Мемлекеттік тілде оқымайтын

Мысалы: V сыныпта М.Өлімбаевтың өлеңін есте саң- 
тауда ж үргізілетін жүмыс түрлері:
-  Мүғалім оңйды. Түсінген сөздерін орыс тілінде сүрай- 
ды:  Қай сөздерді түсіндіңдер?  (Алз,  тун, су,  кішкентай, 
ел, қоргау, біз, бцл, т.б.)
-  А яз, түн, су сөздері ңай септікте түр?
-  Түсініксіз сөздер ңандай? (тоңбаймыз, төземіз, бар- 
лаймыз) 
1 
'
-  Мүғалім бүл сөздерді орыс тіліне аударады.
-  Бүл өлең не туралы (туған жер туралы, ерлік тура­
лы , туған елді ңорғау туралы)?
-  Оңушыларга оңытады.
-  Есте қалғандарын ж атңа айтқызады (үмытып ңал- 
ғанын басңа оқушылар жалғастырады).
-  Хормен оңытқызады, дыбыстардың дүрыс айтылуын 
ңадағалап отырады.
7.3.  М әтін а р қ ы л ы  оқуш ы ларды ң  тілін  дам ы ту
Мөтін оқу екі түрлі өдіспен жүргізіледі:  1) дауыстап 
оңу; 2) іш тей оңу немесе сыбырлап оқу.
Дауыстап  оңу  -   сөзді,  сөйлемді  нақы ш ы на келтіре, 
дауыс  ырғағын,  екпінді  дүрыс  қойып  оңу.  Оқушылар 
дауыстап оқу арқылы ерекше дыбыстарды дүрыс оқуға 
жаттығады. Дауыстап оқуға сыныптағы барлық оқушы- 
лар ңатысады.  Олар бірыңғай оқудан  жалығып кетпес 
үш ін ролге боліп немесе хормен оқытуға да болады.  Ал 
іш тей оқуды ңазақ тілінің ерекше дыбыстарын өтіп бол- 
ған н ан   к ей ін ,  оңуш ы ларды   алды мен  ж ай   сыбырлап 
оқуға  дағдыландырып,  сонан  соң  іштей  көзбен  оңуға 
жаттықтырған жөн. Ол үшін томендегідей жүмыс жүргі- 
зіледі.
Аязда да тоңбаймыз, 
Аптапқа да төземіз. 
Түнде д е жол барлаймыз, 
Суда еркін жүземіз.
Кішкентаймыз ңазір біз. 
Кішкентай болсақ та,
Ел қорғауға өзірміз.
109

1. Тақтаға бірнеше сөз, қы сқа сөйлем ж азылады: есік 
аш, тақтаға шьщ, кітап ал, түр, т.б.  Оңушы бүл сөйлем- 
дерді  іш тей  оқиды,  сөйлемдегі  айгы лған  ңимыл-өре- 
кетті орындайды, соңында сөйлемді дауыстап оқиды.
2.  Оңушылар оқулык бойынша мүғалімнің көрсеткен 
сөйлемдерін белгілі уақытта іштей оқиды. Бір оңушы тү- 
сінгенін айтады, қалғандары оны толықтырады, түзейді.
3. Тақтаға ж азылған сүраулы сөйлемдерді оңушылар 
іштей  оңып,  оған  жауап  қайтарады.  Ол  жауап  сөйлем- 
дерді дауыстап оқытуға болады. II сыныпта жүргізілетін 
оқыту  жүмыстарын  дауыстап  оқыту  арқы лы   тексеріп 
отыру  керек,  өйтпейінш е  көп  сөздердің  м ағы насы на 
түсінбей  қалуы ,  кейбір дыбыстарды  бүрмалап  оқу,  да- 
уыс ырғағын,  екпінді бүзып айтуы мүмкін.  Ж алпы  да­
уыстап  оқып,  оның  мағынасын түсінгеннен  кейін  ғана 
іштей оңу іске асырылады. Қорыта айтқанда, оқу сабағы 
төмендегідей бөліктерден қүралады:
1.  Кіріспе  әңгіме.  Мүнда  оқы латы н  мәтін  іш індегі 
сөздерді түсіндіру, аудару, мазмүны, тақырыбы жөнінде 
ауы зш а өңгіме болады.
2. Мәтінді алғаш рет оңу (мүғалім өзі оңиды).
3. Мәтін бойынша ауызш а сүрақ-ж ауал ж үргізу.
4.  Мәтінді оңушыларға бөліп оңыту.
5. Мотінді ңайталап түтас оқу (мәнерлеп оқу).
6.  Мәтін бойынша түсінгенін айтып беру.
Ж оғарыда айтылған оқу үлгілері сабақтың мазмүны-
на ңарай пайдаланылып отырады. Екінш і бір тілді үйре- 
туде оңушы тілін дамытуда мәтіндердің атңаратын қыз- 
меті  зор.  Мәтін оңушыға білім береді.  Оңушыны  оңуға 
үйретудің басты қүралы, ойын, тілін дамытады, тәрбие- 
лейді,  ңазаңш а  сөйлеуге  үйретеді.  Мәтін  осы  қызмет- 
терді толық атқару үш ін мынадай талаптар қойылады:
-  Оңушының жас ерекшелігіне, түсінігіне сөйкес бо­
луы керек. 
ШщШ 
‘ 
чіТіП,
-   Эр  сыныпта  оқылатын  мөтін  әр  деңгейде  болады. 
Бір сыныптың өзінде алғаш қы  мәтіндермен оқу жылы- 
ны ң  аяғы н д ағы   м әтін дердің   колем і,  ондағы   сойлем 
ңүрылысы бірдей болмайды.
110

Ч~ Эр сыныптың оқушыларының білім деңгейіне, дү- 
ниетанымына сай болуы керек, оқушыларға таныс емес, 
түсінбейтін,  қиын мазмүнды мәтін алынбауы керек.
-   М өтіннің  мазмүны  оңушыны  ңы зы қты раты ндай 
болуы керек. Қызыңтыратын мәтінді оңушы жаңсы мең- 
гереді.
-   Мәтінде  ңазаң  халңы ны ң  әдеп-ғүрпы,  мәдениеті 
мен үлттық мерекелері,  жетістіктері айтылып,  оқушы- 
ларды таныстыру қызметін атңаруға тиіс.
-  Мәтін бойынша бірнеше жұмыстар жүргізуге бола- 
ды.  Мәтінді  оқу,  аудару,  мазмүнын ауызша әңгімелеу, 
мәтінді  әңгімелеу үшін  жоспарлау,  мазмүндама  жазу, 
сүраң-жауап ретінде  екі  кісінің әңгімелесуі,  яғни диа­
лог қ үру.
Мәтінмен жүмыс жүргізудің үлгісі:
-   М әтінді  мәнерлеп,  дауыстап  бір  ырғаңпен  оңып 
шығу;
-  Дүрыс оңылуын ңадагалау;
-  Сөздікпен жүмыс жүргізу, ж аңа сөздерді еске саң- 
тау. Ж азбаш а жөне ауызша оқылуына мән беру;
-  Осы сөздікті пайдалана отырып,  мөтінді аудару;
-  Мөтін бойынша сүрақтарға жауап беру;
-   Мәтінді  қалай  түсінгендігін  тексеру,  қорыту  маң- 
саты  мен  мәтіннің  мазмүнын  айту  жөне  осы  мөтіннің 
тақырыбын ашатындай сөз жүмбақ қүрастыру. Ж алпы 
сырттай оңытудың төрт түрі бар: дүрыс оқу, түсініп оңу, 
мөнерлеп оқу, жылдамдатып оңу.
Түсініп оқу:  1) берілген сөздердің мағынасын түсіну;
2)  өр сөйлемнің мөнін ашу; 3) суреттелген оқигаға жеке 
тоқталу, үзіндіде айтылған мағынага түсініп, сөйлем мен 
сөйлемнің  арасы ндағы   байланы сты   аңғару;  4)  түтас 
түсініп  оқымаса оқушы  сөз де,  тіл де  үйрене алмайды. 
Сондықтан оқушы сөздің тура мағынасын,  сөз мағына- 
сы н,  ж еке  сөйлем нің  м агы насы н  түсіне  оқуы  ш арт. 
Дүрыс  оқу сөздер мен  сөйлемдерді бүрмаламай екпінді 
дүрыс  түсініп,  орфоэпия  зақды лы қтары н  сақтай  оқу. 
Мөнерлеп  оңу,  нақыш ына  келтіре  дауыс  ырғағын,  ты- 
ныс белгілерін сақтай оңу, яғни оқушы өрбір сөзді анық
111

айтып,  тиісті тыныс  белгілеріне тоңтап сөздерді аны қ,
бүрмаламай оқу.
Ж ылдамдатып оқу -  белгілі уақы тта оқу темпін сақ- 
тап оқу.  II сынып оңушылары  1  минутта өз ана тілінде 
шашамен 40-50 сөз оқи а лады. Ал ңазақ тілінің ерекше 
дыбыстарының айтылу, ж азы лу ерекш елігін меңгерген- 
нен  кейін  минуты на  20-25  сөз  оқиты н  болады.  Қ азақ 
тілін  2,3 ж ы л оңитын оңушылар сөзді еж іктеп, буынға 
бөліп түрмай орташа екпінмен оқиды.  Егер оқуш ы сөз, 
сөйлемді еж іктеп, буынға бөліп оқитын бояса, сөйлемнің 
аяғы на жеткенш е не туралы оқығанын үмытып та ңала­
ды. Мүндай ж ағдайда оқуш ының бар назары өріпті, бу- 
ынды, сөзді дүрыс оқуға ауады да, сөйлемнің мазмүны- 
на  түеінбей  қ ал ад ы .  С онды қтан  II  сы ны птан  бастап 
м үғалім   оңуш ы ны ң  сөйлемді,  сөзді,  дыбысты  дүрыс, 
асықпай  оқуын қадағалап отыру керек.  Ж оғарыда ай- 
тылған оқу дағдылары өзара байланысты болады. Түсініп 
оқу дүрыс оңу дағдысымен байланысты,  дүрыс оқи ал- 
маған оңушы түсініп те оқи алмайды . Оқушы оқығаны- 
на  түсінбесе,  дүрыс  оқу  дағды сы н  да  бүзы лады .  Ал 
мәнерлеп  оқу  түсініп,  дүрыс  ж ы лж ы ты п  оқу дағдыла- 
рымен тығыз байланысты. Түсініп оқыған оқушы д үрыс 
та, ж ылдам да, мәнерлеп те оңи алатын болады.  Оқу са- 
бағының негізгі міндеті -  дүрыс оқи білу, мәтін мазмү- 
ны бойынша ойлана білу,  яғни оқығанын түсініп, оның 
мазмүнын оз сөзімен айтып бере білу. IV сыныпта фоне­
тика өтілгеннен кейін ңысңа оңу басталады.  Мөтін оңу 
сабаң сайын 15-20 минуттан кеш  болмағаны жөн.  Ж аңа 
өтілгенде сабақтың мақсатына қарай түрлі әдіс-төсілдер 
ңол даны лады.  Егер  маңсат  оқушыларды  өздігінен  жү- 
мыс істеуге дағдыландыру болса, онда оқуш ылар іштей 
оқиды.  Өз беттерінше ондағы ж аңа сөз,  соз тіркестерін 
теріп ж азады , соңынан аударады. Осы үш  кезеңнің (іш- 
тей оку, создерді теріп ж азу, аудару) өрқайсысы сынып- 
ты тексергеннен кейін іске асады. Егер сабақтың маңса- 
ты дүрыс, мөнерлеп оқу болса, онда оқуш ылар мүғалім- 
нің  комегімен  сойлемдерді  дүрыс  оқуға  (дыбыстарды 
бүрмаламай,  екпінді дүрыс ңойып,  сөйлем арасындағы
112

кідірісті дүрыс саңтап, т.б.) жаттығады.  Егер сабаңтың 
м а н а т ы  оқушыларды екі тілде аударма жүмысына жат- 
тықтыру  болса,  онда  өрбір  сөз,  сөз  тіркестері,  сөйлем- 
дердің дүрыс аударуына көңіл бөлінеді. Әр сабақтың ал- 
дына ңойған мақсатына орай сабақ, оның өдістері де түр- 
ліше болады. Қ азақ тілі сабағын да жүргізілетін жүмыс- 
ты ң  бір  түрі  окуш ы ларды   ңазаңш а  сөйлеуге  үйрету, 
сүраққа жауап бергізу,  өздерін бір-бірімен сөйлестіріп, 
оқығандарын ауызша айтңызуға дағдыландыру. Мүны-
мен  ңатар  ңазаң  тілі  нөнін  оқыту  арқылы  оалалардың 
зейіні,  еске саңтау дағдысы,  ойлау ңабілеті дамытыла- 
ды.  Қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін меңгеру үшін 
оқушылар сабаңты зейін сала оңуы керек. Сабаңңа зейін 
ңойып оңығанда ғана оңушы лар ж аңа материалды дүрыс 
меңгеретін болады.  Сол себептен оңушыларды ең алды- 
мен үқыптылыңңа,  оңығандарын түсініп барып ңабыл- 
дауға, есте сақтауға дағдыландырған жөн. Оқығанын ес­
те сақтау сабаң барысында ңалыптасады.
Мысалы:  "Қазақстан шекарасы" мөтінімен жүргізіле- 
тін жүмыс түрі.
Қазақстан шекарасы үзын. Қазаңстан Батыс пен Сол- 
түстікте  Ресеймен  шектеседі.  Ресей  —
  үлкен  ел.  Ресей 
астанасы —
 Мөскеу. Ңазаңстан Ш ығыста Қытаймен шек- 
теседі.  Ң ытай  — үлкен  ел.  Ңытай  астанасы  — П екин. 
Қазақстан Оңтүстікте Қырғызстанмен шектеседі.  Қыр- 
ғыстан астанасы -  Біш кек. Қазаңстан Оңтүстікте Өзбек- 
станмен шектеседі. Өзбекстанның астанасы -  Ташкент. 
Қ а за қ с т а н   Б а т ы с т а   Т ү р к ім ен стан м ен   ш ек тесед і. 
Түркіменстан астанасы —
 Ашхабад. Қазаңстан бес елмен 
ш ектеседі.
"Қ азақстан  жері"
Қазаңстан  жері  кең-байтақ.  Оңтүстікте  көктем  ерте 
кел ед і.  С олтүстікке  көктем   кеш   келед і.  О ңтүстікте 
жеміс ағаш тары гүлдейді. Бүл кезде солтүстікте өлі қар 
жатады. Оңтүстікте қыс ерте келеді және жылы болады.
8-136 
И З

Оңтүстікте жаз ұзақ және ыстың болады. Солтүстікте жаз 
қы сқа  және  салқын  болады.  Оңтүстікте  жеміс-жидек, 
көкөніс көп болады,  солтүстікте астық көп болады.  Оң- 
түстікте  күзде  маңта ж инайды,  солтүстікте  астың  жи-
н а й д ы ., 
.  г,  j  ■
■
■
  ■
  -  -ій. 
V -  
V-  ..
-   Карта арңылы  оңтүстік,  солтүстік,  шығыс,  батыс-
ты табу. 
,  .  _ 
. “
-  Мәтінді тыңдау,  есту.
-  Сүрақтарға жауап беру: Республикамыздың оңтүстік 
ауа райы қандай? Солтүстікте ауа райы кандай болып ке- 
леді?  Батыс  пен  солтүстікте  қандай  елмен  шектеседі? 
Шығыста, оңтүстікте қандай елдермен  шектеседі? Қазақ- 
станның ңалаларын ата. Бас ңаласын ата. Сен қай қалада 
тұрасың?
-  Отан туралы маңал-мәтелдерді дөптерлеріне жазу: 
Отан оттан да ыстық. Туған ж ердің ауасы да шипа.
-  Мөтінді өз сөзіңмен айтып бер,  т.б.
7.4. Ж а зб а ш а  тіл  д ам ы ту
Оңушының жазбаша тілін дамыту бастауыш сынып- 
тан  басталады.  Т ілдік  ж атты ғуларды   ж азбаш а  түрде 
орындау оқушының жазбаша тілін дамытудың алғашңы 
басқышы деуге болады. Диктант түрлері жазбаша тілдің 
негізгі шартты белгісініқ бірі  болып саналады. Оқу орыс 
тілінде  ж үргізілетін  мектептердегі  қ азақ   тілі  пөні  өр 
жылда практикалық сөздік қорын байыту, ауызекі дүрыс 
сөйлеу, сөйлесу, сауатты ж азу, оқу, тыддағанын түсіну, 
т.б.  білімділік  (қазақ  тілін  пөн  ретінде  оқыту  арқы лы  
қазақ  халқы ны ң түрмысы,  мәдениеті,  тілі  туралы,  сөз 
өнері,  қол өнері,  саз өнері жайында мағлүматтар беру), 
төрбиелік  (ңазақ  халқы ны ң  өдебиетімен  танысу  бары- 
сы нда  оңуш ы ларды   азам атты қ ,  ад ам гер ш іл ік  рухта 
төрбиелеу)  мақсаттар  көзделіп,  басқа  пөндері де  тығыз 
бірлікте  оқытылады.  Мектептің стандарттың  талабына 
сай қазақ тілін (екінші тіл есебінде) үйрену — сол тілдің 
грамматикасын ғана игеру болып саналмайды.  Грамма-
114

Қ
А
З
А
Қ
С
Т
А
Н
 
Р
Е
С
П
У
Б
Л
И
К
А
С
Ы
115
Ш
ы
м
к
е
н
т

тикалы ң  материалдарды  үйрвну  оқуш ы ны ң  коммуни- 
к ати в тік   жолмеы  тіл  үйрөнуімөн  ты ғы з  байланыСты. 
Демек оқуш ының білімі әр бағытта аныңталады:
-  оның коммуникативтік (қарым-ңатынастық) маңы-
зы на; 
j,  jg 
,
-  грамматикалы ң сауаттылығына;
-  өлкетаыушылың материалдарды игеру деңгейлері-
не ңарай.
Орыс  мектебінде  оқиты н  оқуш ы ларды ң   ң азақ   тілі 
пөнінен білімін бағалау негізінен,  екі түрлі ш артңа бай- 
ланысты.  Бірінш іден,  түсінгенін  дүрыс  айта  білу  (сөй- 
лемді дүрыс қүрастыру, ж еке дыбыстарды, буынды, соз- 
ді,  сөз тіркестерін дүрыс оңу, т.б.) Екіншіден, тақтадан, 
кітап тан ,  м үғалім нің  айтңаны нан  сөз,  сөз  тіркестері, 
сөйлемдерді сауатты көшіре білу. Оқу орыс тіліндегі мек- 
тептің оңушылары ңазақ тілінде создерді, сөз тіркестерін 
ауызш а, жазбаш а дүрыс ңолданып, ерекше дыбыстарды 
(ы,  і,  о,  ү, ү  ,к, г,  ә, ң,)  меңгермейінш е,  ңазақш а дүрыс 
сөйлеу,  сауатты   ж азу  м үм кін  емөс.  Сондықтан  ж азба 
жүмысы сабақ сайын (барлық сыныптарда) үнемі откізі- 
"  ліп  түрғаны  тиімді.  Оқушының сауаттылығын,  белгілі 
таңы ры пты   меңгеру  дереж есін,  сөздік  ңоры н  тек серу 
үшін 5-10 минуттык жазбаша (ауызша) жүмыс өткізіле ді. 
Мысалы:  А ты ж өніңкім ?  Ж асы ң нешеде? Әке-шешеңнщ 
аты-жөні ңалай? Олар қандай жүмыс істейді? Неше жас- 
та? Ағаң, інің бар ма? Олар не істейді? Окушылардың та- 
қы ры п  бойынш а  берілген  сүраңты  толы қ  үғьш   барып 
ж ауап  беруі,  үлгі  бойынша сойлем  мен  соз  тіркестерін 
дүрыс қүрастыруы (создерді орын-орнына қоя білуі) соз- 
дік ңорының молдығы, игерген соз тіркестері мен сойлем- 
дерінің  санын  багалау  кезінде  есепке  алынады.  Алайда 
оңушының создік ңоры ж еткілікті болғанымен, создерге 
қосымшаларды (жүрнаң, жалғау) дүрыс ж алғай білмесе,
оның бағасы кемітіледі.
М үғалім  сабаңтың  мағы насына  қарай   (эр  сыныпта)
белгілі бір таңырыпңа оңушылармен 3-5 минуттык сүрақ-
жауап жүмысын үйымдастырады. Сүраң-жауапты мүта-
лім озі немесе  екі оңушы жүргізеді.  Сүрақ қай тілде қо-
116

йыдса,  оңушы  да  сол  тілде  ж ауап  беруі  тиіс.  М үғалім 
мүндай  жүмыс  арқы лы   оңушының  сүраңты  дүрыс  қоя 
білуіне,  берілген  ж ауапты ң  мазмүнына,  сөзге  екпінді
;үрыс түсіруіне,  сүраңтарды
сөилем-
нің  грам м ати калы қ  ңүры лы сы на,  ж ауапты   тез  жөне 
дүрыс  ңайтарғанына көңіл  аударады.  Орыс  мектебінің 
оқушылары ңазақ тілінде сөз тіркестерін, сөздерді ауыз­
ша, жазбаш а дүрыс қолданып, ерекше дыбыстарды мең- 
геріп, қазақш а бүзбай сөйлеп, сауатты ж азу мақсатында
II-IV сыныптарда сабак сайын, ал V-XI сыныптарда апта- 
сына бір рет жеке сөз, еөз тіркестері, сөйлемдерді пайда-
ланып түрлі диктант жүмыстарын ж үрпзуді дағдыға аи- 
налдырған ж өн. Мүғалім диктант мөтінін алдымен оңып 
ш ы ғы п,  таныс  емес  сөздерді  түсіндіреді.  Соңынан  өр
сөйлемді екі-үш рет ңайталап оңып окушыларға жазғы- 
зады. Оңу орыс тіліндегі мектептердің ІІ-ІХ сыныптарын-
түрлерін өткізуге болады
диктанты II-VI
дүрыс
олардың  бір-бірімен  айы рмаш ы льщ тары н,  ерекш елік- 
терін  білдіру.  Бүл диктант түрі оңушылардың сауатын 
гипумен қатар олардың есту ңабілетін дамытады.
Буын днктанты н барлық сыныптарда өткізуте бола­
ды.  Бүл окуш ыларға буынды жасалу жолдарын меңге- 
руге көмегін тигізеді. Оқушылар буынға бөліп ж азу ар- 
ңы лы   қ азақ   тілі  дыбыстарының  ж азы лу  (дауыстарды 
дыбыстардың  ж еке  түрып  та,  дауыссыз  дыбыстармен
күрайтынын)
ды.
жүргізіледі
сат
оқуш ыларға
ғынасы болатынын түсіндіру. Әр сөз неше буын, қанш а
қүралған
Сейлем  диктанты   барлық  сыныпта  өтеді.  Мақсат
оңуш ыларға
ңүра
үзаң болмауын ескерген жөн. Бас өріп сөйлемнің басын- 
да  келіп сөйлем ішіндегі өр сөз бөлек жазылатындығы,
117

сойлемнің  соңы на  нүкте,  сүрау,  леп  белгілерінің  бірі
% *
ңоиылатындығы аитылады.
Көру диктанты  барлы қ сыныптарда ж үргізіледі. Мақ- 
сат -  оңуш ылардың көру, есте сақтау қабілетін дамыту 
арқы лы  қ азақ  сөздерін сауатты ж азуға үйрету. Бүл д и к ­
тант түріне өріп, буын, ж еке сөздермен бірге кейбір жа- 
зылуы ңиын сөз тіркестер, ңанатты сөздер, ж арнамалар, 
түрақты тіркестер, жүмбаң, ж аңы лтпаш , мақалдар алы- 
нады.  Д иктант  мәтіні  тақтаға  немесе  компьютер  экра- 
нына  ж азы лады .  Оңуш ылар  мәтінді  екі-үш   рет  оқы п,
асы қпаи  қарап   алған н ан   кеихн  сүртіледі,  сол  көргенх 
бойынша ж ады нда сақтаулары на уақы т беріледі. Содан 
кейін естерінде қалғаны н ж азы п ш ығады.  Кей жағдай- 
да ңазақ тілінің ережелерін де ж азғы зуға болады.
Сөздік диктанты  барлы қ сыныптарда өткізіледі. Оңу- 
ш ы лар  өтілген  м әтін н ің   немесе  суреттің   м азм үн ы н ,
оңыған,  кітаптан  көрген  оқиғалары   ж аиы нда  ж азады . 
Сондай-ақ,  кейбір  сөз  бен  сөз  тіркестерін,  сөйлемдерді 
ж атталған  өлең,  м аңал,  ңанатты   сөз,  ф разеологиялы қ 
тіркестерді естеріне түсіріп ж азады . Кейде оқуш ыларға 
өздік диктанты н ж азу үш ін ңаж етті таңырыпты ңайта- 
лап келу тапсыры лады .
Терме диктанты  да барлың сыныпта өткізіледі.  Оқу- 
ш ылар  мәтінді түтас  ж азбай,  мүғалім оқып түрған  мә- 
тіннен өркім өздеріне берілген тапеырмаға лайы ңты  ере- 
желері бар сөздер мен сөз тіркестерін немесе еөйлемдерді 
теріп  ж азад ы .  М үғалім   кейбір  оңуш ы ларға  бүры нғы  
ж азу  ж үм ы стары нда  жіберген  қателеріне  байланысты 
тапсырма беруі мүмкін.
Ескерту диктант барльщ сыныпта өткізіледі.  Оқушы- 
лар  түсініксіз  сөз,  сөз  тіркестерін  бір-біріне  сүраң  қою 
арңылы ңайталап, естеріне түсіреді. Сөйтіп ңиын сөздер- 
дің қалай жазылатынын барлық оқушылардың ңатысуы- 
мен анықтап алып, соңынан жазады. Ең алдымен мүғалім 
берілген мөтінді толың оңып шығады. Содан кейін бірне- 
ше бөлікке бөліп оңиды.  Оқушылар естерінде қалғанда- 
рын өз дігінен ж азы п шығад ы . Оқушы л ар ж азы п болған-
нан кеш н өз жазғаыдарын оңылған мөтшмен салыстыру
118

үшііт мүғалім мөтінді ңайталап оқиды немесе әр партаға 
парак түрінде таратады.
Ш ы ғармаш ы лы қ диктанты   барлың  сыныпта откізі- 
леді.  Диктанттың бүл түріне  сөйлем мүшелерінің орын 
тәртібі бүзылып, шашыранды сөз түрінде берілген мөтін- 
дер алынады.  Бүл сөздердің өр тобынан оқушылар өзді- 
гінен сөйлем ңүрастырады. Ш ығармашылың диктанттың 
екінш і  түрі  -   мәтіндегі  кейбір  сөздердің  орнына  әкеп 
нүкте ңойылады. Көп нүктенің орнына жазылатын сөздер 
негізгі мөтіннің оң жағыыа жазылып беріледі. Ол сөздерді 
оқушылар тиісті орньша ңойып, сөйлемдерді дүрыс ңүрас- 
тырып, содан кейін барып көшіре д і. Бүл диктантқа тиісті 
мәтіндерді оңушылар тақтадан немесе үлестірмелі қағаз- 
дан көшіру жолымен орындайды.
Б ақы  лау диктанты барльщ сыныптарда оңушылардың 
білімі мен сауаттылығын тексеру мақсатында өткізіледі. 
Диктанттың бүл түрі белгілі бір тақырып өтілгеннен кейін 
әр тоңсанның соңында жүргізіледі. Тақтага диктанттың 
таңы ры бы ,  кей бір  қи ы н   сөздер  ж азы л ад ы .  М үғалім 
мөтінді  түгел  оқып  ш ығады.  Оқуш ылардың  сүрағына 
ж ауап   берген  соң  м індетті  сөйлемдерге  бөліп  оқиды. 
Оқушылар диктант мәтінін аяғына дейін тыңдап, жадын- 
да сақтап,  содан  кейін ғана әр  сөйлемді бір мезгілде бір 
орында түрып оңиды. Бақылау диктантын ж азуға дағды- 
ландырудың  ш арты   — қойы лған  сөйлемді  бірден  үғып 
алып, есінде саңтауға үйрету. Мүғалім оңушыларды бүл 
төсілге үйрету үш ін  қазақ  тілінің  өр  сабагында кейбір 
сөйлемдерді  ауызш а айтып,  оқуш ыларға ңайталатады, 
кейде сөйлемді дауыстап оңып соңынан оқушыларға таң- 
таға жазғызу жолымен жаттықтырады.  Оқушылар дик­
тант мөтінін ж азы п болған соң, мүғалім мөтінді тағы бір 
рет ңайталап оқиды. Оқушылар мүғалімнің оңығаны бо­
йынш а жазғандарын тексеріп шығады, ңатесі болса түзе- 
теді. Орыс тілді мектептерде қазак тілі поні бойынша дик­
тант өткізуге II-IV сыныптарда  5-15 минут,  ал V-IX сы­
ныптарда 15-25 минут бөлінеді. Диктанттағы сөз молшері
төмен дегідей.
119

IV сыныпта 40-50 сөз
V сыныпта 50-60 сөз
II сыныпта 20-30 сөз 
II сыныпта 30-40 сөз
VI сыныпта 60-70 сөз
VII сыныпта 70-80 сөз
VIII сыныпта 80-90 сөз
IX сыныпта 90-100 сөз
Д иктантта бір өріптің орнына екінш і бір өріпті жаз-
са,  өріп ңалдырып кетсе,  оасы артың өрштерді ауысты- 
рып ж азса, осылардың өрқайсысы бір-бір қатеге есепте- 
леді.  Бір  сөзді  бірнеше  жерде қате ж азса,  ол бір категе
сана лады.
Түрлі  тақырып,  сурет бойынша жоспар ж асау,  тірек 
(кілт)  сөздердің  көмегімен  өңгіме  ңұрастыру,  естіген, 
оңыған мөтіндері негізінде түсінгенін айту (жазу) секілді 
жұмыстар барлық сыныптарда жүргізіледі.  Ал мөтіндер 
бойынша мазмұндама, шығарма ж азу бастауыш кезеңінен 
(екінш і  сыныптан)  бастап,  ж оғарғы   сы ны птарға дейін 
үзбей үнемі өткізілген жағдайда ғана оңушы дүрыс оңып, 
оңығанына, (естігеніне) түсініп, сауатты жазуға дағдыла- 
натын  болады,  өдетте,  мазмүндама,  шығармаға екі  баға 
ңойылады.  А лғаш қысы әңгіме  мазмүны,  стилі (сойлем- 
_ дерді дүрыс қүру) үпіін,  екінш і,  баға сауаттылығы үшін. 
Мүғалім бесінші сыныптан  бастап оңулықтан тыс  түрлі 
тақырыптарға еркін мазмүндама, шығарма жазуды үзбей 
өткізіп  отыруды өдетке айналдыру керек.  Мүндай ауыз­
ш а,  ж азбаш а  тіл дамыту  ж үмыстары  сабақ  барысында 
өтілетін  негізгі  таңырыптармен үндес,  солардың мазмү- 
нын толыңтыратындай маңсатта таңдалады, өткізіледі.
Мазмүндама мен ш ығарма мөтіндерінің колемі (шарт- 
ты түрде) төмендегідей:
V сыныпта 60-70 сөз 
VIII сыныпта 90-100 соз
VI сыныпта 70-80 сөз 
IX сыныпта 100-110 соз
VII сыныпта 80-90 сөз
Ескерту:
 а) мүғалім қай сьшыпта болмасын оңушылардың 
сөздік қорына, ңазаңша байланыстырып сөйлеу дағдысына 
қарай жазба жүмыстарындағы сөз санын көбейтуге ерікті; ә) 
оңу орыс тілді мектептердің II-IX сыныптарда өткізілетін жаз­
ба жүмыстары күнтізтебік жоспарда "баңылау жүмысы" де­
ген  атпен  көрсетілмейді.  Шығарма,  мазмүндама,  диктант 
түрлері (күнтізбелік  жоспарда)  негізгі тақырыппен  қатар

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: