Мемлекеттік тілде оқымайтын

-  Сен ңаш ан келесің?  -  Мен ертең келем ін.
-  Сен қаш ан тудың?  -  Мен алты нш ы  сөуірде тудым.
Үй, бөлме
-  Қайда түрасы қ? -  А станада тұрам ы н.
-  Ү йіңнің нөмірі қандай? -  А лпы с бес.
-  Сенің болмең қандай? -  М енің бөлмем ж ар ы қ . 
Т абиғат
-  Сенің ауы лы ңны ң ж ан ы н да тау бар ма?
-  Иө, ауылдың ж аны нда тау бар.
-  Сендердің ауылдарыңда ағаш  көп пе? -  Ж оң, ағаш аз.
-  Ертең ауа райы  ңандай болар екен? -  Ертең ауа райы
ж аңсы болады . 
.., 
• 
$
-  Күзде не өседі? -  Күзде көкөніс піседі.
Адам
-  Ә лияныц көзі қандай?
-  Әлияньщ  көзі әдемі.
-  Ш ынардың бойы қандай?
-  Ш ынардың бойы үзы н.
-  Сенің ңай ж ерің ауы рады ?
-  Менің басым ауырады.
VI сы ны п 
-j
Аптасына 5 сағат. Б арлы ғы  -  170 сағат.
Қ азақ ж азуш ы лары ны ң ш ы ғарм алары ндағы  "Қорша- 
ған орта” тақы ры бы ны ң суреттелуі.
Балалар өдебиеті өкілдерінің ш ы ғар м ал ар ы . Әдебиет 
нен  көркем  өнер  байланы сы .  Қ азаң   ж азу ш ы л ар ы   мен 
суретш ілері. 
„ 
' 
І
Отан туралы  әндер. Б елгілі сазгерлер ш ы ғарм алары . 
Қ азақты ң  балуандары,  батыр  ңы здары   мен  үлдары. 
Қ азақстан спорты .
Елтану. Үлттың тағам дар, үлтты ң ойы ндар (ңазақш а 
күрес,  қы з ңуу) 
‘
і
 
r 
-
Л ексика.  Минимум  300-350  ж а ң а  сөз  м еңгеріп,  бел-
сен ді сөздік қорын толы қты ру.  Сөздің тура ж әне ауыс- 
палы мағынасы. Ф разеологизмдер. Теңеулер. Эпитеттік 
айш ы қтар.  Көркемсөз  ерекш еліктері.
Ф онетика.  Орыс  тілді  оң уш ы ларға  қ и ы н д ы қ   келті- 
ретін дыбыстар мен сөз тіркестерінің дүрыс айты луы н, 
ж азы луы н өрі қарай ж алғасты ру.
А
32
 
■'

Морфология. Зат есім. Төуелді зат есімдердщ септелу
ерекш еліктері.
Көмекші есімдер.
Есімдік. Есімдіктің түрлері (жалпылау, большсыздық). 
Туынды сын есімдердің ж асалу ж олдары.
Етістік.  Е тістіктің  райлары .  Т үйы қ  етістік.  Үстеу,
ңыстырма сөздер.
Синтаксис.  Ж ай  сөйлем  КҮРУ  төсілдері.  Сөйлемдегі
сөздердің орын төртібі. Ж ай сөйлемнің хабарлы, сүрау
лы, лепті, бүйрықты түрлері.
Сөйлеу  цлгілері:
Өлеңде не туралы айтылады?
Автор мектепті (табиғатты т.б.) ңалай суреттейді, не-
мен  (кіммен) теңейді?
Бала өжесін не үшін ж ақсы  көреді?
Балэлар ж аз бойы не істеді, т.б.
VII сынып
Аптасына 5 сағат. Барлы ғы  — 170 сағат
Қарым-қатынастың жөне танымдың таңы ры птар.
"Менің елім"
а) Қазақстан Республикасы -  төуелсіз ел.
ө) Қазаңстан Республикасының мемлекеттік рөміздері
туралы.
б) Республика күні, Қазақстан Республикасының Кон­
ституция күні т.б. мемлекеттік мерекелер.
в) 
Қазак 
тілі -  мемлекеттік тіл.  Қ азақстан Республи- 
касьшың тіл туралы саясаты .
г)  Қ азакгтан Республикасының айм аңтары ны ң жал- 
пы  географ иялы қ  орны,  табигаты   (ауа  рай ы ,  сулары , 
өсімдік, хайуанаттар өлемі, экология мөселелері).
д) Қазақстан мөдениеті.  Өнері.  Театр,  кино,  көркемө- 
нер.  Балет,  саз,  мүсін,  графика.  Белгілі  мөдениет,  өнер 
қайраткерлері. Атақты күйпгілер, т.б. Тілдік материалдар.
С өзж асам
Етістіктің сөзжасамы. Етістіктің ж үрнаңтары: 
-ла, -ле, 
-та, -те, -да, -де, -ар, ы-ер, -р, -ал, -дас, -dec, -ай, -ей, -а, -ден, 
-тен, -ік.
3-136
33

Сын есімнің ж асалуы . Сын есім нің ж үрн ақтары . 
-лы,
-лі, -ды, -ді, -ты, -mi, -сыз, -сіз, -лық, -лік, -дық, -дік, -дай, 
-дей, -милы, -қыр, -гіиі, -выр. 
■
  *■ *• • 
^
Л ексика 
' ^
Қазақ тілі -  өте бай тіл. Б арлы қ сөздік қоры . Фразеоло- 
гиялы к тіркестер,  түсіндерме сөздіктер.  Қ азаң тіліндегі 
стильдік ерекш еліктер. Ғылыми, публидистикалы қ, рес-
ми стиль ерекшеліктері. 
і  :
Стильдерді мәтін арқы лы  игеру. Белсендх сөздік қорын
500 сөзге арттыру. 
д*и->и?
М орфорлогия
Күрделі сан есімдер. Р еттік, ж и н ақ тау , бөлш ектік сан 
есім.
Белгісіздік  есімдіктер.  Болы м сы зды ң  етістіктер. 
Етіс. Ы ры қсы з етіс.  Ө згелік етіс.  Ортаң етіс.
Қ ал ау р ай .
Есімше.  Өткен  ш аңтағы ,  келер  ш аңтағы   есімшелер.
Есімш енің тәуелденуі. 
^  
t
Көсемше: 
-ып, -in, -п, -Ш, -в., -й, -қалы, -келі
 қосымшала-
ры . 
''
Ш ылау сөздер  (септеуліктер,  ж ал ғау л ы қ тар ,  демеу-
ліктер).
О дағай.
Сөйлеу үлгілері. Ол келсе, сен қуан асы ң  ба? Мен айт-
сам, ол түсіне ме?
Біз бармасақ ол ренж иді ме? Сен досыңмен сөйлесесің
бе? 
в  
Ш
 Н   I  I '
V III сы нып
А птасына  5 сагат. Б а р л ы іы  -  170 сағат
Қ ары м -ңаты насты ң  ж ән е  тан ы м д ы ң   м әндегі  тақы- 
ры птар.  Қ азақстан   Р есп убли касы н ы ң   эконом икалы қ- 
өлеуметтік  бейнесі. 
..............
1.
 Қ азақстан -  2030
2. Х алы қтар келісім і
3. Қ азақстанны ң О рталық, Ш ығыс, Солтүстік, Оңтүс- 
тік экономикалық аудандары.
4. Қ азаңстанны ң х ал қы .
34

5. Аңпарат қүралдары .  Газеттер,  ж урналдар,  радио,
теледидар, компьютер, т.б.
6. Тарихи ескерткіш тер (Түркістан,  А йш а Бибі, т.б.)
Тілдік білімі
I
Лексикадан, фонетикадан, морфологиядан алған үғым- 
мағлүматтарға  сүйене  отырып,  синтаксистік  таны м ға
жету.
Синтаксис. Ж ай  сөйлем. Ж ай  сөйлем түрлері: ж ақты  
жөне ж ақсы з, ж алаң  ж әне ж айы лм а, толымды жөне то-
лымсыз.
С өйлем нің  т ү р л а у л ы   ж өне  тү р л а у сы з  м ү ш е л е р і. 
Оңшау сөздер.  Тол соз. Диалог. Сөйлеу үлгілері.
IX сынып
Блтану тақы ры п тары
(Киіз  үй,  қолөнер,  үлттың  киім,  м узы ка  аспаптары,
салт-дөстүрлері, қазақ халқы ны ң дәстүрлерінен мәлімет, 
ңазақ хандары мен батырлары,  көне қалалары ,  түңғыш  
ғалымдары, қазақ тілі туралы.)
Т іл д ік   матпериалдар
Лексика. Қ азақ тілі түркі тілдер тобына, оның ішінде 
қы пш ақ  тіліне  ж атады .  Түркі  тілдері:  ңы пш аң,  оғыз, 
ңарлүң, аральщ  багыттарына бөлінеді.
Осы тақы ры п тарға сипаттам а беру. Қ азақ тілін зерт- 
тегенғалы мдар: В. Томсен, В.В.Радлов, П.М .М елиоран- 
ский,  В .В .Б артольд,  т.б.  еңбектеріне  сипаттам а  беру. 
Америк андың үндістер тілдерінің түркі тілдеріне қатыс- 
тығы туралы зерттеулер.  Орыс тіліндегі түркі сөздері.
Қазақ тілі тарихындагы алфавиттердің ауысуы.  IX сы­
нып бітірген оңушының сөздік ңоры  1500 сөз.
Синтаксис.
Салалас ңүрмалас сөйлем.
Сабақтас қүрм алас сойлем.
Төл соз. Автор сөэі.
35

М әтін синтаксисі. Сөз, сөз тіркестер баиланысындағы
ж ал ғау л ы ң тар ,  септеуліктер,  дем еуліктер мөні.
Сөйлеу үлгілері: 
і
Егер де к и із үй дің  басқа бөлш ектері талдан жасалса,
ш аң ы раң   ң ай ы ң н ан  и іліп  ж асалады .
К өктем де  ң ай ы ң н ы ң   ш ы ры н ы   мол,  сондықтан  оны 
кептірм ей,  ш еңбер  иеді.
Сен ңалм аң болсаң, біз ң азаң , ңарпы сқалы  келгенбіз.
Айдын, айдын, айдын көл, суына аңқу ңонбаса, нуын- 
д а тір л ік  болмаса, көлд ің  сөні болмаған.
Ж ау д ы   ж ең у  үш ін   көп  кү ш   керек.О ры стан  шарша- 
ған соң, ж ауы нгерлер біраз демалды .
Ж ы р ау  айтса да, хаы түсінбеді.
3 .6 .  Ө зге ү л т т ы  о қ ы т у ғ а  а р н а л ғ а н  қ а з а қ  тілі
оқулықтары
Оңулың ғы лы м  негіздерін баяндаумен қатар оқу мате­
риалы н түсінуге керекті өздік ж үмы старды  үйымдасты- 
рады ,  оңуға үйретеді.  О қулы ңқа қы сқа,  нақты, деректі 
материалдар енгізілуі керек.  Ол сонымен ңатар,  ақиқат 
ғы лы м ы ны ң мазмүны н баяндап,  балаларға түсінікті бо­
лы п, оларды ң ңы зы ғуш ы лы ңтары н, қабылдауын, ақыл- 
ойы ны ң,  есінің  ерекш еліктерін  ескеріп,  танымға прак- 
ти каға деген ңы зы ғуш ы лы ңты  ояты п , білімге және прак­
ти к алы ң іс-әрекетке деген сүранысты дамыту керек.
Озат мүғалімдер оңулы қпен ж үмы сты  сабақта да, үйде 
де үйы м дасты рады . О қуш ы оңульщ пен өз бетімен жүмыс 
істеп,  оңу  ңабілетін  дам ы тады ,  есін  ж етілдіреді,  баян- 
дауға, талдауға, сы науға, толы ңты руға, оңылған мәтінді
ңосы мш а әдебиеттер арқы лы  өзгертуге үйренеді.
Оку пөндерінің бағдарлам алары  ж өне оңулықтары -  
білім   м азм үн ы ндағы   м аң ы зды   элементтер.О лар  оқыту 
процесін үйы м дасты руды ң да м аңы зды  бөлігі болып та- 
бы лады . М ы салы , қ а за қ  тіл і оңулы қтары . Мектепке ар- 
н алған  оңулы ңты ң ш ы ға бастауы  1938 ж ы лғы  С.С.Жи- 
енбаевтің "У чебник казахского я з ы к а ' (для 6-7 классах
36

русской ш колы) деген оқулығынан басталды.  Кейш  оқу 
орысша жүретін мектептерге арналған оңулықтарды жа- 
зуда бірсыпыра ғалымдар еңбек етті.  Олар:  Ж.Адамбае- 
ва. Б. Қүлмағанбетова, Ы . Маманов, Ә. Ж өнібек, Б. Бай- 
мүратова,  Ж .  Сүлейменова, т.б.  Б үл ғалымдардың бар- 
лығы -  мектеп оқу лығының авторлары, олар оқулықтарға 
өдістемелік  нүсқауларды ж азған.  Оңулықтар өр  ж ы лы  
өңделіп басылып отырды (грамматикал ы к »стилистика
л ы к .)
I сынып оқулығының авторлары: Ө.  Жүнісбек, Б.Баи- 
муратова, Ж.Сүлейменова, С.Бітібаева. Кітаптың 3-бетін- 
де  ата-аналар мен  мүғалімдерге  қы сқаш а нүсқау беріл- 
ген. Соңында ңазақша-орысша, орысша-ңазаңша сөздік- 
тер берілген. Материалдар көбінесе сүраң-жауап арқы лы  
орналасты ры лған.  Ж оғары да  айтқандай,  I  сыныптағы
сабақтың саны — 32 сағат.
II  сынып оқуш ыларының ңазақш а тіліне  төн дыбыс-
тарды мүғалімнің оқыған үлгісі бойынша оқытуға жат- 
тықтыру керек, екі тілде де бар дыбыстарды бүрмаламай, 
дауыс  ырғағын,  екпінді  саңтан  оқытуға дағдыландыру
керек.
III сыньш оңулығы. Орыс тілінде оқылатын ж алпы  бі- 
лім беретін мектептерінде III  сыныпта ңазаң тіліне ~ 68 
сағат, ягни аптасына 2 сағат берілген. III сыныпта қазак 
тілін оңытудың негізгі мақсаты: окуш ыларда күнделікті 
қарапайым, оқу-өңгімелі қазақ тілінің дамуы мен қалып-
тасуы.
1. Қ айталау. Дыбыстарды дүрыс айту ж әне қоюды өрі 
қарай үйрену.  Сингармонизм ж азуы н көріп ңабылдау. 
Дәріс сөздерін еркін пайдалану. Мөтін бойынша диалог
күрасты ру.
2. Қ азақш а тіл дамыту жөне оқу. Сингармонизм сөздер- 
ді тыңдау жөне айту. Сөздер және сол сөздермен үлгі сөй
лемдер.  Тақырыпты күнделікті ж ағдайлар (уақыт,  күн-
тізбе, ж ы л мезгілдері) аркы лы  кеңірек ашу.
3.  Сөйлесу тілі.  Л ексикалы ң минимум,  басңаша айт- 
ңанда, басқа пөндермен байланысты ж аң а сөздер мен сөй
лемдер енгізу.
37

4.  Сөйлемге  қаш ан,  қандай  сүрақтары н  енгізу.  Сеп-
т ік ,  төуелдік категориясьш енгізу.  Мысалы:  Кімнің кала­
мы? -  Менің ңалам ы м .
5. 
И,У,Я,Ю
 өріптері, олардың ж азы луы , айтылуы.
6. Мөтін, күнделікті сөйлесу пөні — әңгімелесу, бала- 
ларға арналған ертегілер мен өңрімелер.
III 
сынып  оқулы ғы ны ң  авторлары   -   Ә.  Ж үнісбек, 
Б.Қалмағамбаетова, Ж .М әжитңызы. Қазақ тілі оқулығы- 
мен бірге өдістемелік нүсңау ж әне оңуға арналған кітап
б ерілед і.  Қ азаң   т іл і  о қ у л ы ғы н ы ң   б ағд ар л ам асы н д а
ңазаң тілін грам м атика арқы лы  үйрету түрі алынбаған. 
Тек IV сы ны пта ғана ана тілі негізінде дауы сты , дауыс- 
сыз  дыбыс,  буын,  сөз деген лингвистикалың  түсініктер 
берілді. I сынылта дүрыс ж азу кесте өріптер арңылы жа- 
салады. Ал дөптерге ж азу II сыныпта басталады.
Дыбыс жүйесінің үлгілері дыбыстың айтылуын, ж еке
дыбысты, буынды ңабылдауын, сондай-ақ ңазаң тілінің 
үндестік  заңын  көрсетеді.
Қ азақ  тілінде  оңу  ауы зекі  сабаңтардан  басталады . 
Оқушылар мүғалімнің айтңан,  оңыған  үлгісі  бойынша 
оңулыңтағы ж еке сөздер мен сөйлемдерді дүрыс, мәнер-
леп, біршама жылдамдатып оңуға алғаш қы  сабаңтан бас- 
тап ж атты ғады .
О цулъщ т ы   т а лд а у  цлгісі
Ж оспар
1.  О кулы қты ң сырткы безендірілуі -  автор,  мүңаба- 
ны ң  іш кі-сы ртң ы   көрін ісі,  бекітілген   ж ер і,  ш ы ңңан 
баспасы,  оңулыңтың ғылыми  бөлігі,  арналған  сыныбы
т.б. ж айы нда. 
:  .t,
2.
  Оңулықтың іш кі қүры лы сы ,  тілдің ғы лы м и сала- 
лары ны ң берілу мазмүны.
3.  Тілдің  ғы лы м и  теориясы н  түсіндіру  ж олы   жөне 
оңыту өдістері.
I-IV сынып аралығындағы оңулыңтар Ә. Ж үнісбектің, 
А.Қайырбекованың әдістемелері бойынша жазылған. Бүл
38

аралыңта оңушы 4 ж ағдаятқа байланысты  400 сөз білуі 
fide. Олар:
1)  ойынға байланысты сөздер;
2)  там ақңа байланысты сөздер;
3)  сабаңңа байланысты сөздер; 
_
4)  киімге байланысты сөздер.
IV 
сынынтан бастап ңазақ тілі сабағында өріп, дыбыс, 
буын, түбір т.б. грамматикалың үғымдар беріледі. Орыс 
мектебінде  I-IV  сынып  аралығында ңазаң  тілінен  9  да- 
уысты дыбыс үйретіледі. Олар: 
а, э, ы, і, ц, у, о, ө, е
 жөне 
санға байланысты 21 сөз. 0-ден 9-ға дейінгі сандар және 
100-1000 сандары. Түс атауларына байланысты 7 түс білу- 
лері  керек.  Олар:  ақ,  ңара,  ңы зы л,  көк,  сары,  ж асы л, 
қоңыр.  Оған ңоса екі түс — сүр, ала деген түстерді үйре- 
теді.
II 
сынып  оқулы ғы нда  білім  мазмүны ,  оңулы қтағы  
ж үйелі  тақы рынтар  желісі сөйлеу  жөне  таным  өрекет- 
терінің  негізінде  ңалы птасты ры лы п,  технологияны ң 
басты өзгешелігі  арңылы тіл үйренуге,  ңарым-қатынас 
жасауға, алған білімін өмірде пайдалануға, танып білу- 
ге талпыныстың пайда болуына жетелейтін коммуника- 
тивтік үстаным басшылыңңа алынған.
Тілдік  қатынас  -  адамның ойлау,  пайымдау,  сөйлеу, 
тыңдау,  түсіну,  айту,  пікірлесу өрекеттеріне тікелей қа- 
тысты ңүбылыс. Сондыңтан әдістеме педагогика ғылым- 
дарының  докторы,  профессор  Ф.Оразбаеваның  Тілдік 
катынас: теориясы және өдістемесі” атты еңбегінде түжы- 
рымдалған  сөйлесім  өрекетінің  түрлеріне  байланысты 
ғылыми үғымдарға сүйеніп жазылды.
Олар:
1,  Оңылым. 
4.А йты лы м .
2
Ж азы лы м . 
5. Тілдесім.
3. Тыңдалым. 
6. Оңылым.
Оқу  сабагы ны ң  негізгі  м індеті  -   сөзді,  соз  тіркес- 
терін,  сөйлемді, мөтінді дүрыс оңи білуге үйрету. II сы­
ныпта қазақ тіліне төн дыбыстарды қайталап алғаннан 
кейін  оқуш ы ларды ң  оңу  қабілетін  сөз  тіркестері  мен
39

сө й л ем д ер д і  д ү р ы с  о ң у ға  б а ғ ы т т а у   к е р е к .  Ш ағы н  
мөтіндерді  де  біртіндеп  оңуға  баулып,  оңу техникасы н 
ж олға  ңою  м үғалім нің  ең  үлкен  м індеті.  Оңу  арқы лы  
оңушыны  ойлана  білуге,  оқығанын  түсіне  білуге,  маз- 
мүнын өз сөзімен қы сқаш а айта білуге үйрету. Мөтін оңу 
сабаң сайын 10-15 минуттан кем болмағаны жөн. Оқушы- 
ларға талапқа сай оңу дағдысын қалы птасты руда мөтін- 
нің алатын орны ерекше, сондыңтан мөтін өр сабақта өз 
орнын  алу  қаж ет.  Мөтін  оқу  арқы лы   мәнерлеп  оқуды, 
тездетіп  оңуды  дүры с  ж о л ға  ңою ға  болады .  М өтінді 
оқы туға қойылатын  талаптардың ең бастысы  -   түсініп 
оқу.  Түсініп оңу мен ж ы лдам мөнерлеп оқу бір-бірімен 
ты ғы з  байланы сты ,  бірін-бірі  толы ңты ры п  оты раты н 
жүмыстар.
Ж азы лы м . II сыныпта заттың атын білдіретін сөздер,
көм екш і  есімдер,  затты ң  ңим ы лы н  білдіретін  сөздер,
көптік  ж алғау,  затты ң санын  білдіретін  сөздер сияқты
грамматикалы ң  тақырыптардан  ңарапайы м  түсініктер 
беріле бастайды.
Е реж елер  п р а к т и к а л ы ң   ж олм ен  тү сін д ір іл ген н ен  
кей ін   оны ң  ж азы л у  ереж елері  де  түсін діріліп ,  ж азба 
ж үмыстары  арңылы тексеріліп отырады. Бастауыш  сы ­
ны п тар дан  бастап  қарап ай ы м   сөйлем  ңүрау  үлгілері 
беріліп,  сөйлемді дүрыс қүрай білу дағдыларын ңалып- 
тасты ра беру кер ек .
Тіл  үйренуге  ңатысты  ж азы лы м   дағдылары н  II  сы ­
ныпта ңазақ тіліне тән дыбыстарды ңайталаумен жалғас- 
тырған тиімді әрі ыңғай л ы . Көп нүктенің орнына керекті 
өріпті, сөзді қойып, сүраққа ж ауап ж аз, сызба бойынша 
сөз  тіркесін  ңүрап  ж аз,  суреттердің  атаулары н  дүрыс 
тауып,  сөйлемдерді  ж аз  сияқты   ж атты ғулар  бірін-бірі 
жалғастырып отырады. Осы сияқты  жүмыстардың бірі —
 
көш іріп  ж азу.  Бүл ж үмыстың  мақсаты  — оқуш ыларды 
орыс тіліндегідей қазақ тілінде де тақтадан, оңулыңтан
Д Ү Р ы с  
көш іріп  ж аза  білуін тексеру.  II  сыныпта кең та- 
раған жазба жүмысының бір түрі — сөздік диктант.  Сөз- 
ДІк диктант -  оқуш ылардың сөздік  қорын,  сауаттылы-
40

ғын тексеру маңеатымен жүргізілетін тексеру жүмысы. 
Тек  белсенді  лексикадан  түратын  бүл диктанттағы  сөз 
саны  сы ны птан-сы ны пқа  аңы лға  қонымды  мөлшерде 
көбейе береді. Әрине өр модульге, тақырыпқа байланыс­
ты  диктантты ң  түрлерін  алмастырып  түру  қаж ет.  Әр 
жазба жүмысынан кейін қатемен жүмыс жасауды мін- 
детті түрде өткізу керек.
Т ы ңдалы м .  Ты ңдалы м   өрекетінің  ең  басты  мөні  -  
оқуш ылар арасындағы қарым-қатынасты жүзеге асыра- 
тын  тілдік  түлғаларды  тыңдау,  есту  арқылы  ңабылдау 
жөне үғу. Тіл үйренуде тыңдалымның маңызы мен ерек- 
шелігін  белгілейтін  ең  басты  көрсеткіш  -   тыңдалымға 
арналған мәтін. Мөтіннің мазмүнын тольщ түсіну оның 
қүрамындағы таныс емес тіркестердің болмауын қаж ет 
етеді. Болған жағдайда да таныс емес сөздер 
2%
 -дан ас- 
пау керек. Оқушы мүндағы әрбір  ж еке аңпаратты ңаже- 
тіне  сай  пайдаланы п,  сөйлесім  әрекетінде  қолданады, 
ж аттайды ,  ж азы п алады.  Сондыктан берілген тақырып 
оңушыға таныс материалдан ж инақталған жөн. Мөтінге 
ңатысты  орындалатын  жүмыстар нақты лы ,  аны қ бері- 
луі керек.  Сол сияқты  тыңдалым нөтижелі болуы үшін 
акустикалы ң ережелерді дүрыс меңгеру ңаж ет. Олар : а) 
сөйлемнің  фонетикалы қ  нормасының  сақталуы;  ө)  сөз 
бен  д ау ы сты ң   ы рғағы ;  б)  ек п ін   мен  дауы с  ы рғағы н 
дүрыс ңою; в) сөйлем мен сөйлем арасындағы үзіліс.
Тыңд алым өрекетінің нәтиже лі болуы өр түрлі техни- 
калы ң пластинкалар, таспа ленталар, бейнетаспалар, т.б. 
пайдалануға да байланысты. Тыңдалым нроцесінің қан- 
ш алы қты   нөтижелі болғанын оқуш ылар арасында тест 
арқы лы  бақылауға болады. Оңушының қазаң тіліне төн 
ды бы старды ,  сөздерді,  сөз  тіркестерін ,  сөйлемдерді, 
мөтінді дүрыс ңабылдай білуі мүғалімнің үлкен шебер-
лігіне  байланысты.
Айтылым. Айтылым -  тілдік қатынас барысында адам-
ның өз ойын ж ары ңңа шығару  процесі.  Ол ауызша сөй- 
лемнің  нәтижесінде  іске  асады.  Қ азақ  тілінде сөйлеуге 
үйрету салалы болуы үшін мүғалім төмендегі жағдайлар- 
ды ескеру керек.
41

1.  Қоршаған орта, ж ағдайды ң өсері.
2.  Ж еке түлғаны ң ңабілетін ескеру.
3. Сөйлеудің түпкі мақсатын айңындау.
А йтылым өрекетінің іске асуына диалогтың  сөйлесу
көп мүм кіндік жасайды. Сондыңтан мүғалім әр сабаңқа 
әр модульдің ңүрамына  топ пен топтың арасында,  жүп 
пен ж үпты ң арасында өр түрлі ж ағдаятты  түрде диалог- 
тар үйымдастыруы керек.
II сынып оңуш ыларына берілген сөйлесу үлгісі:
"Менің отбасы м ” тақы ры бы
-  Сенің аты ң кім? -  Менің атым -  Ғалия.
-   Сен  неш інш і  сыныпта  оқисың?  — Мен  екінш і  сы ­
ныпта оңимын. 
|Щ   I  I  Ш  .  ‘ 
\
-  Сенің отбасыңда неше адам бар? — Менің отбасымда 
алты адам бар. 
М$І 
•  М   • ‘Г
і
  ■
-   Олар  кімдер?  —
  Атам,  әж ем,  әкем,  ш ешем,  сіңлім 
жөне мен.
"Менің үйім" тақы ры бы
-  Сен ңайда түрасың? — Мен А лматыда түрамын.
-  Үйлерің ңай көшеде?  — Үйім Сайн көшееінде.
-  Н еш інш і үй ? -  № 62 үй.
-  Н еш інш і пөтер? -  № 10 пөтер.
-  Пөтер неш інш і ңабатта? -  Пәтер үш інш і ңабатта.
"Біздің сынып "  тақы ры бы
-   Бүл неш інш і сынып?
-  Б үл -  екінш і сынып. 
- . 
> 
1
-  Сынып неш інш і ңабатта?
-  Сынып бірінш і ңабатта. 
нШ нР
-  Сыныпта не бар?
-  Сыныпта үстел , парталар, орындыңтар, ш каф , т а к ­
та бар. 
■
 
■
■
-  П артада не ж аты р?
-  П артада кітап, дөптер, капам  ж аты р.
А йты лы м  өрекетінің  нөтиж елі  болуы  -   м үғалім нің 
үлгі бола алуында, көрнекіліктерді ж еткілікті пайдала-
42

нып,  оқуш ылардың ңызығуш ылығын оятып,  өр балаға 
ж еке түлға ретінде ңарап, жүмысты іскерлікпен үйым- 
дастыра білуіқде.
Тілдесім. Тілдесім арңылы оңу, жазу, тыңдау, сөйлеу- 
ге үйрету жүзеге асырылады. Оларға байланысты мүғалім 
әр түрлі  жүмыстар үйымдастырады.  Оқушылар тілдесу 
арңылы бір-бірімен ой бөліседі, жөн сүрасады.
Тілдесім өрекеті II сыныпта " Танысу” атты тақырып- 
тан басталады.  Мүгалім лексикалық тақырып пен грам­
матик альщ тақырыпты қатарластыра өту мақсатында ал- 
дымен практикалың түрде лексикалың тақырып бойын­
ша барлық  оңушылармен жүмыс  жасайды.  Кейін грам- 
м а т и к а л ы қ   та ң ы р ы п ты   о қ у ш ы н ы ң   сан асы н а  берік 
ңалыптастыру үшін жаттыгулар ауызша жөне жазбаша 
жүргізіледі. Сол сияңты "Менің отбасым" таңырыбында 
кім? не? деген сүрақңа жауап беретін сөздердің мағына- 
сы түсіндіріледі. "Біздің сынып" таңырыбында 
не істеді? 
деген  сүраңңа  ж ауап  беретін  ңимыл-сын  өрекеттерді 
білдіретін сөздерді көрнекіліктер арңылы түсіндіру мүға- 
лімге өте тиімді бо л ады . Сол сияңты көптік жа лгау л арды 
(лар,-лер,-дар,-дер, -тар, -тер)
 кеспе суреттермен, заттар- 
мен  көзбен  көріп,  ңолмен үстап  көру  принциптерімен, 
практикалың  жолмен үйрету  мүгалімнің  жүмысын  же- 
ңілдетеді. 
Неше
 жөне 
нешінші
 сүрақтарының айырмасын 
мүғалім сыныптағы заттар арңылы оңушылардың сана­
сына берік ңалыптастыруы ккерек. Тілдесім әрекетін іске 
асырудың тагы бір жолы — ол математика пөнімен байла- 
ныс  жасап,  есептер  шыгарту.  Бірінш і  мақсат -   оңушы- 
ның қисынды ойлау қабілетін жандандыру болса, екінші 
басты маңсат -  оңушыны сөйлету, амалдарды қазақ тілін- 
де орындату. Бүл жүмыс түрін оқушылар үлкен ңызығу- 
шылыңпен орьгадайды.
Бағдарлам а  бойынша  берілген  оқулы қтағы   барльщ 
тақырыптармен мүгалім алдын ала дайындалған өдісте- 
меге сүйене отырып жүмыс жасап,  алга ңойылган мақ- 
саттарды орындауына болады деп сенеміз.
V 
сынып оқулығының авторы -  Ж . Адамбаева. Оңулық 
6 блоктан түрады, өрбір блоктың іші 12-15 мөтіннен қүрал-
43

ған. Әрбір мөтін шығармалардан алынған.  О қулықта  70 
параграф,  суреттер  мен  250 жаттығу жөне  қосымш алар 
деген  атпен тіл дамыту грамматикалық ережелер беріл- 
ген. Әдістемелік нүсңаулар болады. Диктантты 5-10 ми­
нут  өткізу  керек.  Ш ы ғарманы   ж азбаш а,  уақы т  жетсе 
ауызша да өткізуге болады. Қазақ тілі оңулығы (5-сынып) 
оңушылардың сөйлеу өрекетін (түсіне білу, сөйлеу,  оқу, 
ж азу,  аударма) дамыту  маңсатында төмендегідей  тақы- 
рыптар бойынша ңарастырылады: Мектеп жөне біз, мен, 
менің достарым, ж ы л мезгілдері, біз ауылда, қалада тура- 
м ы з,  біздің ел ім із,  ж ан уарлар өлемінде.  Т ақы ры п тар 
6  блокң а  бөлініп  (өр  блок  11,  12  м өтіннен)  беріледі. 
Оңулыққа енген мөтіндер өдеби шығармалардан алына- 
ды. Әр блоктың соңында "өткенді қайталау" деген атпен 
алдыңғы материалды еске түсіру, пысықтау мақсатында 
ж атты ғу,  өздеріңді  тексеріңдер  (каж етті  тақы ры п тар 
төңірегінде),  ж аң а сөздерді  еске түсіру секілді,  т.б.  тап- 
сырмал ар ңамты лады . Мүндай қайтал ау сабағының мақ- 
саты  -   ж аң а  сөз,  сөз  тіркестері,  сөйлемдер,  ереж елер, 
өлең, мақал, жүмбаңтарды ееке түсіру жолымен қазақш а 
ауызекі сөйлеуге, сауатты ж азуға жаттығу. Бағдарлама- 
дағы (бесінші сыныпта өткізілетін) ж иырма бір грамма- 
тикалы қ мағлүматтар бөлек тақырып болып оқытылмай- 
ды.  Олар  параграф ты ң  іш іне  енеді.  Өйткені,  оңу  орыс 
тілінде  ж үргізілетін  мектептерде  ңазаң  тілі  екінш і  тіл 
есебінде  оңылатындыңтан,  ол екі пәннің басын  қосады. 
Атап айтқанда,  өдебиеттік оқу (мөтіндер,  сүрақ,  сөздік, 
сурет, өлең, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш ), қазақ тілі (ере­
желер, жаттығу, тапсырма, кестелер) пөндерін қамтиды. 
Ережелер оқуш ыларға түсінікті болуы үшін орыс тілінде, 
ал ж аттығу ш арттары ңазаңш аберіледі.
М емлекеттік  тілді  игеруде (оқуда)  мөтіндер  оқулық- 
тың өзегі болса, басқа материалдар соның салалары іспет- 
тес. Мысалы: мәтінің мазмүнын түсіну үшін оған сөздік, 
сүраң, сурет беріледі. Ал қаж етті ережелер мәтіннен соң 
түрады .  Сөздіктің  түрлері  ж аң а  сөздер,  сөз  тіркестері 
түрақты   сөз  тіркестер,  синонимдік,  омонимдік,  анто- 
нимдік  болып  бөлек-бөлек  жасалады.  Әсіресе,  әр  мөтін
44

бойынша соз тіркестерімен жүмыс  ж ан-ж ақты өткізілуі 
тиіс.  Оңушылар  мөтіндегі  сөз  тіркестерінің  мағынасын 
түсініп,  сол  бойынша жүмыс  жүргізу  арңылы мөтіннің 
мазмүнын түсінетін болады.  Мөтіннің мазмүнына түсін- 
ген  оңуш ы  басңа  ж үм ы старды   еркін  орындай  алады. 
Мөтін  бойы нш а  сүраңтарм ен  ж үм ы с  түрі  тапсы рм а, 
сөйлеуге жалғасады. Грамматикалық ережелерді түсініп, 
оның практикалы қ көрінісін орындау үшін жаттығулар 
(түрлі шарттары болады) мен кестелер ңажет.  Оңулыңта 
өр мөтін бойынша суреттер, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш- 
тар мен  "Есіңе саңта”,  "Түсінік",  "Ж аттап ал",  "Тез  ай- 
тып ж аттьщ ", т.б. тансырмалар ңамтылған.
Сонымен, оңулық 70 параграфтан (суреттермен), 255 
жаттырудан,  тапсы рмалар  жөне  "Қосымш алар"  деген 
атпен  тіл  дам ы ту  м әтін дері,  тақы р ы п ты қ  сөздіктер, 
грамматикалың кестелерден  ңүрастырылды. Қазаң тілі 
оңулығының өдістемелік нүсқауы мүғалімдерге арнал- 
ған. Мүнда оқулың материалдарын ңандай өдіс-төсілдер- 
мен  оңытудың  ж олдары,  үлгісі  корсетіліп  күнтізбелік 
ж оспар  ж асалған .  К үнтізбелік  ж оснарда  көрсетілген 
ж азба  ж үм ы стары ны ң  (өр  тоңсанда  3-4-тен)  бағалары 
журналға ңойылады. Бүған қарап, жазба жүмыстары осы 
мөлшерде гана өткізіледі деген пікір тумайды. V сынып­
та  м үм кін дігін ш е  ж азба  ж үм ы стары   өр  сабақ  сайы н 
өткізілуі тиіс, бірақ ол жүмыстардың бағалары журналға 
үнемі қойылып отыруы ш арт емес.
М азмүндама,  ш ығарма жүмыстарын өр мөтін сайын 
ауы зш а (уақы т жетсе жазбаш ада) өткізіп отыруды өдет- 
ке айналдырғанда ғана оңуш ылар ңазақш а сауатты жа- 
зуға үйренетін болады. Ал диктантты өр түрлі сабақ са­
йын (5-10 минуттық) өткізуді дағдыға айналдырған жон.
Өдістемелікте сөйлеу өрекеті (түсіне білу, сойлеу, оңу, 
ж азу)  таңы ры птар  бойынш а  (мектеп,  достарым,  ж ы л 
мезгілдері,  біз  ауы лда,  ңалада  түрамы з,  біздің  еліміз, 
ж ан у ар л ар   өлем інде)  сондай-ақ  т іл д ік   м атери алдар 
(үндестік заңы , сөз қүрамы , зат есімнің ж алңы , ж алпы , 
сан есімнің дара күрделі түрлері, бастауыш пен баянда- 
уыш ,  етістіктің  үш   ш ағы ,  ж ік тік ,  төуелдік  ж алғаула-
45

ры ,  сөйлемдегі  сөздердің  орыы  төртібі,  т.б)  негізінде 
ңүрастырылды.  Әдістемелікте грамматикальщ  матери- 
алдарды   оқы туда  ең  ң аж етті  ж әне  ж и і  кездесетін  әрі 
ж еңіл меңгерілетін тұлғаларды жеңілден ауы рға қарай 
деые үстаныммен  оқытады,  яғни  оқуш ыларды  грамма­
тикальщ   курсы   бойынша  тілдііС қүбы лы старды   баңы- 
лауга, талдауға, ңорытынды жасауға, дәлелдеуге дағды- 
ландырады.  Мұнда дидактикалы қ  үстанымдар  да (оңу 
материалдары ны ң  оқуш ылардың  үғымына  сай  болуы, 
оңуш ылардың сабаққа саналы ңарауы, тапсырмаларды 
өз  беттерінш е  оры ндайты ндай  болуы,  білім  н егізін ің  
меңгерілуі) ескерілді.  Қазаң тілінің дидактикалы қ  ма- 
териалдары V сынып оқуш ы ларыны ң ж ас ерекш елігін, 
ңазақ тілін меңгеру дөрежесін,  сөздік ңорларын ескере 
отырып,  оңулықтағы материалдарға толыңтыру мақса- 
тында ж асалады . Д ид актикалы қ материалдардың мақса- 
ты -  оқуш ы ларды ң тілін дамытуда, тіл үйренуде сөздік
ңорын байыту ңүралы  ретінде мүғалімдерге әдістемелік 
көмек көрсету.
V 
сынып оңулығының авторы -  К.  Сариева.  Оңулық 
24 аныңтамадан, 280 жаттығудан, 42 тапсырмадан, 28 мө- 
тінге  талдаудан,  ңазақш а-оры сш а  сөздіктен  ж өне  ар- 
найы мен этномәдени материалдардан түрады. Бүл оңу- 
лы қты ң  м ақсаты   оңуш ылардың  сөздік  қорын  байыту, 
сонымен қатар,  оларды ауы зекі қазақш а дүрыс сөйлеу- 
ге,  сауатты   ж азуға,  бір-бірімен  сөйлесуге,  оңы ғаны н, 
көргенін,  естігенін  ңы сқаш а  әңгімелеп  беруге  үйрету. 
Ал  таны мды қ  маңсатта  ң азақ  тілін  пән  ретінде  оқыту 
арңылы  оңуш ыларға  ңазақ  халқы ны ң  түрмысы,  мәде- 
ниеті,  тіл   туралы   м аглүм аттар  беріледі.  Қ а за қ   тіл ін  
екінш і  тіл  ретінде  оқыту  барьісында  төрбиелік  мақсат 
көзделеді. Оқушыларды қ азақ  тілі және өдебиетімен та- 
ныстыру  барысында  оларды  азам аттақ,  адам герш ілік 
рухта тәрбиелеуге, үлтаралы қ ңарым-ңатынасты нығай- 
туға қаты сты  материалдар пайдаланы лады .
Қ азақ тілін екінш і тіл ретінде оңытудағы міндеттер:
-  
оңушыларға жас  ерекшелігіне сөйкес  орфография- 
лы к, орфоэпияльщ заңдылыңтарды үйрету;
46

-  ңазақ тілі грамматикасының кёйбір ерекшеліктерін 
орыс тілі грамматикасымен байланыстыра оңыту.
-   оқуш ы ларды   мәтіндерді  түсініп,  мөнерлеп,  шап- 
ш аң оңуға дағдыландыру.
-  сщушылардың сөйлеу тілін дамыту.
-  оңушылардың сауатты ж азу дағдыларын жетілдіру.
IX сынып оңулығының авторлары -  К.Сариева, Ғ. Са­
ратова. Оқулыңта білім мазмүны екі деңгейде үйымдас- 
ты ры лған .  М індетті  деңгей  м атериалдары   ш ет  тілді 
оқуш ыларға (орыс,  неміс,  корей),  ал мүмкіндік деңгей 
материалдары ңазақ және өзге де түркі тілді оңушыларға 
арналған.  Бүл  деңгейлерде  орындайтын  талаптар  пән 
бағдарламасында  көрсетілген.  Өзге  тілді  оңуш ыларға 
қ азақ  тілінен білім беру мақсаты — өзге тілді оқушылар- 
дың ңазақ тілін еркін меңгеріп, сауатты ж азы п, саналы 
түрде үйреніп, түсініп, түрмыста, көсіпкерлікте, қоғам- 
дың, мемлекеттік ортада сөйлей білуге үйрету.
Ң азақ тілін оқытудың негізгі мазмүндың бағыттары
"Қазаң тілі ”  пәні мазмүнының негізгі жолдары:
-  ңазаң тілінде сөйлей білу дағдыларын қалыптасты-
ру (қарым-ңатынастың біліктілік);
-   лингвистикалы к  білім  жүйесін танып-білу (тілдік
біліктілік);
-  қазаң халқы ны ң рухани байлығымен, материалдың 
мәдениетімен, түрмысымен таныстыру (мөдени-таным- 
дың біліктілік).'
Оңулың  қүры лы мы   алты  лексикалың  таңырып  (мо­
дуль) бойынша топтастырылған. Олар:
I.  Біз жөне біздің достарымыз.
II. Ң азақ елі.
III.  Мөдениет.
IV. Тіл тарихы .
V.  Өнер.
VI.  Кино өнері.
Әр  тақырып бірнеше  сабақтан  түрады.  Өр сабақтың 
мақсаты сөйлеу өрекетінің барлық түрлерін игерту арқы- 
лы тілдің қарым-ңатынастың қызметін іске асырады.
IX 
сынып оқушылары мектептің негізгі сатысында ал- 
ған  білім дерін  ж и н а қ т а п ,  сөйлеу  ө р екетін іқ  барлы қ
47

түрлерінің (түсіну, оку, жазу, сөйлеу) білік пен дағдыла- 
рын қалыптастыра алады.  Осы кезеңде оқушылар тілдің 
қарым-ңатынас  қүралы   ретіндегі мөнін үғынады.  Оның 
іш інде  ресм и  қ ар ы м -ң аты н астар ға  аса  мән  беріледі. 
Мөтінмен  жүмыс  істеу дағдылары  қалыптасады.  Мөтін 
бойынша  ж оспар  қүры п,  конспект,  реферат,  ш ы ғарма 
ж азады , үлгі бойынша мөтін қүрастырып ж атты ғады .
Сөйлеу түрлерін игеру ш арттары
IX 
сыныпты бітірген окуш ы сөйлеу, ж азу, оқу,  тың- 
дау  си яқты   сөйлеу  өрекетінің  түрлерін  ж ете  меңгеруі 
тиіс.  О қулы қтағы   сабақ  м аңсаттары   осы  талаптарды  
орын дауға бағы тталған.
Оқу талап тары н  орындау:
-  таныс емес сөздердің мағынасын сөз қүрамы   ,  кон­
текст, сөздік арқы лы  анықтау;
-  грам м атикалы ң түлғаларды айыра білу;
-  сөз тіркесін сөйлем іш інен айы ра білу;
-   сөйлемдегі  түрлаулы   жөне  түрлаусы з  мүш елерді 
тану;
-  басыңқы жөне бағыныңқы сөйлемдерді айы ра білу;
-  мөтіндегі деректерді бағалау, өз ойын ж еткізу;
-  басты жөне қосалқы мөліметтерді айы ра білу.
Түсініп тыңцау:
-*!(Г
-   таны с  емес  сөздерді  сөзж асам ,  контекст  арқы лы  
тану;
-  мөтіннің аты бойынша тақырыбын түсіну, оның маз- 
мүнын бірнеше сөз арқы лы  аныңтау;
-  мәтінді түсіну үш ін сөз , сөз тіркестерінің байланы- 
сын  үғыну; 
*гіяі£&
  MI
-   естіген  м әлім еттің   негізгі  м азм үны н  есте  еақтау 
арқы лы  айта білу;
Оқушыларды мөнерлеп оқуға ж атты ңты ру қаж ет. Ол 
үш ін сөйлемді синтагмаға бөліп оңытуға өр сабақта мөн 
берілуі  керек.
Монолог ш арттары н орындау:
-  тақы ры п бойынша өз ойын айту;
-  өз ойын білдіру үш ін мәтін қүрастыру;
48

-  бірнеше сөйлемдерді мөтінге үйлестіру;
-   хабарлау,  суреттеу,  пікірлесу  түрінде  мөтіндерді 
қүрастыра білу;
-  кім, не туралы, кімге, не үшін жазған, айтңан? деген 
сұрақтар арңылы мөтінді багалау;
-  өз ойын стиль ерекш елігіне байланысты (ғылыми, 
публицистикалық,  ресми стиль) ж еткізе білу;
-  өз ойын ж үйелі, дөлелді , тиянақты  айтып жеткізу- 
ге үйрету.

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: