді ш ындықты жасырмайдьт, турасын айтады. Ецсесі түсіп езілген хальгктың атынан сөйлеп, іқ-алын көпшілік- тің көзкарасы н білдіреді. Л кындар айтысына жігіттермеи қ а та р акідн қыадар д а катыс- кан. Тойбала, Қ үцбала, Т оғж ан, С а р а, А ксүлу, Дәме, Акбала, М анат, Шөкей, А ж ар, Тәбия, Айқын, Х адиш а, Ры сж ан, ШәрІп- ж ам ал, Үлбике сияқты акын қы зд ар сан ж үйріктермсн салғыла* са отырып, ж үрт алды нда ақьшдык. енеріп таны тқан. О л а р д ы н . кейбіреулері өздерімен айты сқа түскен ақын жігіттсрден акыіі* ды қ өнерін асырып т а ікүрген, ж ігіттерді жүндей түтіп, сөзбен буған кездері де болған. Ж ігіттермен қ атар л ас а айты ска түскен ақы к қы здар өздерін еркін үстайды, есіле сәйлейді. О лар сөз майдаш лна шыккаи ш ақта ж асқ ан ш ак ти қ ж асам ай, ж ар қ ы л д ай келеді. Айтыскалы отнрғяп ж ігіттерді үрейлендіре, қоркы та сөйлел, ақы нды к өне- ріпіц күштілігін айта, айбат шегеді. Б ірж анм ен айтыскан Сара, Кеншімбаймен арпалы сқан А қ с ү л у , Әсетпен сөз кагыстыргаи 1 Б у л д а сонда, 704-бет. 306 Ры сж ан т. б. осы әдісті қолданады, жігіттерді баса-көктепіійіуа% сытып а л м а қ болады. Ақьш кы зд арды ц ақындық енерін халықпеи бірге акын жігггт- тер де ж о ғар ы бағалаған. Ш әріпжамалмен айтысатын Әжек ақын: «Д аңқты сен сықылды болмасам да», — деп акын квіздыц ©нері артықтығын мойындайды. Рысжанмен айтысканп:Әсет ақын: Сөзінін. қайран қалдым кірін таппай, Кенсдей лебізінің міпің таппай, Ж ү й р ік ем жеке шансам жан салмайтын, Адастым айтар сөздін. бірін таппай — дсп, Р ы еж ан ды сүйсіне ардақтайды. Ал Кеншімбай Акс^лудіЛк ақы ііды қ өиерін сырттай естіп күмартады, көп елге дацқйі шықі кан ақын қызбен көрісуді, айтысуды арман етеді. Ақьш ж ігітгердің қайсысы болса да, акыи қыздардьһкем^І1 ніп мұқатпайды , оларды өз қатарлы әнер иесі деп баіШанііъі'. Солай бола тұра, ж ігіт акындар сөз майдаиыида ақын қьйдардй жецу үш ік ор алуап эдіс қолданады. Сонып ішінде еи баСтысЫ-^- кыздыц барғалы отырған күйеуінің жамандығы, атақты акын кы зга тсң сместігі. Қалы ц малы алынып, сүймеген біреуге атас- тырылып қойған қыз «мыкты болсац, ж аман күйеуге барма» де ген сөздеіі тосылады. Бұдан кейін акын кыз айтысыпіотьфған акы н жігітие д ау айтпай, мүңын шағады, ел алдында едиіліцдв» п қайғы -ш ерін зар етеді. Қыз кайғысына акын жігіт іпйортак- таса отырып, аяуш ы лы к білдіреді. Атақты әнші, алғыр -акын » кы здарды ц сүйген жігітіпе бара алмай, теціне қосыла алмай армагіда болып отырғанын ақын жігіттер де тебірене жыр етеді. М ұндай аяулы, ардақты қыздардыц бакытына түсау болған ескі әдет-гұрып, қалы ц мал екендігін қатты сынға алады жэне бүлар- лы зорлы кпен колдауш ыларды жерлей тарпиды. Осы рстте ка- зақты ц акы ндар айтысында өз алдына күрдолі такырып болып әйел теңдігі мәселесі көтеріледі. Бүл тақырыптыц «Біржан мен Сараныц», «О марқүл м<ен Тәбиянык» айтыстарынан басты орын алғанды ғы н байкаймыз. А қы нларды ц айтысын сөз еткенде жоғарыда айтылгандарға коса тағы бір-екі мәселені карястьгра кетелік. Акындар айты сы тек ақы ндар үшін ғана монді, мацызды болған емес. Ол к а з а к халқьш ы д мәдеііисті тарнхынан елеулі орын алады, казак пиэзиясынық калыптасып даму тарихын, көркемдік дәрежесі кай кезде кандай болгандығын білдіретіи кврсеткіштіц бірі болып табылатындығы и «айтыс» жанрын зсрттеушілердін барлығы да айтады . Қ азақтағы акындар айтысы, — дсйді олар, — эуел кез- л е түре айтыс, сонан кейін сөре (сүрс) айтыс түрінде туды. Екі ақынпың кезектесіп бір шумакты өлекмен жауаптасуын түре айтыс деген. Ал, екі акынныц көп оцгімені камтн, дамыта жоне 1 «Айтыс*. 228-fJer, 1941. 307 бірнеше шумакиен ұзағы наіі -сөйлеп кететіи ж ауаптасулары н сү- •рс айтыс деп атаған. М үнда акы н айт айт і-дегеп ойын кеңінек толггщ ж ырлайтын болғаіг. Сүре айтыс ақы ндар актысыпыц өс- келед дзреж сге жеткен кёзіпде туғап К Әдсбиетік түр жағыиаи алғанда, түре айтыс пей сүре айтыс — ж алиы айтыс жанрыиык қалыптасу, өсу-өрлеу кезеидерін, тарихьш баяндаиты н кврсет- кіш тід бірі. Аіітыс олецдерінід пдсялық багыты біркелкі болмяуіл сияқ» ты. онын көрксмдік дорежесі де ор түрлі. Айтыс өлеңдерініц ішінде олпьг-солпы құ р ал а салғапдары , көркемдгі төмендсрі де бар. Бүган карам оларды «елец емес» деуге де болмайдьг, олар да елең, халык одсбиетінде ауы зш а ш ы гары лған әлец үлгілері. Мүнымек қ атар , айтыс өлсндеріиін ішіиде иагы з ақьш дык ша- быіте.н туған асы лдары , эссрлі-әдемілері, ж а зб а поэзияга бара- бар кзлетіндері Gap. К емш рбайды д Әсетк-е ліпіқашы, Бірж ан мен Сарупы д айтысында ж ді кездесетін айш ықты, м арж андай тіяіл- п;н идсмі ш умақтар мүныд мысалы бола алады . О ларды шын маніндсгі көркем, пағыз шебердін, ақы нды к қиилынак шыққан «!сыл кзэыни лен караймыз. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|