Менің бабам Имаш мың да тоғыз жүз он бірінші жылы тоқсан екі жасында дүние

Ұшқан ұя 
1-бөлім 
- Менің бабам Имаш мың да тоғыз жүз он бірінші жылы тоқсан екі жасында дүние 
салған. Орта бойлы, орақ мұрын, от жанарлы сол шымыр шалдың төртінші перзенті - 
менің әкем Момыналы екен. Оны жұрт Момыш деп кеткен. Әжемнің аты Қызтумас еді. 
Қартайғанда сары кемпір атанған. Жарықтық, аса ажарлы, ақ дидарлы кісі екен. Ондай ару 
ол кезде ел арасында некен-саяқ. «Ұл біткеннің бәрі қазанның түп күйесіндей әкесіне 
тартып қара болды, қыз жағы өзіме тартып аққұбаша ажарлы шықты» деп отыратын еді, 
жарықтық. Әжем өзінің ұлдарына өңшең аққұбаша аруларды айттыруға ынтық болған. 
Соның кесірінен менің әкем Момыш отыз үш жасына дейін салт басты, сабау қамшылы 
жүріпті. Әжем оған: 
- Әй, қара құл, мен құдайдан саған ай көрікті ақ перизат жолықтырғай деп тілеймін. 
Тым болмаса, немерелерімді жиіркенбей сүйейін, - дейді екен. Бірде көрші ауылда үлкен 
той өтіпті. Той ойын-сауықсыз болған ба? Үлкен киіз үйдің ішінде жігіттер мен қыздар 
айтысып жатса керек. Той дегенде қу бас та домалайды. Кемпір-сампырлармен ілесіп 
менің Қызтумас әжем де келген 
екен. Кәрі құлағы елең етіп, киіз үйден шыққан айтыс әнін естіп қалады.
Біздің ауыл Мыңбұлақ басын ала, 
Басыңдағы орамал жасыл ала. 
Көңілің бізде болса, а құдаша, 
Біразырақ отыршы қасыңа ала. 
Қыздың даусы жайдары естілсе де, жалтара жауап қатып отыр екен. Кәдімгі бас қосқан 
жердегі бастама өлеңнен ұзай қоймапты. Дегенмен сөз арасында «жақсы жігіт» дегенді 
жиілете берсе керек. Қызтумас әжем оны да сезіпті. 
Қарашаға, ендеше, қарашаға, 
Кисе киім жарасар аласаға. 
Бас қосыппыз бұл тойда, жақсы жігіт, 
Өлең айтсақ болмай ма тамашаға. 
Бірақ жігіт жағы алғашқы екпінінен танбай ынтық көңілін ұсына беріпті: 
Мыңбұлақтың сулары сылдырайды, 
Сұлу қыздың бұрымы бұлдырайды. 
Құдаша деп сыртыңнан құмартушы ем, 

Ескергейсің ендігі біздің жайды. 
«Құдашасына сонша өзеуреп отырған кім екен», - деп әжем есіктен сығалап қараса: 
Қара батыр, құдаша, қара батыр, 
Жау қайырар жасқанбай дара батыр. 
Тәңір айдап өзіңмен бас қосыппыз 
Осы кесе сіз жаққа бара жатыр, - 
деп өлеңмен бір бойжеткен қара қызға аяқты бұрып тұрған өз Момышы екен. Әжем сонда 
ұлына айғай салып: 
- Өзің қазанның түп күйесіндейсің, күйеге күйе жұқса - не болмақ, құдайым-ау! - деп 
баласын үйден қуып шығыпты. Анасының айтқанын ішінен ұнатпаса да, әкем оның 
ырқына көнеді екен. Баласына қанша ұрсып, қатал болса да, әжем менің әкемді 
жақсы көріп, мақтан тұтып: 
- Бұл қара құлдың түрі маған тартпаса да, ақылдылығы тартты, соған да құдайға 
шүкір, деп отырар еді. Әкем содан айтыс қуып, әндетіп жүре-жүре отыз үш жасында 
Байтана руынан Әбдірахманңың Рәзия атты қызына үйленіпті. Ол менің шешем еді. Ол 
кісі мен үш жасқа толар- 
толмаста қайтыс болған. Анамның қандай кісі болғанын тек әжем мен әкемнің 
әңгімелерінен ғана білемін. Қайран әжем өле-өлгенше Рәзия келінінің қазасына қайғырып 
өтті. Мезгіл-мезгіл тоқаш қуырып, ас пісіріп, келінінің әруағына бағыштап құран оқытар 
еді. 
Жатқан жерің жаннат болсын, маңдайыма сыймай кеткен періштем Рәзия, - деп өзінен-өзі 
отырып, көзіне жас алып қайғыратын. Сөйтіп, Рәзиядан қалған немерелерінің басынан 
сипап, маңдайымыздан сүйетін. 
Рәзияның тұңғышы Үбіш, онан кейінгілер Үбиан, Сәлима, Әлима кілең қыз бала болады. 
Момыш әкемнің айтуынша, мен мың да тоғыз жүз оныншы жылдың қысында, ескіше 
декабрьдің жиырма төртінде туыппын. Әкем ол күні Әулиеата шаһарында екен. Мен туған 
соң, Имаш бабам жан-жаққа кісі шаптырып, әкеме де хабаршы жіберіпті. 
Біздің ауылдың Байтоқ деген кісісі алпыс шақырым Әулиеатаға ат сабылтып жетіп, 
әкем жатқан үйге кіріп келіп, бір ауыз сөз айтуға дәрмені келмей, Момышты құшақтап 
жылай беріпті. Әкемнің қарындасының үй-іші үрпиісіп, бір жаманат хабар жеткен екен 
деп қорқып қалады. Ақыры 
Бәрі Байтоқты жұлмалай, «не боп қалды, айтсаңшы» деп тақақтағанда ғана, Байтоқ: 
- Жеңешем ұл тапты, - депті. 
Үрейден үрпиіскен жұрт енді мәз-мәйрам болып, қуаныштары қойындарына сыймай, 
Байтоққа сүйіншісін беріп аттандырыпты! 

Әулиеатадан әкем қайтып келгенде, ағайын-жекжат құтты болсынға жиналып қалған 
екен. 
- О, Момыш, балаңның бауы берік болсын! 
- Ақментей бабасындай батыр болсын! 
- Ақмолда Батыр бабасындай мәрт болсын! 
- Бәйдібек батырдың әруағы қолдасын! 
- Домалақ анамыз жар болсын! - десіпті. 
Сөйтіп, шілдехана тойға ұласыпты. Той соңында Имаш атам алақан жайып ел 
қарияларынан бата сұраған екен. 
- Төл немерең, бел немерең ғой. Бата жөні де өзіңдікі, - 
десіпті ақсақалдар. Сонда Имаш бабам былай деген екен: 
Алатаудың қыраны мол еді - 
Қырағы болсын, құлыным - 
Қойнауы суға мол еді - 
Бүлағы болсын, құлыным. 
Елінің тілегі зор еді - 
Шырағы болсын, құлыным. 
Ата тілегі оң еді - 
Құмары болсын, құлыным. 
Бұл жер батырлар төрі еді - 
Сыңары болсын, құлыным. 
* * * 
Жарық дүниеге келгеніме екі-үш ай болғанда, шешем мені күн көзіне шығарып, Имаш 
атамның алдына әкеліпті. Атам ерте көктем алдында ағаш отырғызып жүр екен. 
- Атасының қолын ұзартып, қолғабыс беруге келді, - депті шешем ізетпен иіліп. Атам 
еміреніп мені алақанына алыпты. Қолыма жас бұтақ ұстатып: 
Құрық деп берсем - құл болма, 
Шыбық деп берсем - шіл болма. 
Бәрінен де, шырағым, 
Баяны жоқ ұл болма, - 

деп келініне мені қайтарып берген екен. 
Атасымен алғашқы дидарласуының құрметіне деп, алғашқы өсиет өмірлік өнеге 
болсын деп әкем сол күні кешке мал сойып, ауыл ақсақалдарының басын қайта қосыпты. 
* * * 
Мен туғанда, әкем елуді еңсеріп қалған кісі екен. Әжем жарықтық әкемді 
балаларымның ішіндегі еті тірісі осы болды деп отырар еді. Әкем өз бетінше талпынып 
жүріп ескіше сауатын ашып алыпты. 
Содан өле-өлгенше өз бетінше оқып-тоқыған адам. Ол есеп-қисапты тәуір білетін. 
Тіпті орыс алфавитін де ежіктеп шығара беруші еді. Жас күнінде ағаш ұста болыпты, 
етікші 
де атаныпты, тәуіпшілдігі де бар екен. Әсіресе, зергерлікті жақсы көрген. Біздің елде одан 
өткен зергер ұста болмаған. Жігіт күнінде қыз-келіншектің көңілін аулау амалымен 
үйренген зергерлік өнерін әкем қартайғанда тастамаған. Мұнда ол соққан сақина-білезікті 
салып жүрген көзі тірі кемпірлер бар. Ал, ол кемпірлер бір кезде уылжыған жас еді ғой. 
Әкем өз жанынан өлең шығарып, жиын-тойда айтысқа да түсіп жүріпті. Ескі ақын-
жыраулардың термелерін, қиссаларын жақсы көріп тыңдайтын. Бірақ жатқа айта алмаушы 
еді. 
Момыш әкем ат жалын тартып мініп, бозбала халге жеткенде, Имаш бабам шаруа 
билігін соның қолына беріпті. Ауылдағы келін-кепшікті бір шыбықпен айдайтын адуынды 
Қызтумас әжемнің өзі де: 
- Момыштан сұраңдар, Момыш біледі, - деп отырады екен. 
Ағайын-туған арасындағы алыс-беріс, көші-қон мәселесі, ас-той, дау-дамай - бәрі-бәрі 
Момыштың араласуынсыз шешілмеген. Әлдеқалай ол жол жүріп кетсе, сапардан қайтып 
келгенше тірлікті соған қаратып, жолын күтіп отыратын болған. Имаш бабамның көзінің 
тірісінің өзінде 
біздің шағын ауылды - Момыш ауылы дейді екен. 
Шаруамыз шап-шағын еді. Біздің үйдің іші қартайған Имаш бабамнан бастап, есін 
енді-енді біліп келе жатқан баласына дейін жеген нанын табан ақы, маңдай терімен тапқан. 
Ешкімді жалдамаған, ешкімге жалданбаған. 
Жас кезінде әкемді әйелдер жағы «Молда бала» дейді екен, кейін «Ұста бала» дейтін 
болыпты. Ал, әжем оны «Қара қатпа» деуші еді. Әкем орта бойлы, арық қара кісі 
еді. Маңдайы жап-жазық, қасы қалың, көзі шүңгіл еді. Сол арықтығына қарамай, керемет 
күшті болатын. Әжем оны «Тарамыс» деп те атайтын. Сол күштілігіне бола атаса керек. 
Мен бірде әжеме: - Неге «Тарамыс» дейсіз? - деппін, әкемді кемсіткен екен деп. 
- Не десе де шешемнің еркі, - деп күлді әкем. 

- Қарай гөр, мына жаманды, әкесіне болысып жатыр-ей, - деп әжем өтірік ашуланған 
болды. 
Әлі есімде, бір рет әкемнің Момынқұл дейтін інісі әжеме: 
- Қойшы, апа! - деп дауыс көтеріп қалып еді, әжем тарс кете жаздап: 
- Сен тұрмақ, Момыш маған осы күнге дейін бетіме тік қарап сөйлеген емес. Сен 
қайдан шықтың, иттің күшігі! Жоғал, көзіме көрінбе! - деп үйден қуып шықты. 
- Не боп қалды? - деп әкем кіріп келді, әжем оны аймалап, арқасынан қағып: 
- Анау інің көргенсіздеу боп бара жатыр. Жөнге сал туысқаныңды, - деді. 
- Мақұл, апа, сазайын тарттырайын. Бірақ ұрмай-ақ қояйын, мақұл ма, апа, - деді. 
- Мейлің, - деп күрсінді әжем. 
Момынқұл көкем сол түні қой қорада түнеп шықты. 
Таңертең әкем оны жақсылап сөгіп салып, басқа бір ауылға бір аптаға аттандырып 
жіберді. Сол екі ортада әжем енді Момынқұлын сағынып: 
- Әй, әлгі тентек неме қашан келеді? - деп қайта-қайта сұрай бергені ғой, жарықтық. 
* * * 
Ол кезде біздің елде хат жазып, қара танитын адам некен-саяқ. Молда дейтін 
молдалардың өзі құранның о жер, бұ жерінен шала-шарпы жаттап алғаны болмаса, нағыз 
дүмшелер. Ал, Момыш болса, өз бетінше тырмысып сауатын ашқан кісі, сонысымен бүкіл 
аймаққа әйгілі, сыйлы адам 
еді. Жаңадан билік құра бастаған орыс әкімдері алым-салық қағаздарын шығарып, қол 
қою, бармақ басу деген әдетке айналды. Шағым жазу, арыз жазу салт болды. Ал, қара 
танымайтындар арыз жазып бер деп әкеме келеді. Әкемнің әділдігіне сенеді. 
Ояздың қасында о кезде тілмаш болар еді. Тілмаш дегенің - елді билеп-төстеген 
сұмпайының өзі. Соның аузы дуалы. Ұлыққа сол не десе - сол болады. Арызды тілмаш 
оязға не 
деп аударып жатқанын сауатсыз қазақ қайдан білсін. Әкемнің айтуына қарағанда, тілмаш 
дегенің пара жегіш, дауласкер, екі жақты бірдей сорушы жемқор болған. «Сенің сөзіңді 
сөйлеймін», - дейді де, ұлыққа әңгіменің өңін айналдырып жеткізе береді. 
Ел ішінде неғұрлым дау-дамай, айтыс-тартыс, жанжал көп болса, ұлық пен тілмашқа 
соғұрлым тиімді. Екі жақты бір-біріне айдап салып шабындырып, сабылдырып, 
шығындатып, арандатып, алдап ұрып ала беру со кездегі чиновниктердің, атқамінерлердің 
тәсілі болған. 

Ол кезде әрбір үш жылда ояз болыстар мен билердің төтенше съезін шақырар еді. 
Оның қарсаңында сайлау науқаны сапырылысып, екі ұдай тартыс, жік-жік айтыс, пара 
беру, жала жабу, бірін-бірі тірсектен қағып, орға жығу, айла-тәсіл, қулық-сұмдық, 
болыстыққа талас өрттей қаулай 
берер еді. 
Сайлау тәртібі бойынша тас салуға елу түтіннен бір кісі өкілдік алады. Ал, іс жүзінде 
бір рудың атынан бір мықты ғана сайлаушы. Бір ру елдің еркін сыртынан сатып, сол елдің 
азаматтарының атынан сөйлеп, сонысы үшін пара алып жүретін пысықтар аз емес. 
Шынтуайттап келгенде, дауыс беріп, тас салу деген де жай сөз. 
Чиновник оған қарамайды, болыстыққа таласқандардың қай жағы дүниені көп берсе 
- сол жағына қарай қағазды икемдеп жібереді, сайлау қағаздарын қалай жасаймын десе де 
өз қолында. Соны білген атқамінерлер ояздың чиновнигінің аузын алуға жанын салып 
бағады. 
«Ояз шықты, сияз бардың» кері келеді. Күштінің алдында байғұстар «бас изейді 
шыбындап». Бақталастар бірін-бірі балағаттап, қаралап бағады. Домалақ арыз ағылады-ай 
келіп, арызды оқып жатқан ұлық болмаса да, қайран қазекең арыз жазып қалуды парыз 
санайды. Ол болмаса басы ауыратындай көрінеді, бойына ас батпайтындай көрінеді, 
ұйқысы шала, күлкі жоқ, есі-дерті айбақтатып арыз жазсам дейді, баяғы. 
Бір жолы өңшең атқамінер пысықтар сайлау алдында жиналып алып, қатты сассын. 
Жандары алқымға келіп, қиналып, тығырыққа тіреліпті. 
- Ойбай, қағаз тоқтап қалды! Қағаз тоқтап қалды! - дейді ғой бір-біріне қатты сасып. 
Асу бермес асқар белдің алдында амалы құрығандай боп тұрған кездері екен. Ішінде 
әкемнің нағашысы Байтана Текебай би де бар екен. Ол кісі қайта сайланудың сары 
уайымымен аһылап-үһілеп берекесі кете беріпті. Оязға дер кезінде мына қағаз бармайтын 
болды деп қатты қайғырғаны сонша, соны көріп менің әкем Момыш: 
- Не боп қалды? Неге қиналдыңыз? - деп сұрайды. 
- «Жартыны» ешкім жаза алмай қойды ғой, құдай-ау, 
- депті би. 
«Жарты» дегені 1/2 екен. 
- Мен жаза аламын, - депті менің жиырма төрт жасар әкем. 
- Сен жаман неме, не жазып жарытамын дейсің. Екі күннің жүзі болды, ол қиын 
жазуды мына оқыған молдалардың өзі түсіре алмай отыр, - деп Текебай сене қоймайды. 
- Мен жазып берсем, қайтесіз, - депті әкем. 
Әкемді салы суға кетіп отырған молдалардың ішіне алып барады. 

Сонда Момыш 1/2 деп жазып, жарты дегеннің осы екенін түсіндіріп беріпті, қанша 
күн басы қатып, қамалып отырғандар өңі кіріп, қайта тіріліп, қуанып, құнжыңдасып, 
әкеме тәнті болып қалса керек. 
Текебайдың бақталасы - Талас Алатауының бөктерін жайлаған Жаңабайдан шыққан 
Байзақ датқаның баласы Қабылбек деген кісі екен. Байзақ датқа заманында Қоқан 
ханына қарсы шығып, содан қапыда қолға түсіп, Құдияр ханның жарлығымен зеңбіректің 
аузына байланып, атылып кеткен. Енді, міне, сол Байзақтың елу жастағы ұлы Қабылбек 
Текебаймен тіресіп қалған кезі екен. 
Қабылбек жағы Текебайды ұры деп, әділдігі жоқ парақор деп, ұлыққа жамандап 
жаза берсе керек. Сонда Текебайдың отыз жастағы үлкен ұлы Серкебай Қабылбек 
жағының әлгіндей жаласына шыдай алмай, жанына он жігіт ертіп, Қабылбектің аулына 
тасырлатып жетіп барған 
дейді. Қабылбектің қарсы алдына отырып алып, қамшысын жерге шиіріп тастап, бір 
бәлеге бастап, қалың жұрттың арасында Байзақ датқаның баласын ой, балағаттайды келіп. 
Айтпағанды айтады. Елде зәре қалмайды. Қан төгілмесе неғылсын деп қалтылдаған халық. 
Ақ орданың сыртындағы әйелдер жағы әруақ, құдайға сыйынып, сыбырласып қана 
сөйлеседі. Ал, Серкебай ақиланып алса керек, ар-намысқа тиетін ауыр сөздер айтып 
айғайлап отыр. Қабылбек сонда қыбыр етпепті. Ләм деп 
тіс жармапты. Қабағын да қақпапты. Жаңабай жағы улап-шулап, намыс буып, кек қысып, 
орындарынан тұра-тұра ұмтыла бастаса, Қабылбек оларға тек қолымен белгі беріп басып 
тастап отырады. Бірақ тіс жармайды. Аталас ағайын-туғаны бұған шыдамай, қаны 
қайнайды. Қабылбек тырс етпейді. 
Оның бұл қылығына ыза болған сотқар Серкебай одан бетер одыраңдап, 
айтпағанды айтса керек. Ақырында атына қарғып мініп, он жігіті жанында, ауылына 
салып ұрып 
қайтып келіпті. 
Серкебай кеткен соң Жаңабай жағы жабылып Қабылбекке 
наразылық айтып жатса керек: 
- Ойбай-ау, неге бізді бөгедіңіз? 
- Ақ орданы басындырып қойғанымыз қалай? 
- Әруақ! Әруақ! Әруақтың сай-сүйегін сырқыратып қайтіп тірі жүреміз, ойбай! 
- Байзақ датқаның басынан ешкім асып көрмеген! 
Біз не боп барамыз! 
- Әлгі әупілдеген төбеттің көтінен қуып барып, қара қан құстырмасақ, жер басып тірі 
жүргеніміз құрысын! 

- Аяғынан салбыратып ағашқа іліп қоймасақ, атымыз өшсін! 
- Аттанайық! Аттан! Аттан! Байзақ! Байзақ! 
Дес бермей, елеуреп, өкпелері өрекпіп, өршеленіп алған ағайындарын Қабылбек бір-
ақ сөзбен қайырып салып: 
- Тоқтат! - деп ақырып қалған. - Опық жейтін сол Серкебайдың өзі болады әлі, - 
депті. 
Ағайындары, амал жоқ, тыйылыпты. 
Ал, Серкебай әкесі Текебайдың алдына барып мақтанып тұрса керек: «Екі аяғын бір 
етікке тықтым Байзақ әулетінің. Қаһарлы Қабылбектің өзі жұмған аузын аша алмай қалды. 
Былай деп боқтадым, былай деп балағаттадым». Текебай сонда баласына: 
- Ақымақ! - депті. 
Серкебай үйден атып шығып, өз отауына барып, екі күн қатарынан нәр татпай, 
өкпелеп жатып алыпты. 
Ал, сайлауға дайыңдық қыз-қыз қайнап жатса керек. 
Үшінші күн дегенде Серкебай әкесіне келіп, аяғына жығылады. 
- Мені құдай сыйлады. Өзімнен жиырма жас үлкен Қабылбектің бетінен алып,тілім 
тиді. Ел көзіне қарайтын бет қалмады. 
Текебай ат-шапан айыбын дайындап, жанына жиын ертіп, Қабылбектің ордасына 
өзі барған екен. 
Жаңабай жағы Текебай қол жиып соғысқалы келе жатыр екен деп қалса керек, өздері де 
сап түзеп, сақадай сай қарсы шығады. 
Қабылбектің ордасына ат шаптырым қалғанда Текебай қасына Серкебайды алып, 
басқалардан оқ бойы озып шығып, әкелі-балалы екеуі Қабылбек жағына келе жатады. 
Қабылбек те: «Е, мынау соғысатын жерді айт деп келе жатыр ғой», - деп өзі жеке шығып, 
Текебайға тура тартады. 
Сонда Текебай сонадайдан аттан түсіп, Қабылбектің қасына келіп: 
- Менің күшігім саған қарап шәуілдесе керек, Қабылбек! Айыбын көтергелі келдім 
алдыңа. Кешіремісің, сірә! - депті. 
Мына сөзден Қабылбектің қабырғасы сөгіліп, қалбалақтап атынан аунап түседі: 
- О, текті би Текебай! Сенің балаңның айыбынан менің айыбым асып кетті білем. 
Аға болсаң да, сені мен аттан түспей тыңдаппын-ау. Сен кешіремісің мені? Бұл 
әдепсіздігім бүкіл әулетімізге таңба болатын болды ғой, ой әттегене-ай. Ат-шапан айып 
сенен емес, менен, ақсақал! - деп үстіндегі зерлі шекпенін шешіп Текебайдың иығына 

жауыпты. Сөйтіп тұрып Жаңабай жағына қарап: - Уа, ағайын! Сайлауда Текебайға дауыс 
беріңдер! Мен қойдым дауысқа түскенді! - деп айғай салған. 
Әлбетте, ағайын арасы аз күн араз-құразсыз болғанмен, мансап, дәреже, атаққа 
таласу, айқай-шу, дырду тоқталмаған. Аз күн жарық дүниеде атақ үшін, билік үшін 
алысып, 
жұлысып ғұмырын өткізген қу заман екі жақты итжығыспен, алма-кезек арандатып қойған. 
Дүниеден Текебай би де, Қабылбек болыс та өтті. Ал олардың аттандаулы аламан-тасыр 
өміріндегі бір парасатты сәт әлгі сол екеуі де аттан түсіп бір-бірінен кешірім сұраған кез 
екен. 
Текебай бидің тоқтап қалған қағазын «жүргізіп» жібергеннен кейін, Момыш әкеме талай 
рет болыстың писары бол деп қолқа салса керек. Бірақ әкем көнбепті. 
Ұлыққа писарь болған соң бас бостандық жоқ, басыбайлы, болыстан кіріптар боп 
қаламын дейді екен. Жалғыз атты кедей болса да, кісіден кіріптар болғанды қорлық санап, 
аз күн жарық дүниеде азаттық аңсап, қатықсыз қара су ішсе де, бай-манапқа алақанын 
жаймаған. 
Әкемді жиырма сегіз жасында ауылдың старшыны сайлапты. Он жеті жыл 
старшын боп тұрып, он сегізінші жыл дегенде бұл дәрежесін өз ықтиярымен құрдасы 
Ереш 
деген кісіге берген екен. Әкем жарықтық өмірінің ақырына 
дейін ел арасында «Тура Момыш» атанып кетті. Қанша жыл аз ауылдың кішігірім әкімі 
болса да, бүйірі томпайып, мал біткен емес. Бар байлығы жалғыз аттан артпапты. 
Әйтсе де кедейдің қолы жомарт. Әкемнің қызғаншақтық, бақталастық дейтін қу 
мінезі жоқ, қолы ашық кісі болған. Бары болса, кісі шақырып, той-томалақ өткізуге құмар 
боп тұрар еді. Дүние, мал жиюды жек көретін. Бір жолы мен, ес біліп, етек жиған кезім, 
базар барып азын-аулақ ақшаны 
жаратып қойсам керек, өгей шешеміз мұныма күңкілдеп ұрса берді: 
- Әлден ұрма, ақша бітсе шашып жүреді, тұра бара не болады?! 
Әкем сонда өгей шешеме жай ғана: 
- Е, ақша дегеннің өзі шашуға шығарылған нәрсе де, - деп тастады. 
Бала кезімде алыстағы ауылымызға арбаменен бақалшылар келер еді. Өрік-мейіз, 
алма-алқоры, қант-науат, тәтті-мәмпәси деген соларда. Бала біткен әкемізден ақша сұрап 
қыңқылдаймыз келіп. Бақалшы да сұм-ақ: көзімізді қыздырып қызыл алмасын көрсетіп, 
бірлі-жарымын топ баланың ортасына лақтырып жібереді. Әлгі алмаға сонда жатып кеп 
таласамыз-ай келіп. 
- Алма бар, өрік бар, 
Алмасаң да көріп қал, - 

деп бір жағынан саудагер де сұңқылдап жан қоймайды. Алма бізге таңсық. Қайран қазақ. 
Сөйтсек, алма дегенің біздің Мыңбұлақтың бойына өскенде де мәуелеп қалады екен. Ол 
кезде бағбандықты құнттамаған елміз. Ал, бақалшы айқайлап бара жатады. 
Айна бар, тарақ бар, 
Алмасаң да қарап қал! 
Біздің апаларымыз алма-алқоры алғаннан гөрі, сол кұрғыр айна-тарақ, ине, жіп 
алғанды пайда көреді. Тек әкем Момыш қана бала құмарлығын түсінетін еді. Әке-шешесі 
ақша бермей, бұртиып тұрған балалардың бәрін қаз-қатар тізіп қояды да бақалшыға: 
- Әй, сарт, өрігіңнен бір қадақ, мейізіңнен бір қадақ, мәмпәсиден бір қадақ тарт,- 
дейді. Соның бәрін тепе-тең бәрімізге бөліп береді. Тіпті сонда бала көтерген келіндері де 
келіп: 
- Ал, атаңа бар, атаңа бар, тәтті береді, - деп тұрар еді. 
Әкем базардан қайтқан күні біздің үйде кішігірім той сияқты жиын болатын. 
Қоржынның екі басы базарлыққа толып келеді. Сонда өрік-мейізге бір тойып қаламыз. 
Бала 
біткен сондықтан әкемді жақсы көретін. Асылы, істеген жақсылығыңды бала тәуір біледі. 
Кейбір үлкенге істеген жақсылығың зая кетеді. Қолдан келсе, баланы қуанту керек. Ол 
қуанса - шын қуанады. Ал, ересектердің арасында «сырты жылмаң, іші арамдары» 
кездесетінін, құдайға шүкір, көріп жүрміз. Қолдан келсе, баланы қуанту керек. Әкем менің 
сондай кісі еді, жарықтық. 
* * * 
Аспанмен тілдескен ақбас шоқылар есімде. Күн шығып келе жатса керек. Ақ 
шоқылар алаулап көз қарығар алмастай жарқырап ала жөнелді. Күнде бұл уақытта киіз 
үйде пырылдап ұйықтап жататын бала, әлдеқалай оянып кетсем керек, әлгі күннің, тау 
шоқыға асыла шығып келе жатқанын көргенде, дүниенің бұл кереметіне түсіне алмай 
тұрып қалған болармын. Тау бөктерінің таңғы самалы тіс сақылдатады. Мына күннің 
шығып келе жатқан суретіне қадала қарап 
қалған қалпымды салқын самал да бұза алмаған болар. 
Ойпаңда қаз-қатар киіз үйлер. Бөктерді жағалай қой өріп барады. Қойтас екенін, қой 
екенін біліп болмас, тау бөктері толы мал. Күн көтерілгенше, шығыстағы шоқының ұзын 
көлеңкесі шатқалды көлегейлеп жатып алады. Күн көтеріле, көлеңке де қысқара береді. 
Шатқал алтын нұрға малынып, дүниенің бір шалқыған шағы басталады. 
- Ойбай-ау, мына күшіктің әлден тұрып кеткені несі, - деп киіз үйден апам 
шығады. Әжемді мен апа деймін. - Кішкентай ғана құлыным менің, ерте тұрып кеткенің 

қалай? - деп апам мені қолымнан жетектеп алады. Мен тырмысып, үйге басқым келмейді. 
Әлгі бір күн шоқыдан шығып келе жатқан шақтағы ғажайып суреттен айрылғым жоқ-ақ. 
- Жүр, қымыз құйып берейін, ақыр ерте тұрыпсың ғой, - дейді апам. Мен жалаң 
аяғымды тасқа тіреп, тыртысып бағамын. Сөйтсем кәрі апам: - Жүрмесең мейлің, 
қымызды түк қалдырмай өзім ішіп қоямын, - деп үйге кіріп кетеді. Сонда барып мен 
бақыра жылап апамның соңынан тұра 
жүгіремін. 
Қайран, балалық-ай десеңші! Алыста қалған арайлы адал таңдарым менің. Онда мен 
кіп-кішкентай сәби едім. Ал айнала таулар да, үйлер де, қойтастар да, жылқылар да - бәрі-
бәрі үлкен болатын. Адамдардың бәрі «айналайыннан» басқа сөзі жоқ, кілең мейірімді 
жандар болып көрінетін... Қария кісілердің сақалынан қасиет-қадір белгісі көрініп 
тұрар еді маған. Ер мінез жігіттердің кесек тұлғаларынан, шашбаулары сылдыраған қыз-
келіншектердің жүріс-тұрысынан мен адамзаттың асқақ сұлулығын түйсіксіз байқағандай 
болармын. Солардың бәрі мені аймалап, сүю үшін жаратылған жандар сияқты сезілуші еді. 
Ол-ол ма, анау асқар таулар, етектегі еңісті шексіз дала, көгілдір аспан, түнде 
жымыңдаған жұлдыздар, толықсып туған ай, жасыл жайлау - бәрі-бәрі тек маған ғана 
елжірей қарап, мені ғана аймалап әлдилейтін сияқты еді. Дүние сенің сәби кезіңмен 
көргендегідей өмір бойы қайырымды, 
аспаны - күмбез, желі - жібек, әдемі ертек болып тұра берсе, кәне. 
Тек оқта-текте ауылдың үстін, тау бөктерін тұнжыр бұлт торлайтын. Бұлт сонда үн-
түнсіз шаруақор менің әкеме ұқсайтын. Ал күн күркіресе, апамның ересек балаларына 
ақырып-зекіргені есіме түсіп, жым боламын. Жаңбыр жауса - жас баланың көз жасындай, 
кімді аяйтынымды 
білмеймін, әлдекімге жаным ашып, жаңбыр жауса жылағым келер. Биелер шұрқырап, 
құлындар құтырып, ауылды айнала шауып еріксіз елеңдетеді. Ала-құйын айдалаға сен де 
жүгіре жөнелгің келеді. Енді бірде аспанға аң-таң боп қарап қаласың. Буда-буда бұлттар 
жалы желбіреп шауып 
бара жатқан асау айғырлар сияқты. Кейде шөгіп жатқан түйелер сияқты. Кішкентай 
қолдарыңды созып, сол керемет дүниеге ұшып барып, әлгі қанатты тұлпардың жалынан 
сипалағың келеді. Баланың бақытты шағы сол кереметке сенгенінде шығар. Кейін есейе 
келе әлгі бұлттың су екенін, күннің қызуымен бу болып ұшатынын білу қандай қатал. 
Ертексіз өскен бала - рухани мүгедек адам. Біздің қазіргі балаларымызға әжелері, не 
шешелері ертек айта бермейді. Содан қорқам. Менің қазіргі келіндерім немерелеріме бесік 
жырын айта білмейді. Бесікте жатқанда құлағына анасының әлди әні сіңбеген баланың 
көкірегі кейін керең боп қалмаса деп қорқамын. Ал менің кәрі апам Қызтумас маған 
ертекті көп айтатын, әлди әнді көп айтатын. Арада неше заман өтті! Қызтумас апамның 
сүйегі әлдеқашан қурап кетті, ал әлди 
ән айтқан үні әлі тұр құлағымда. Бөстекке отырып алып, басымды бауырына қысып, кәрі 
алқанымен арқамнан томп-томп қағып қойып: 

- Балам менің қайда екен? 
- Қыздарменен тауда екен. 
- Тауда неғып жүр екен? 
- Алма теріп жүр екен. 
- Алмасынан кәнеки? 
- Жаңа теріп жүр екен. 
- Қызыл алма қолында 
Қыз-бозбала соңында, - 
деуші еді-ау. 
Кейде қиястықпен қыңқылдап мазасын ала берсем, алдына алып отырып: 
Жылама бөпем, жылама, 
Жілік шағып берейін, 
Жілігінің майы жоқ 
Жіпке тағып берейін. 
Көк сиырдың сүтінен 
Көже жасап берейін. 
Оның тұзын кім татар 
Жыламайтын ұл татар, - 
деп мәпелейтін еді. Сол кезде әдемі әнге елтіп жатып балбырап ұйықтап кетер едім.
Қайран сол балалық, қайта келермісің, сен! Кей кезде сол бір алаңсыз балалығыңды 
аңсап, еріксіз сағынасың. Әлдеқайдан асыр салып, жол шаңын бұрқыратып, тұлымын 
жалбыратып, екі бетін албыратып, дүниені даңғыратып сол балалығым шыға келетіндей, 
айналаңа жалтақтай беретін кездерің жиі болады. Алайда бал балалық қайдан келсін. 
Ойыңа сол шақтардың өрнектері ғана, үзік-үзік бөлшектері ғана, сапырылысқан ретсіз 
саздары ғана оралады. Сен соны тұшынасың да тамсанасың. Тамсанасың да еріксіз 
жымиясың. Осы сәтте бір шеттен балалық дәуірдің бір елесі де жымиып тұрғандай 
сезіледі. 
Біздің кейде өткенді еске алсақ, тұтас тұлға іздеп, бүтін бір жүйелі оқиға іздеп, кесек-
кесек кереметтер іздеп, ерекше мән беріп қарайтынымыз бар. Дәл осы өлшем балғын кезге 
келе бермейді. Өйткені бала жүрегі, бала көңілі, бала ойы алғашқы көргенін, алғашқы 
сезгенін, алғашқы тұшынғанын қаз-қалпында, тұнық күйінде болмысына ұйытып алады да, 

сол қалпында сақтай біледі. Бала қиялы ол көргендерінен көлемді ой түйіп жатпайды, 
қайта үзік-үзік үміттің өзінен 
рахат сезімге бөлене береді. Дәл қазір менің көз алдыма да сонау сәби кездегі қызық пен 
қуаныштың елестері түйдек-түйдек жаңғырып, жанымды жай таптырмай отыр. Көзге 
ыстық көне суреттерді қайта қарағандай, соның бір-екеуін келтіре кетейін. 
...Міне Үбиан әпкем үлкен үйден шықты да, қазан басына бет алды. Мен оны көре 
сала борсаңдап, сүріне-қабына еркелей жүгірем. Әпкем аяғымды жерге тигізбей қағып 
алып, аспанға көтереді. Мен сықылықтай берем. Әпкем биікке мені бой создырып мәз 
болады. Сонан соң ол кенет ет бауыры елжіреп мені қамзолының омырауын ашып, 
қойнына жасырып алады да, жүгіре жөнеледі. Бауыр құшағы қандай ыстық еді, шіркін... 
Енді бірде ортаншы әпкем Әлиман мені ойнатып жүріп, үйдің ескі-құсқысынан 
дөңгелек қора жасады. Сол қораға еліктіріп әкеп қамап, аузын ермен бекіткені бар. Өзі 
көрші қыздармен кетіпті. Содан қоршаудан шыға алмай, жалғыз өзім бақыра беріппін, 
бақыра беріппін. Бұл «азаптан» 
жеңгем келіп құтқарып, «әй, жаман қыз-ай!» - деп әпкемді жазғырып, мені әлдилеп еді. 
Көпке дейін ортаншы әпкемді жек көріп жүрдім... 
* * * 
Әлі есімде... Әкемнің кенже інісі мені оң алақанына тік тұрғызып алып, алты қанат 
үйдің ортасында арлы-берлі жүріп алды. Мен болсам зәре құтым қалмай қорықсам да, 
тіземді бүкпей қаздиып тұра беріппін. Көкем «Қаз! қаз!» - деп өзімен-өзі. Атамның ескі 
түлкі тұмағына отырғызып, мені керегеге іліп қойған да сол көкем ғой. Өзі киізге 
жайғасып алып ұзақ уақыт әуестікпен әурелеп еді. «Ал, кәне, балапаным? Қанаттанып 
қашан ұшасың?..» деп қояды. Мен қыңқылдап жылай бастағанымда, «дуана келіп қалады» 
деп қорқытқан... Содан бастап көкемнің көзіне түспеуге тырысатынмын... 
* * * 
Әкем базардан келе жатқан. Үлкен әпкем мені әкемнің алдынан алып шықты. Әкем 
қоржынды түзулеп, ерге мені отырғызды. Жалма-жан ердің қасынан шап беріп ұстай 
алдым. Әкем ат тізгінін жетектеп келеді. 
Үйге дейін отыз шақты қадам болса да, мен ердің екі жағына алма кезек ауытқып, 
қоржын ішіне сырғып түсе бердім. Әкем рахаттана күліп алып қайтадан ерге отырғызады. 
Әпкем болса қатарласа жүріп: «Қорықпа, қорықпа! Берік отыр!» - дейді. 
Бұл менің ат жалына алғашқы қол артуым еді. 

* * * 
Тағы бір жай ойыма оралады... Киіз үйдің төрінде бір топ ауыл ақсақалдары 
жамбастай жайғасып баппен қымыз ішіп отыр екен... Әкем дастарқан шетінде қымыз 
құйып отыр. Ол мені ымдап шақырды да құлағыма: «Сен немене, аталарыңа сәлем беруді 
ұмытпа дегенім қайда?!» - деп сыбырлады. Мен қатты қызарақтап, үйден шыға жөнелдім. 
Сыртта біраз тұрдым да, нық басып үйге қайта кірдім. Көпшілікке қол қусырып тұрып: 
«Ассялам алейкум, аталар» деп әр сөзді 
қадап-қадап айттым. Бұған, әрине, бәрі күлісіп жатыр. Әйткенмен мені араз етіп алмау 
үшін бәрі де бір ауыздан «әлейкүм салам!» десті. Сонан соң әрқайсысы маңдайымнан 
сипап мақтайды. Жақсы сөзге мәз болып мен әкемнің тізесін ала жайғасамын. Ол 
басымнан сипап отырып: «Жарайсың, 
балам! Үйге кіргенде әрқашан үлкендерге сәлем беруді ұмытпа. Әдепті бала сүйтеді», - 
дейтін. 
* * * 
Әкем маған ата-тегіміздің аты-жөнін үйретуші еді. 
- Кімнің баласысың? - деп сұрайтын ол. 
- Мен Момыштың ұлымын. 
- Момыш кімнің баласы? 
- Момыш - Имаштың баласы. 
Осылайша жеті атаға дейін жетелеп отырып санатады. Ал келген қонақ ең алдымен 
атымды сұрайтын. Сонан соң менің жеті ата жөніндегі білімімді тексеретін. Ел танудың 
басы ең алдымен осылай басталатынын ол кезде кім білген. 
* * * 
Әжем малдың «тілін» ұғуды үйретуші еді. - «Қозы маңырайды, бұзау мөңірейді, 
құлын кісінейді, бота көзі мөлдіреп аңсайды, қодық ақырады...» 
Әжем маған зұлым қасқыр, жымысқы түлкі, дәрменсіз қоян, сүйкімді құс, сұрапыл 
сұңқар жайлы ертегілер айтатын...
* * * 
Кавказды аралаған кезімде үш күн қатарынан ашық аспан астында түнегенім бар. 
Сонда ұзақ уақыт ұйқым келмей елес қуып, өмір өткелдерінің теңізіне жүзіп кеткен 
кездерім көп болды. 

Сол өткелдердің көбіне аялдамай, балалық шағым мен әскери өмірімнің белестеріне 
қайта-қайта көтеріле бергенімді өзім де аңғармай жаттым. Қасымдағы серіктерім ұйқыда 
жатқанда, мен ұшып тұрып әлгі елестерімді, ойға түскен оқиғаларымды қағазға түртіп 
алғым да келді. Алайда оған жарық қайда. Мен тек аспанға қарай бердім. Менің шарасыз 
күйімді түсінгендей жамыраған жұлдыздар жан-жақтан жымыңдап көз қысады. Әлдеқайда 
алыс тоғай ішінен, тау жынысының тыныштығын қорғағандай, үкінің үні құлаққа келеді. 
Қылаусыз ашық аспан... Жарқын күлкісі жүзін жайнатып жібергендей биікте ай баяу 
жылжиды. Майда, мамық сыбдыр бар - бұл түнгі ұйқыдағы ағаштардың тынысындай 
секілді... Өркеш-өркеш жота. Жоқ, бұл қаз тізілген түйелердің өркешіндей елестеді. Сонау 
көгілдір аспан жиегінде шөккен түйенің өркештері көз алдымнан кетпей тұрып алды... Бұл 
Алатаудың айғыз-айғыз шыңдарына тіпті де ұқсамайтын еді. Нағыз алып өркештер 
көргендей болдым. Сол сәтте тағы да бала кезім ойға оралып еді... 
Онда мен бесте ме, әлде алты жаста шығармын. Әжеммен бірге жатушы ем. Әже құшағы 
қандай ыстық, қандай мейірбан десеңші. Көзім ұйқыға кеткенше, әжем айналып-толғанып 
арқамнан қағып жатқаны. Еркелеп жатып қалғып кеткеніңді өзің де аңғармай қаласың. Бір 
күні түн жарымында оянып кеттім. Орнымнан сездірмей тұрдым да, әжемнің төсегінен 
алыстай бердім. Ондағы ойым қораның екінші бетіндегі әкем жатқан үйге бару еді. Екі 
үйдің ортасында иін тіресіп, 
мойындарын көкке созған күйі маңғаз түйелер жатыр екен. Жүндері үлпілдеп түнгі 
самалға желпілдегендей сезілді. Түйелердің арасымен жүріп келе жатып мен мамық жүнді 
ақ ботаның қасына еріксіз тоқтадым. Осы жерде отырып жұлдызды аспанға телміріп ұзақ 
қарағаным есімде. Ай мені еркелете күлгендей сезілді. Ал қаз тізілген түйелердің өркеші 
тау жоталарындай көлбеңдеп көрінгендей еді. Түннің тымықтығы сонша, мен боталардың 
баяу демін айқын естіп 
тұрдым. 
Мен әкеме келе жатқанымды ұмытып, осы жерде таңырқап тұра беріппін... 
Ертеңіне үйдегілер мені екі ботаның ортасында ұйықтап жатқан жерімнен тауып 
алды. Әкем мейірлене күліп алды, ал әжем қатты ашуланды. Содан бастап әжем үйдің 
есігін бекітіп алатын болды... 
Осы бір алыста қалған балалық шақтың бал түні сұрапыл соғыс кезінде елестер деп 
үш ұйықтасам түсіме енген емес еді. Алайда қан майданда жүріп мен сондай түнді 
елестеткенім бар. Өзімді көп өркештің ортасында, тау ішінде, нұрлы айдың аясында 
баяғыдай кіп-кішкентай сәби 
сәтімде тұрғандай сезіндім... 
Сөйтіп мен бес жаста едім. Ауылымыз Алатаудың Ақсай және Көксай шатқалынан 
төмен ауып, жаз жайлаудан Мыңбұлақ ойпаңына келіп қонып жатқан. Бұл жер шөбі 
шүйгін, айналасы ашық, жалпақ жазық. Сол жазыққа аулымыз жағалай үй тіге бастады. 
Ерте күздің еріншек 

күні қоңырқай жылуын себелейді. Ел іші көші-қоннан әлі басыла алмай абыр-сабыр. Көз 
жеткен жердің бәріне мал қаптап, жағалай жайылып жатыр. Үлкендер қамқор тірліктің 
қамымен жүргенде біз емін-еркін ен жазықта жалықпай ойнаушы едік-ау. Өстіп жүріп 
есейе бергенімізді де аңғармай 
қалыппыз. Даланың «дарқан балабақшасынан» қол үзер сәт жақындай беріпті. 
* * * 
Кейде менің өнеге алған, тәлім үйренген, дәріс оқыған ұстаздарымды еске түсіріп 
ойға бататыным бар. Сондай шырын шақтарда ең алдымен ата-аналарымның бейнесі 
елестейді. Солардың уағызы басымырақ бола береді... 
Өйткені есейе келе көрген көп ұстаздарым талай-талай тағылымға бой ұрғызғанымен, 
солардың бірде-бірі нақ өзімнің әжемдей, әке-шешем мен ауылдың қадірлі 
ақсақалдарындай өсиет айдынына жүздіре алған жоқ, молынан құлаш сермете алған жоқ 
десем, ардақты ұстаздарымның көңіліне келмес. Бұл сезім өзіме қанымның тартқанынан 
немесе жақыныма сезімімнің бөлектігінен, 
әлде ата-анаға деген парызымның молдығынан ғана туып отырған жоқ. Өмір 
шындығының өзі ақиқатқа бас ұрары даусыз. Дүние тарихы, жаратылыс шежіресі, жан-
жануар болмысы жайлы алғашқы әңгімені әжемнен естігенімді, адамзат қауымының 
қалыптасуы туралы тұңғыш мағлұматты әжемнен алғанымды қалай ғана ұмытармын... Иә, 
әлемнің пайда болуы, тірлік дамуы, адамзаттың шығуы, өмір жайлы шынайы сезіммен 
азаматтық тұрғысындағы жан баурайтын аңыздарды айтқан; ненің жақсы, не жаман екенін, 
нені сүйіп, неден аулақ жүруді үйреткен; ар заңының, әдеттің жинағынан алғашқы 
тарауларды таныстырған да, ең алдымен, ата-ана, ағайын-туған еді. Әрине, ол кезде мен 
де өзге сәбилер сияқты әжем айтқан ертегі мен аңыздардың 
түпкі байыбына бара бермейтінмін, әке әңгімесінің өсиетін ұға бермейтінмін және 
үлкендердің талай-талай өнегесін орындай бермейтінмін... Ол кезде мені қызықтыратыны 
ертегі-аңыздардың ғажайып оқиғалары еді... Енді, міне, есейіп ер ағасы болғанымда 
ойласам, мен сол әңгімелерден 
адамзат өресінің өрісін тани берген екем ғой... 
Менің ұстаздарым әріптен бастап буынға дейін, сонан соң ақ қағазға қаламмен өрнек 
жазуға дейін үйретті. Келе-келе жүйелі оқып, есепті жүйрік шығаруға қол жетті... Ал 
өмірдің өзі ше? Осынша ғұмырымның ішінде түрлі- түрлі күрделі жағдайда; толқымалы 
тоқсан сырлы кезеңде 
кездесіп дидарласқан, тағдырлас болған, табақтас болған адамдар ше? Мамыражай 
сәттерден мазасыз майданға көшіріп, көбік шашқан өмір дариясының бір толқынынан 
екінші толқынына аямай лақтырған уақыт ше? Осының бәрі де менің тірлігімдегі тірек 
болған, жүрек болған, қол ұшын берген, қорған көрсеткен ұстаздарым деп білем. Осындай 
уақыт талқысы ғана, өмір өткелдері ғана, тірлік тізбегі ғана менің әжемнен үйренген 
«жақсы», «жаман», «мақұл», «немакұл» деген сөздердің байыбына терең бойлата алды. 

Әжемнің «осылай болған екен» деген сөздері мені бірде ғасырлардың шыңырауына 
сапар шектірсе, бірде кұс қанатындай демеп ілгері ұмтылдырды, биікке самғатты... 
Міне, енді өзім де әке болып ұл өсіріп, қыз өсіріп отырғанда, немере сүйіп 
мейірленген сәттерде, олар да маған аңғал да адал, бірақ құштарлыққа толы шынайы 
сұрақтар береді. Тағы сол сәтте осы балаларымның дәл менікі сияқты ғұлама әжелері 
азайып бара жатқанына қайта 
өкінем, қабырғам қайысады. 
«Қаншаға келдің, қарағым»... - деп қай баладан сұрасаң да, өз жасын мақтанышпен 
айтатыны мәлім. Қазір жыл сайын баланың туған күнін тойлау дәстүрге сіңіп болған 
әдет. Ал менің балалық шағымда туған жылды, туған күнді емес, мүшелді кезеңдерді 
тойлаушы еді. Алғашқы мүшел - нәрестенің қырқынан шығатын күн. Бұл күні үй ішінде 
емес, ауыл-аймақта да көтеріңкі көңіл, көп шаттық үстем болатын. Екінші мүшел - 
баланың жеті жасқа толған күні. «Жетіге келгенше бала жерден таяқ жейді» деп тегін 
айтылмаған ғой. Сол жетіге толған күні өрен аяғын жерде нық басты деп санайды. 
Азаматтыққа аттанар жолдың алғашқы қадамы да осы жерден басталса керек. Ата-ана мен 
төңірекке бұл үлкен қуаныш. Ендігі мүшел - 13 жас. «Он үште отау иесі» деген мақал бар. 
Бұл енді оңды-солыңды тани бастадың, 
ер санатына іліктің, сенімен есептесер, ақыл бөлісер кезең келді деген сөз. Енді сен 
өзгенің жетегінен гөрі өзің тізгін ұстағанды, өзің ат жалын тартып мінгенді қалайсың. 
Азамат 
мүшелінің алды осы. Ең ақыры толықсыған жігіт шақтың мүшелі - жиырма бес жас. 
Әкем маған жастайымнан қазақша жыл қайыруды, күн мен ай аттарын, жыл аттарын 
жаттатты. «Тышқан жылы, сиыр жылы, жылан жылы, жылқы жылы, мешін жылы, 
тауық жылы, доңыз жылы, қоян жылы, қой жылы, барыс жылы, ит жылы, ұлу жылы» деп 
жаттаушы едім. Алайда әкем сол жылдардың мәнін, неліктен осылай аталатынын 
түсіндірген емес. Бірде әкеме жаттағандарымды жаңылмай айтып бердім. Ол мені мақтап 
арқамнан қақты. Осы мақтауға 
масаттанып, әжем отырған үйге жүгіре жөнелдім. Сондағы ойым - білгенімді тақпақтап, 
олардан да құптау сөз есту еді... 
Үй іші қоңыр салқын екен. Әжем қос сабаумен тулақты кезек-кезек тарсылдатып 
жүн сабап отыр. Сабау дыбысына құлақ тоссаң, әлдебір әуен сазын ойнағандай сезіледі. 
Екі әпкем мен жиен қызымыз біреуі жүн тасып, екіншісі тулаққа төсеп, үшіншісі ұршық 
иіріп көмектесіп жүр... Мен дүниені көшіріп жіберердей ентелей келіп, әжемнің иығынан 
сілкілей беріппін: 
- Әже, әже, тоқташы! Не үйренгенімді айтып берейінші. 
- Құлыным-ау, сабыр етші. Мен жүнімді сабап болайын. Сонан соң асықпай 
тыңдаймын ғой, - дейді әжем еркелетіп. 

Енді менің екпінім бәсеңдеп, әжемнің қасына отыра кеттім де, жүн шашып ойнай 
бастадым. Кіші әпкем түйдекті жұлып алып итеріп жіберді. Қатты ызаланып мен оны 
«маймылсың» деп келемеждедім. Әпкем өкпелеп жағымнан тартып жіберді. 
- Неге маймыл дейсің? 
- Өйткені сен маймыл - мешін жылы туғансың. 
- Ал онда сен доңызсың. Өйткені сен доңыз жылы туғансың! - деп әпкем маған 
тілін шығарып келеке етті. 
Мен шыдап түрайын ба, ызаға булығып әпкеммен жұлқыса кеттім. Әжем мейірлене күліп, 
екеумізді арашалап жүр. 
- Құрманкүл қай жылы туған? - деп сұрадық біз. 
- Тауық жылы, - деді әжем. 
Құрманкүл тұлымы желбіреген жіп-жіңішке нәзік қыз еді. 
Бәріміз енді оны «жүнін жұлған тауық» деп мазақтадық. 
Құрманкүл сөз таба алмай жылап жіберді... 
Сонда ғой, әжемнің бәрімізді отырғызып ыстық күлше үлестіргені. Сөйтіп өзі 
ортаға отырып алып әдемі аңыз айтып еді-ау. 
- Балаларым, құлақ салып тыңдаңдар. Көңілге түйіп, ұғып алыңдар. Жаппар ием 
жарық дүниені, Күн мен Айды, жарық пен қараңғыны жаратарда күнге, аптаға, айға және 
жылға ат қоюды ұмытып кетіпті... Жер бетіндегі тірі дүниенің бәрі, жан-жануар күн 
санауды, уақыт өлшеуді білмей бейберекет жүре берген екен. Ақыры дүниенің 
сапырылысқаны сонша, тіптен кімнің үлкен, кімнің жас екенін ажыратудан қалыпты. 
Жасты бойға қарап өлшейтін болыпты. Кімнің бойы ұзын болса, үлкені сол деп 
есептеліпті. Қытымыр қыс қашан түсіп, көгілдір көктем қай кезде келерін, жадыраған жаз 
мөлшерін, берекелі күз кезеңін ешкім де ажырата алмайды екен. Сондықтан қой мен 
түйенің 
жүні түлемей сабалақ боп жүріпті. Адамдар болса, қойдың өлі жүнін, күзем жүнін 
қырқуды да білмепті. Жаратушы ием, осы сан-сапалақ сапырылысқан тірлікке зер сап 
тұрып, 
дүниеге көңілі толмайды. Сондықтан да адамдарды саналы тірлікке үйретпек болады. 
Адамдар уақытты өлшей білсін, уақытпен санаса білсін, уақытты қастерлей білсін, ол 
үшін айды аптаға, аптаны күндерге, ал жылды он екі айға бөлу керек деп түйіпті тәңірі. 
Сонда адамдар мал төлдеп, аққа ауызы жетер кезді біледі; жүн қырқып, киіз басатын 
уақытты біледі; жаз жайлауға шығатын шақты сезетін болар депті. Сөйтіп тәңірі әр айды 
жыл мезгілімен атайтын болыпты. Ал Айға адамдардың көмекшісі бол, жүзіңді ашып-
жауып тұрып, есеп жүргізуге көмектес депті. Жүлдыздар күн райының хабаршысы 
болады деген екен. 

Осылайша адамзат ұзақ жыл өмір сүріпті. Күндердің күнінде жыл мезгілдері 
қайтадан ауысып кетіп, адамдар жаңылысып қалады. Бір жыл бір жылға ұқсас: көктемнен 
көктемнің, қыстан қыстың айырмасын аңғара алмай, адамдар аңтарылып отырыпты. 
Сондықтан да олар өткені ізсіз, болашақтан бейхабар қала берген екен. 
Жаратушы тәңірінің жар құлағы жастыққа тимей күндіз- түні ойға батыпты. Ақыры 
жан-жануар аң біткенді жинаған екен. Осы жиында өз ойын білдіріпті. Енді есеп жүргізуді 
он екі ай бойынша енгізетінін айтады. Ол үшін он екі жылдың әр жылын жануарлар 
атымен атайтынын баяндайды. Сондықтан жан-жануар тегіс жазық далаға шығып, таң 
сәулесін күтсін. Шығыстан күн көтеріліп алғашқы алтын нұры жер бетіне төгілген сәт 
жыл басы болсын. Сол нұрды 
бұрын көргеніңнің атымен бірінші жылды атаймын. Екінші көргендерін екінші жылға ие 
боласыңдар. Осылайша он екі жануар он екі жылға иеленеді деген екен. 
Аң біткеннің барлығы ашық алаңға жиналып, бозала таң атқанша бір-біріне мақтана 
бастайды. Біреулер көзінің қырағылығына, біреулер өзінің жүйріктігіне сеніп, күн 
сәулесіне бәрінен ерте жететініне шүбәсіз болады. Ал түйе болса маңғаз басып, ырғала 
ыңыранып, ернінен көбік 
шұбыртып, мойнын сан құбылтып, төңірегіндегінің біреуін де көзіне ілмей жатқан екен... 
«Таласып таусыла беріңдер, бейшаралар, босқа болдырғанша алаңсыз тыныға берейін. 
Мен сендер сияқты күн сәулесін күтіп шығысқа жүгірмеймін де, көз майын тауысып 
төңірекке үңілмеймін де. Құба жондай бойым бар, кұлаш-құлаш мойын бар. Осы жатқан 
күйімде мойнымды бір созсам, бәрің жер бауырлап қаласыңдар. Күн шапағы шашырарда, 
мен мойнымды созып жіберіп, жыл басын өзім көрермін әлі. Тәңірден алғашқы жылдың 
атын өзім алып қайтам», - деп тікенек күйсеп жата береді. 
Бишара тышқан өзінің дәрменсіздігін мойындап жанұшыра безек қағады. Мынау 
жатқан алып түйенің қасында ол өзін кұмырсқадай сезінгенде, бар болмысы шиыршық ата 
шиқылдапты. Сонда да жылдан дәмелі немее емес пе, әркімге жалбарына қарап, жалына 
сұрақ берумен 
болған екен: «Мен қайтемін?! Мен қайтемін?!» - дей беріпті. Тіптен түйенің қасына келіп 
шыңғыра шиқылдап одан да әлгі сұрағына жауап іздейді. Маңғаз түйе мойнын да бұрмай, 
ақкөбік жынын тышқанға бүркіп жіберіпті де былай депті: «Масадай болған бишара, 
мазамды алмай 
көзіңді жоғалтшы. Сенің бойың шөптен де аласа, шөңгемен тең емессің бе? Кеудеңде 
жаның бар демесең, кесек құрлы мыжып кетуге жарамайтын сорлы, сен жылдан дәметпей-
ақ жайыңа жүрсең қайтеді...» - деп көзін жұмып ыңыраныпты түйе. 
Тымық түн төңіректі әлдилеп, дүниені теп-тегіс маужыратқан кез орнапты. Сонан соң 
көгілдір аспанның көздеріндей болып жұлдыздар ойнақшыпты. Сар далада тек қана әлсін-
әлсін алыстан шиебөрінің ұлыған үні естіліп тұрған екен. Онан өзге дыбыс та, онан өзге 
сыбыс та білінбепті... Айналаны торуылдаған аң біткеннің бәрі 
күншығысқа қадалған күйі көз ілмей күткен екен... 

Міне, таң арайы таңдайланып алыс көкжиекті ақ сүтке шомылдыра бастапты. 
Түнімен тағатсыз күткен жан-жануар безек қағып берекесі кетеді. Біреуі мойнын созып, 
бірі 
секіріп, алғашқы сәулені алдымен көруге арпалысып жүр. Қу түлкі болса құйрығын 
бұлғақтатып әр тұстан жылт етіп бой көрсете береді... 
- Е-е, осыларды қойшы... Маған не асығыс бар, - деп есінепті түйе. 
Кенет оның төбе тұсынан шіңкілдеген үн естіліпті: 
- Мен көрдім, мен көрдім. Алтын сәулеге шомылған ақша бұлт көтеріліп келеді. 
Бұл - түйенің төбесіне шығып алып бәрінен бұрын жыл басын көрген тышқан еді. 
- Үнің қайдан шығып тұр, құмалақтай болған сен бәленің? - деп бұрылыпты түйе. 
- Мен сенің төбеңде тұрмын. Бәрі анық, бәрі әдемі көрінеді екен. Алғаш көрген 
өзіммін, жыл басы да өзіммін, - деп тышқан мәз болып шиқылдапты. Ашулы түйе басын 
сілкіп қалғанда, байғұс тышқан атқан кесектей ұшып «мен бірінші көрдім» деп айқайлаған 
күйі алысқа топ ете түскен екен. 
Жыл басы тышқаннан басталатыны содан, құлындарым. «Түйе бойына сеніп, 
жылдан құр қалыпты» деген мақал осыдан шыққан ғой. Кейде «түйедей бойың болса да, 
тышқандай ақылың жоқ» деп неге ұрсады дейсің адамдар. Бұл бойыңа сенбе, ойыңа сен, 
мақтан сөзге ерме, мағыналы тірлікке ер дегені. Сондықтан түйеге ұқсап орынсыз түксие 
бермеңдер, шырақтарым. Ақылға жүгініңдер, - деп күліп еді әжем. 
Осы сәтте үйдің шаңырағынан бір қарлығаш ұшып кірді. Мұны сезген ұядағы 
шақалақ балапандар аузын ашып қорек тілей бастады. Бәріміз де төбеге қараппыз. 
Қарлығаш төбедегі 
ұясының шетіне жайғасты да, балапандарын кезектеп жемдей бастады. Алғашқы 
шақалақтың аузына жем тастап жіберген қарлығаш қайта ұшты. Қарлығаштың аспанға тік 
атылып, қанат қақпай қайтадан төмен құйылғаны шаңырақтан айқын көрініп тұр. Көп 
ұзамай ол екінші балапанға жем 
әкелді. Осылайша қалқып ұшып, қайта кіріп қанаты талды ма, ақырғы балапанын 
жемдеген қарлығаш енді ұя аузында отырып тарана бастады. Шіркіннің сүйкімдісі-ай. - 
Фью-ю! - деп ысқырып жібердім де, әжемнің сабауын ала салып, қарлығашқа сілтеп 
үркіттім. 
- Е-е! Жаман бала болмасаң етті! Бұзақының тірлігі ғой мынауың, - деп әжем 
қолымнан ұстай алды. - Қарлығашқа неге тиесің? Бұл киелі құс екенін, адамның досы 
екенін білмеуші ме ең, сен бейбақ? Балапанын емін-еркін ұшырып, бақытын тапқанша, 
бұл құс менің үйімнің төріндегі ең қадірлі қонағым ғой... Қонағыма қол көтергенің - мені 
де сыйламағаның емес пе, шұнағым, - деп ұялтып тастады. 
Қыздар мені мұқатқанына мәз болып күліседі. Сонда әжем мені бауырына тартып, 
маңдайымнан иіскеп былай деп еді: 

- Қоя қой, құлыным. Кел, алдыма отыршы, мен саған қарлығаштың құйрығы неге 
айыр болғанын, масаның тілі неге жоқ екенін айтып берейін. 
Мен қуанып кеттім. Өйткені әжемнің әңгімесі ерекше баурап, жанымызды жайлап 
алатын: 
- Ұлы патша Сүлеймен деген өтіпті баяғыда, - деп бастайтын әжем әңгімесін. - 
Ақылы асқан, жер бетінде де, су астында да, аспан әлемінде де әділдігімен әйгілі екен. 
Патша барлық жан-жануардың, құрт-құмырсқа, бақа-шаянның, балықтың тілін біліпті. 
Күндердің күнінде патшалығына жау шауып, әлек салғанда, жау бетін у себелеп қайтарған 
жылан екен. Бұл баға жетпес ерлікке риза болған Сүлеймен патша жыланға: 
- Қалауыңды айт, не тілесең соны берем, - депті. 
- О, ұлы патшам, - депті жылан үш оралып жатқан күйінде басын қаздитып, - 
жалғыз-ақ тілегім бар. Мен және менің ұрпақтарым жер бетінде ең тәтті қанды сорып өтсе 
деп тілеймін... 
Сүлеймен біраз ойланып қалыпты. Алайда хан сөзі қашан да біреу емес пе. 
- Айтқаның болсын. Кімнің қаны тәтті екенін өзің ата, - деген екен. 
- О, ұлы патшам, - деп шағыныпты жылан, - кімнің қаны тәтті екенін мен қайдан 
білем. Мен бір құдайдың сүйкімсіз жаратылған жәндігі емеспін бе. Көргеннің бәрі 
жиіркене жиырылады, бар денем тастай, өн бойымда жылу жоқ, ешкімнің мейірімін көре 
алмай, ешкімнің құшағына ене 
алмай қалған жексұрын бейбақпын ғой. Қауыз-қауыз алапес денемді көргенде, тірі 
жанның бәрі тітіркеніп теріс айналады. ұшарға қанат жоқ, жүрерге аяқ жоқ - бауырмен 
жер сызған 
бишарамын. Қусам жете алмай, қашсам құтыла алмай қор боп жүр емеспін бе? Тіптен күн 
сәулесінің өзі менен қашып, тайғанақтап тұрмайды. Амалсыз құмда қыздырынып ұзақ 
уақыт жатқаным. Аяғы барлар алыстап қашады. Қанаты барлар қалықтап асады. Осы 
мүсәпір халіммен кімнің қаны тәтті екенін қайдан білейін? Басқасын былай қойғанда, 
Алла Тағала сілекейімнің өзін у етіп жаратыпты! 
Әділетті Сүлеймен әбден ойланыпты. Тірі жанның қай- қайсысын болса да азапты 
өлімнің аузына апарып беру оңай дейсің бе. Сүлеймен патша соны ойлап көп кідіреді. 
Амал қанша, уәденің аты уәде. Патша жарлығы екі айтылмаған. Уәдесін қайтып ала 
алмайды. Не де болса орындау керек. 
Содан патша ине тұмсық шаққыш жәндіктерді шақырыпты да, дүниенің төрт 
бұрышына жұмсапты. Ұшып жүріп, жан-жануарды шағып, қанын сорасыңдар, сонан 
кімнің қаны тәтті екенін анықтап қайтасыңдар деп жарлық етіпті. Патша жарлығын 
бұлжытпай орындауға шабармандар 
ұша жөнеледі. 

Содан талай күндер өтеді. Шабармандар қан татып, қара біткеннің бәріне қонады. 
Кеудесіңде жаны бардың бәрі тегіс келер хабарды қалтырап күткен екен. Бақытсыз күн 
қайсысының басына орнарын білмей, жандарын қоярға жер таппапты. Жылан тілінен, 
жылан уынан өлуді кім тілейді дейсің. 
Осындай үрейлі уақытта қарлығаш күн сайын қанаттының бәрінен бұрын аспанға 
ұшып шығып хабаршылардың алдын тосумен шолғын шолады. Бір күні ол салпақтап 
ұшып, самарқау ызыңдап келе жатқан хабаршы масаны көріпті. Хабаршы біткеннің алды 
осы маса еді. Қарлығаш оны көріпті де, алдынан қарсы шығыпты. Жай білуге асығып, 
жайдары амандасқан болыпты. 
- Аманбысың, масажан... Басыңнан бақ кетпесін. Сапарың оң болды ма? Сүлеймен 
патшаның қарауындағы аспан мен жерде, тау мен көлде, жазық пен жапанда қандай 
жаңалық бар екен? Не көріп, не білдің? Не тұшынып, не түйдің? 
Маса қарлығаштың сәлемін көңілді қабылдамай, әңгімеден тайқып, патша 
жарлығын орындап келе жатқанын, енді соны естіртуге асығыс екенін білдіріпті. 
- Онда мен сенің жолсерігің боп ұшайын. Әңгімеңді де жолай естірмін, - депті 
қарлығаш. 
Екеуі қатарласа ұшып келе жатқанда маса қарлығашқа әңгімесін айтыпты. 
Сүлеймен патшаның жарлығын қалай орындағанын мақтана баяндапты. 
- Сонда кімнің қаны бәрінен де тәтті екен? Есіткенше мен де құмартып 
барамын,- депті қарлығаш. 
- А-дам-ның қа-ны! - деп маңғаздана ызыңдайды маса. 
- Жо-жоқ... Сен алдап келесің! - деп шошып кетеді қарлығаш. 
- Ант етемін! Өтірік айтсам, Алланың аспаны төбеме құлап түссін. Адамның 
қанынан тәттісі жоқ. Тілімнен дәмі әлі кетер емес... 
Кәне, тіліңді көрсетші! 
Ақымақ масса тілін шығара бергенде, қарлығаш оның тілін көмейімен жұлып 
алыпты. - Өтірік айтқанның тілі осылай кесіледі! -деп қарлығаш қуаныштан сайрап 
жіберген екен. 
Мұнан кейін ол өзге шабармандардың да алдынан шығыпты өзгелердің де жауабы 
масаның жауабындай боп шығады. Адамға жаны ашыған қарлығаш сонаның да, араның да, 
көк 
шыбынның да тілін суырып алыпты. 
Хабаршылар түгел жиналып болғанда, Сүлеймен патша тағына келіп отырған екен. 
Ол алдымен масаға сұрақ қойыпты. 
- Ал, кәне, кімнің қаны тәтті екен. Соны айтшы? 

Маса тіл қатпақ екен, бірақ «вззз» деп ызыңдағаннан басқаға шамасы келмепті. 
- Немене, маспысың? Тілің жоқ па өзіңнің? Түсіндіріп айтшы. 
Тілі жұлынған маса «вззз» деуден аса алмаған екен. Масадан мардымды ешнәрсе 
шығара алмасын сезген патша әлгі сұрағын араға да, сонаға да, көк шыбынға да қойыпты. 
Алайда бірі «дззз», бірі «жжжжж», бірі «жжууу» деп төңіректі ызыңға толтырып жіберген 
екен. 
- Бұларға не болған. Мына ызыңнан бірдеме ұққандарың бар ма, сірә, - деп 
Сүлеймен патша ашу шақырады. Сол кезде қарлығаш топ алдына ұшып шығыпты да, 
патшаның 
аяғына бас иіп былай депті: 
- Мен түсіндім. Ұлы патшам, бұлардың бәрі де бірауыздан бақаның қаны тәтті деп 
тұр. 
Сүлеймен патша тағынан тұрыпты да, жарлығын бекітіпті. 
- Айтқаның болсын! Бақаны саған бұйырттым, жылан еке. 
Хан тағының етегінде жатқан жылан алас ұрып жынданғаны сонша, тіптен өз уына 
өзі шашалыпты. 
- Қарлығаш алдап тұр. Бұл жалған! - деп ысылдапты жылан. 
- Айтканың болсын, - деп қайталапты Сүлеймен патша. 
- Патша жарлығы екеу болмайды. Бақа қаны бұйырды саған. 
Сонда айбарлы жылан қарлығашқа тап берген екен. Алайда қарлығаш қанат қағып 
үлгіріпті. Тек жылан оның құйрығын тіліп өтіпті. 
Міне, қарлығаштың құйрығы содан айыр болған деседі, ел аңызы, шырақтарым. Ал 
маса, сона, шыбын, араның аузынан адам қанының дәмі әлі кетпепті деседі аңыз. 
Сондықтан да 
адам сәл мызғып кетсе, әлгілер үйіріліп келіп шағып кетеді екен, - деп әжем ақжарқын 
кейпімен күлді де, мұрнымнан шертіп қойды. - Енді түсіндің бе, ботам? 
Содан бастап мен таңертең көз ашқаннан ел ұйқыға кеткенше қарлығаштың сайрауына 
сұқтанып, дос сезіммен қамқор боп жүретін болдым. 
Әжем айтқан аңыздың тағы бірі ойыма оралып отыр... Бірақ оны кейінірек 
баяндармын... 
* * * 
Момынқұл көкем атам мен әжемнің ең кенже баласы екен. 
Ұзын бойлы, сұлу, сымбатты, дөңгелек қара көзді, кертпе мұрындау, астыңғы ерні 
дүрдіктеу, аққұба жігіт болатын. 

Әжеме өз ұлының осы дүрдек ерні мен кертпіш мұрны ұнамаушы еді. 
Жайшылықтың өзінде жаратпай қымсынып отырғаны. «Тәңірдің мұнысына амал бар ма. 
Бір биеден ала 
да, құла да туа береді деген осы да. Әйтпесе өзіме тартайын деп-ақ тұр екен ғой», - дейтін 
ол. Оның есесіне көкем әжемнің ең еркесі, ең сүйіктісі болатын. Кенженің аты кенже ғой. 
Әжем оның көптеген қыңыр қылықтарын, бұрыс мінездерін кешіре беретін. Кейде сондай 
шалдуарлығына 
күйіп кетіп жазаламақ болғанда, көкем іргедегі үйге зып беріп кетіп қалушы еді. Қайтып 
келгенше, әжемнің ашуынан жұрнақ та қалмайтын. Әйтеуір көкеме келгенде әжемнің 
ұмытшақтығы да ұлғаяды. Қайта айналып соққанда көкемді еркелетіп отырғаны. Көкем 
әлденені бүлдіріп көпе-кернеу тайраңдап жүргенінің өзінде, әжем басын шайқап тіл қатып 
отыра беретін. 
- Ай, тентегім! Ай, тентегім! Кімге ғана тарттың екен? - дейтін өзіне-өзі. - Әкең 
жуас еді... Құдды нағашы көкеңе, менің Серкебай ініме тартқансың ғой сен. Серкебай да 
төңірегін шаңдатпаса жүре алмайды. 
Әжемнің ашуы одан әрі аспайтын. Мұнысы кейде ашудан гөрі сүйсінуге ұқсап 
тұрушы еді. Ерке баланың жөні бөлек қой, шіркін! Анасының еркесі болғанға не жетсін! 
Жас кезінде көкем шынында да шектен шыққан ерке, қолды-аяққа тұрмайтын 
мазасыз еді. Жаяу жүрсе, екі иығын жұлып жеп, сермеген қолы айналасын адақтап 
жүретін. Атқа мінсе, жау шапқандай құйындатып, ай-шайға қарамай, ой-шұқырды елемей 
еліріп алатын. Атқа қарғып мініп, шауып келе жатқанда қарғып түсетін. Атқа да, аяққа да 
батыр еді. 
Жаз айының мамыражай кеші еді. Алтын күн құлан тауына иек артып, төңірекпен 
қоштасқысы келмей қызара қиналып тұрғандай сезілді. Батыс жақ нарттанып күлгін 
шапаққа шомылып тұрған кез. Шақпақ, Жабағылы, Бұралдай жондарында сол шапақ 
бұлаң қаққандай сезіледі. Алатаудың құзар басынан күннің соңғы сәулелері қуат алғандай 
көзді ұрады. Жайлауды мамық түн баяу көмкеріп, даланың бояуын біресе 
қошқылдандырып, біресе бозғылдандырып 
жібереді. Ақ самал аңқып тұр. Ауыл іші азан-қазан. Әркім іңір қараңғылығы алдындағы 
қарбалас тірлігін тамамдауға тырманып жатқан кез. Әйелдер сиыр сауып болып, 
бұзауларын қазыққа байлап жатыр. Бір шетте қозы көгендеп жүргендері де көп. Беткейде 
үйір жылқы шүйгіннен бас 
көтермей жайылып жүр. Осы кеште жігіттер асау қуып, аласарсаңға түсіп еді-ау. Құрық 
тимеген ту қашаған желмен жарысып жеткізбей-ақ бағады. Ат құлағында ойнайтын 
айлакер жылқышы құрығын ептейлеп соңынан қалар емес. Танауынан шыққан дем тас 
ұшырардай жүйткиді. Құрық тиер-тиместе шұрқыраған дауысы жайлауды басына 
көтергендей еді. Жылқышы сонда да ізінен қалмай жүр. Құрық қашағанның жалына 
жақындамай жатып асау жалт 

береді. Содан жігіттің екі аяғы ат бүйірін далақтай соғып, қайтып қайырылғанша, әлгі 
қашаған қара жердің апшысын қуырып құрықтан алыстап үлгереді. Ауыл адамдары 
мынау тосыннан басталған тамашаға түгелдей көз тігіп, өздерінше дабырласып тұр. 
Арқасы қозып айқаймен айбат шегіп тұрғандары қаншама. Кейбіреудің иығы өз-өзінен 
құнжыңдап анау құрықшы жігіттің қимылын құптайды. 
- Енді құтқармайды, - деп айқайлайды бірі. 
- Солай-солай... Енді кұрық таста, - дейді екіншісі аулақтан ақыл беріп. 
- Қап, әттеген-ай, алданып қалдың-ау, - деп қорланып тұрғандар да бар. 
- Япырай, жаз бойы жалын сипатпай әбден әккі болған екен, мына асау, - деп 
өкінеді тағы бірі. 
Қара тер боп ат үстінде әлегі шыққан құрықшыны құрдастары қарап тұрып-ақ 
мазақтайды. 
- Оған жылқыны емес, сиыр ұстату керек қой дұрысы. 
- Жігіт боп атқа мінген соң, жүгенге иелене алмағаны масқара ғой. 
- Өзіңнің шамаңды көрер ме еді... 
- Одан қайбір ілгерілеп тұр едің сен. 
Осылайша ел дабырласып, екеу-екеу пікір таластырып тұрғанда, жылқышы жігіт ат 
басын игеруге әлі келмей тұрып еді. Енді бері бұрылып келе жатты. Жейдесі терге 
малынып, желкесі төмен салынып, құйысқаны далақтап, құрығы босқа салақтап жиналған 
жұртқа ат басын тіреді. Демін әзер алып тұр. Астарындағы аты ақкөбік боп еліріп алған 
екен. Әлі біраз егеске шамам бар дегендей, көздері ұшқын атып шатынайды. Осы кезде 
көкем жайдақ атқа қарғып мініп, қашағанның жолына кесе-көлденең қарсы құйындата 
жөнелгені. Төтелей тартып, төпеп шауып барады. 
- Ей, мынауың желіккен бе... желбегей шыққан батырша жөн-жозықсыз шаба 
жөнелгені несі! Құр асауды құрықсыз ұстамақ па, - десті топ ішінен әлдекім. Өзгелері 
демін тартып тына қалғандай еді. Өйткені көкем оқыс қимыл жасады. Қашағанмен 
қатарласа беріп құйрығына жабысқаны сол еді, жерге топ ете түсті. Көз тіккен жұрт шу 
ете қалды. Аттан құлап майып болды ма деген ой әркімді де бір зірк еткізген еді. Жоқ, 
сөйтсем, көкем сол асаудың қүйрығынан 
ұстаған күйі аяғы жерге тимей бүйірлей тартқылап барады екен. Мұнысы сілтеген тұяқты 
дарытпаудың амалы екенін кейін білдім. Бөксесі бұраңдаған қашағанның екпіні 
бәсеңдеп, осқырына ойқастап барады. Бір мезет асаудың сәл бұрылып шабысын кідіртуі 
мұң екен, көкем қас қағымда ат арқасына мініп үлгерді. Сөйтті де жалға жабысып 
қыбырсыз 
жатып алды. Асау болса, жайлау жазығын жалғыз иемденіп беталды жөңкіле берді. 
Ақыры дәрмені кетіп, дәмсіз шабысқа шыдамады білем, әлгі асау айдалада қалт тұрып 
қалды. Көз 

тіккен жұрт қуаныштан ду ете түсті. 
Енді көкем асауды ырқына игеріп, жалынан қақпайлап бізге тақай берді. 
- О, аруақ, сақтай гөр! 
- Тіл-көзден аулақ, әйтеуір. 
- Азамат деп осыны айт. 
- Диюға да құрық тастар құдірет иесі болар. 
- Не де болса епті екен, шіркін! 
Жұрт осылай желпінісіп тұрғанда асауды аяңға салып көкем де келді. 
Көкем мақтауды жек көрмейтін. Сол мақтауға ілігем деп ол от пен суға орынсыз 
қойып кетуден тайынбаушы еді. Ол мықтымын деп жүктің ауырын көтеретін. Күреске де 
даяр тұрады. Жаяу жарыстан да қалған емес. Не керек, соның бір де бірін берік тұтынып, 
үдесінен шықпайтын. Осыған орай оның ел қойған аты да көп еді: «Епті», «Алаңғасар», 
«Қаракүш», «Таубұзар» - сияқты аттың талайы көкеме үйір болатын. Шынында да, ол 
бапкері жоқ тұлпардай, байлаудағы сұңқардай өзіне-өзі сыймай жүретін. Ат үстінде де, 
қаражаяу кезінде де қарап жүрген сәті жоқ-ты. 
Қашан да ел көзіне түсіп, ерекше бір қырымен екшелене беретін. Осындай мазасыз мінезі 
оны талай-талай тасқа да соқтырды. 
Көкемнің көкпар десе арқасы қозып тұратын және сол көкпардан бір жерін 
жараламай қайтқан кезі жоқ шығар. Бір рет бұғанасы шығып келді, енді бірде - аяғы 
сынып қайтты, ал есінен танып, ел жігіттері көтеріп келгенде, зәре-кқұтымыз қалмаған 
кезі де болған. Бірақ басын көтерісімен сол баяғы аласапыран тірлігіне сүңгіп жүре беруші 
еді. Толғақ азабын тез ұмытқан әйел сияқты, көкем көрген тауқыметін елеу дегенді 
білмейтін. Сақтанып жүру санасына да кірген емес. 
Жаны ауырып, жамбасы төсекке тигенде кейде тістеніп жатып қатты ыңырситын. 
Сонда бәйек болған әжем шыжгөбектеніп көзіне жас алатын: 
- Сен тентек, мені ажалымнан бұрын өлтіретін болдың ғой. Әр жарақатың мені 
жегідей жеп, белім бүкірейіп бара жатқанын, аясаң етті тым болмаса! Қандай жын екен 
сендегі алып-ұшып тұрған. Қайтейін, шырағым, аман бол әйтеуір. 
Сонан соң лезде ренішін ұмытып, әжем баяғы қамқор пейіліне көшуші еді. 
- Қай жерің ауырады, құлыным? Сусын берейін бе? Жастығың жайсыз емес пе? 
Расында да, көкемнің әрбір аңғал қадамы әжемді қатты қайғыртатын. Ұлының қасынан бір 
елі кетпей, тілеуін тілеп қалтырап отырғаны. Мұндайда өзге дүние түгілі біз сияқты 
немерелері де шет қалатын. Бар ықыласы көкеме ауып, өзге дүниені көзге ілмеуші еді. 
Мұндайда біз әжемізді көкемізден қызғанып, кәдімгідей қынжылатынбыз. 

Әкем тулап тұрған жігітке байсалдылық қонар деп, оқуға отырғызды. Алайда 
көкеме кітаптың да септігі тие қойған жоқ. Бұдан нәтиже шықпаған соң, әкем оған 
қолөнер шеберлігін, зергерлік өнерін үйретуге кірісті. Үйде жүріп мұның да үдесінен 
шықпайтынын білген соң, көкемді нағашыларымызға, әжемнің інісі - қатал мінезді 
Серкебайдың қолына бермек боп шешіпті. 
Серкебай нағашымның сонда ауылға келгені әлі есімде. Ол кезде нағашым 
алпысқа таяған кісі еді. Бүкіл ауыл боп аяғынан тік тұрып қарсы алғаны бүгінгідей көз 
алдымнан кетпейді. Сонау алыс көкжиектен қатар түзген төрт салт атты көрінгеннен-ақ 
ауыл адамдары күтіне бастаған. Алдыңғы жорға төбелдегісі Серкебай нағашым екенін 
бәріміз айнытпай таныдық. Ал желе жорытқан үшеуі қасындағы қосшылары болса керек. 
- Серкебай келе жатыр. Серкебай келе жатыр! - дегенде, әжемнің қуанғаны сонша, 
жас балаша елпектеп кетті. Киіздің жаңасын, көрпенің шәйісін, жастықтың жайлысын 
әзірлей бастап еді. 
Әкем мен көкем тысқа шығып, құрмет көрсеткен кейіппен қол қусырып тұрды. 
Бұл екеуін көргенде Серкебай нағашым үзеңгісін шіреніп, ат жүрісін аялдата 
бастады. Серіктері де тізгіндерін тартып баяу жүріске көшті. 
Үйге тақап келгенде әжем көкемді Серкебайдың атын ұстауға жұмсады. Көкем де 
ебелек қағып «Саламалайкүмін» жолай айтып ат шылауына жармасып жатыр. 
- Алейкүм салам! - деп Серкебай нағашым сәлемін алды да, көкемнің иығына 
қолын салып аттан түсе бастады. Көкем сол сәтте нағашымның қолтығынан сүйей қойды. 
Сонан соң Серкебай нағашым алшаң басып менің әкеммен сәлемдесті. Серіктері де аттан 
түсіп жатыр еді. Әкем ауыл жігіттеріне әмір берді. 
- Меймандардың атын ұстаңдар! 
Жігіттер жедел басып, ат тізгініне жармаса беріп еді, Серкебай нағашым қамшысын 
көтеріп, ақырып қалды. 
- Маған көрсеткен құрметтерің аздай несіне елпектейсіңдер, - деп тоқтатып 
тастады. Нағашыммен еріп келген жігіттерге осынау күрт мінез шалдың әдеті әбден 
сырмінез болған ба, жылмиып қарасты. 
- Неменеге мәз боп тұрсыңдар! - деп тағы да зекірді нағашым. - Өзге ауыл болса, 
өзім мен сендер түгілі, еріп келген итіме де құрмет көрсет деп шіренер едім. Ал әпкемнің 
алдына келгенде, бәрің де үйдегідей қызмет көрсетіңдер. 
Осынау ашуы адырайып тұрған қатал кісіден жасқанып біздер жан-жаққа 
тығылып жатырмыз. Жабықтан сығалап бақылаймыз. 
Әкем меймандарды үйге бастап жүрді. Есіктен ең алдымен Серкебай нағашым бас 
сұқты. Әжем оны балаша аймалап, еркелетіп жатыр. Осы кезде нағашымның атқосшы 
жігіттері ішке қоржын көтеріп кірді. Серкебай төрге жайғасып болған соң әжемнің қал-
жайын сұрады. 

- Аманбысыз, әпке. Ауру-сырқаудан саумысыз. Көңіліңіз жайлы ма? 
- Құдайға шүкір, шырағым, - дейді әжем де елжіреп. 
Мұнан соң жаппай жай сұрасу басталды. Ел адамдарының есендігі, мал-басының 
түгендігі сұралды. 
Бұл кезде қоржынның аузы сөгіліп, нағашымның әкелген сыйлықтары көріне 
бастады. Өрік-мейіз, қант-шай, бауырсақтан басқа әжеме арналған көйлектік мата да 
шықты. 
Серкебай асыл киімдерді қонымды етіп, сымбатты киініпті: алдымен құндыз бөркі 
құлпырып көз тартады. Бөркін шешкенде, көк тақыр етіп қырған басында оқалы барқыт 
тақиясы қалды. Бешпет сыртынан буған кемер белдігінің жалпақтығы кере қарыстай еді. 
Сабы күміспен күптелген қамшысын сәнмен қос бүктеп қасына қойыпты. Етсіз қыр 
мұрыны, қысыңқы өткір көзі ашаң жүзін айбарландырып жібереді екен. Қияқтай етіп 
бастырған мұртының ұшы екі езуін жиектеп көмкеріп тұр. Селдір ұзын сақалы кеудесіне 
түседі. Ол аз сөйлеп, әр сөзін нығарлап, таптап, қарсы 
отырған адамына қарай қамшысын немесе сұқ қолын нұқып сесті айтады екен. Нағашым 
ешкімді бет ұаратпайтын, айналасын айбармен меңдеп алған, өркөкіректеу көрінді. Өз 
қатарларының өзін менсінбейтін кісі, біз сияқты бала-шағаға көз қиығын да салған жоқ. 
Бір кештің ішінде Серкебай талай рет көкемді де, қасына еріп келген жігіттерді де 
қыжғыртып алды. Туа біткен мінезі ме, әлде көңілінің хошы жоқ па, әйтеуір бұл 
кездесуінде нағашым нақ бір ескі дәуірдің қатал әміршілеріндей елестейді. 
Әжем бізге өрік-мейіз үлестіріп берді. Аузымыз томпаңдап бәріміз мәз болып 
жүрміз. Мал сойылып, ошақта от маздайды. Жұрт күндегісінен көтеріңкі көңілде болатын. 
Бәрі де абыр-сабыр асығыс үстінде. Біз одан бетер мәзбіз. Желідегі аттардың ер-әбзеліне 
сүйсіне қарап қызығамыз. 
Күміспен көмкерілген құйысқан еріксіз көз тартады... 
Қонақтар көп жатпады. Ертеңіне жолға жинала бастады. Көкемді әкетуге арнайы 
келген екен. Көкем бұрынғыдай емес, тіптен жуасып қалыпты. Айналсоқтап әкеме 
жалтақ-жалтақ қарайды. Серкебай нағашым өзі атқа нығарланып отырып алған соң, баяғы 
әмірлі үніне көшті. Тіптен қатуланып алған. Көкемді қамшымен екі-үш салып қалды да 
ақырып жіберді. 
- Жаман күшікше неменеге жалтақтап тұрсың? Ұзатылатын қыздай сызыла 
қалыпты ғой, қызталақ. Мен саған әлі көрсетермін. Ауылға барған соң екі аяғыңды бір 
етікке тықпасам ба. - Сөйтті де әжем жаққа алара көз тастап, тістене сөйледі. - Балаңның 
сүйегі ғана сенікі, 
әпке! Қалғанын өзіме жіберіңіз бұл тентектің... 
Көкем әжем жаққа соңғы рет жалынышпен қарап еді, әжем де шыдай алмай даусы 
дірілдеп кетті... 

- Қайдан білейін, шырағым. Сүйек өзіңдікі ғой әйтеуір. Адам етсең болғаны да. 
Серкебай үзеңгіге шіреніп тұрып бізбен қоштасты да, ат басын ауылына бұрды. Соңынан 
ат үстінде иығы салбырап еріксіз адамдай көкем еріп бара жатты. Бұрынғы өжеттігінен, 
кайсарлығынан, жігерінен 
жұрнақ та қалмағанына бәріміз де таңдандық. Жат қолға түскендей жабығып кете берді. 
Әжем соңдарынан ұзақ қарап тұрды да, жанарына үйірілген жасты жаулығымен сүртті. 
- Тәңірім жолыңды оңғара көрсін, құлыным! - деді ол ұлына арнаған тілеуін 
болар-болмас күбірлеп. 
Бір ай өтпей жатып әжем көкемді сағына бастады. Жатса-тұрса атын атап 
отыратынды шығарды. Ақыры үш айдың жүзі толар-толмаста әжем көкемнің соңынан 
іздеп, төркініне аттанды. Баласының қасында бір аптадай болып, мауқын басқан соң 
оралды. Алайда үйге келген соң қайта сағынып аһылап-үһілеп әкеме әр жайды айта 
беретінді шығарды. 
- Шырағым, тіптен арып, құр сүйегі сорайып қалыпты. Серкебай оны ертелі-кеш 
кітап оқудан бас алдырмайды екен. Бүйте берсе жас баланың қу сүйегі қалады ғой. 
Әжемнің айтуынша, Серкебай көкемді матап ұстайтын көрінеді. Әр қадамы 
санаулы екен. Содан бір елі ауытқуға көкемнің еркі де жоқ, шамасы да жоқ болса керек. 
Мен көкемдер ауылдан аттанарда Серкебай нағашым еліне барған соң, шынында да, 
көкемнің «екі аяғын бір етікке» тығып 
қояды деп қиналған едім. Сөйтсем онысы қатал тәртіпте ұстаймын дегені екен ғой. 
Көкеме ұзын ақ шапан кигізіп, басына сәлде оратып оқуға үңілдіріп қойыпты. 
- Серкебайдың үйіне кіргенім де сол еді, - дейтін әжем, - қарасам, бір бұрышта ақ 
шапан, ақ сәлделі жас «ұлама» заулатып құран оқып отырғанын көрдім. Аңғарып қарасам, 
өзімнің Момынқұл кұлыным екен, өз көзіме сенбей аңырып тұрып қалдым... 
Енді бір барғанында әжем көкемді ауылға біраз күнге алып кетейін деп 
Серкебайдан өтінген екен, нағашым тыйып тастапты. 
- Бұл баланы қолыңа адам етіп берем, әпке. Ал адам болмаса, итаяқ тазалайтын 
құл етіп қоямын. 
Әжем қанша жалынса да, Серкебай айтқанынан қайтпайды. Екі жыл өткен соң ғана көкем 
ауылға оралды. Үстінде ақ шапан, басында сәлде, аздап едірейген тікенек мұрт қойыпты. 
Ауыл адамдары жас жігіттің мысық мұртына сол күні-ақ күлген. 
Ертеңіне-ақ көкем сәлдені тастап, бұрынғы түлкі тұмағын киіп еді, кәдуілгі 
өзімізге үйреншікті қалпына келді. Содан бастап көкемді ауылдағы екінші көзі ашық 
білімдар адам 
санайтын болды. 

Әжем өзінің кейбір көңілсіз сәттерінде бізді қасына отырғызып алып аңыз-
ертегілер айтушы еді. Бәлкім осындай әңгімемен көңіліндегі көмескі, көлеңкелі сәттерді 
қуатын шығар. «Балаларым, құлақ салыңдар» деп бастайтын әжем. 
- Бұл тәңірінің жер бетінде тірлік орнатқаннан кейін болыпты. Ол кезде жаратушы 
адамзатты жарылқап, топан суынан да сақтаған екен, - дейтін әжем. - Адамдар «тәңір 
жарылқасын» деген сөзді, алғыс айтуды білмесе керек. Күннің жылуын, самалдың 
шипасын, айдың ақ сәулесін, жер жемісін керегінше пайдаланғанымен, бірде-бір іш 
жылытар 
ықыласты сөз айтпапты... Сондықтан қажыған Күн Алла Тағалаға арыз айтыпты: 
- О, жаратқан ием, дамылдауды білмей, сабырлауды білмей, ұйқы көрмей, күлкі 
көрмей тірлік үшін қызмет етем. Дүниенің түкпір-түкпіріндегі кеудесінде жаны бардың 
бәрін шуағыммен қыздырам. Бір тал шөбінен бастап, жер бетінің бәріне шұғыла төгем. 
Таң сәріден арай шашып ғаламды түнектен арылтамын. Бәріне нұр беремін. Жарқырап 
көрінгенімде, тірліктің бәрі жадырайды, күледі, қуанады, жұбанады. Суықтан тоңғандар 
жылынады, жауыннан мес 
болғандар денесін құрғатады. Ал өзің өмір берген дүние бой жазып керіліп, сәулеге 
көміліп, гүл шашағы өріліп мамыражай күйге енеді. Мен түн мен түнек сияқты дүниеге 
ауыр зіл, қоңырқай түр әкелмеймін. Мен өзіммен бірге күлкі мен қуаныш әкелем. Мен 
барда қар еріп, сай-сала сылдыраған бұлаққа толады. Мен барда бұтаққа бұлбұл 
қонады. Бірақ осыншама баға жетпес еңбегімді елеп бірде-бір тірлік иесі алғыс айтқан 
емес. Мұндай әділетсіздікке шыдар шама қалған жоқ. О, тәңірім, сондықтан мені бұл 
азабыңнан босат. Тыным бер, аздап тынығайын! 
- Бара бер. Баяғы қызметіңнен танба, - депті Алла Тағала Күнге, - мен сенің баға 
жетпес еңбегіңнің алғысын немен өтеуді ойланайын... 
Күн кеткен соң Алланың алдына Ай келіпті. Жадырай күліп, жарқын сөйлепті: 
- О, тірліктің тірегі, бар әлемнің жүрегі - жаратушы ием, өзіңе тілекпен келіп 
тұрмын... 
- Неден тарықтың, неден түңілдің, түн еркесі - алтын Ай. 
- Айналайын тәңірім. Сен маған көмескі нұр беріпсің, суық сәуле сыйлапсың. 
Күн көзі жұмылған соң, зіл қараңғы түннің бар тұңғиығын жарық етем деп мен келем! 
Қара аспанның қақ төрінде тұрып төңіректі мамық сәулеге бөлеймін, адасқанға нысана 
боламын... Бетімнен сәукелемді бірте-бірте ысырып, күн санауға, апта мен ай санауға 
көмектесем. Ал жүзім толған күні аспанның ақ еркесіндей ашық кейіппен күлгенімде, 
торғын сәулеме тояттамай бар 
әлем үнсіз рахатқа батады. Ай сәулесі түнгі ұйқыны күзетіп, бақытқа бөлейді. Мен болсам, 
Күн сияқты шақырайып жалыныммен қарымаймын. Менің нұрым жұмсақ, сәулем 
саумалдай татымды. Тіптен күндіздің өзінде дамыл көрмей, Күн соңынан ілесіп жер 
бетіне қараумен болам. Бірақ менің бұл қимас қылығымды адамдар байқамайды. Өйткені 

Күннің шақырайған сәулесі менің ұлпа нұрымды тұншықтырып тастайды. Осы уақытқа 
дейін менің ұзақ жылғы адал да айнымас, жайлы да жағымды еңбегімді бағалап бір тірі 
жан алғыс айтқан емес. Қайта адамдар жүзіндегі дағын, маңдайындағы әжімін менен көріп, 
«ай бетіндей шұбарланып бітіпсің ғой» деп бір-бірін келемеждейді. Ал әбден толысқан 
шағымда ең сүйкімді болармын деп дәмеленсем, ол сәтімді де адамдар күлкіге 
айналдырды. Бір жақтырмайтын адамын көрсе, етжеңді кісіні кезіктірсе - «беті айтабақтай 
болып безерген біреу екен» деседі... Бұдан артық қорлық, бұдан артық мазақ бар ма маған. 
Енді шыдай алар емеспін. Бұл қызметіңнен босата гөр, тәңірім! 
Осылай деп Ай бұлт арасына кіріп алып ықылық атып жылаған екен... Сол 
кезде жаңбыр жауыпты... 
- Күмістей таза көзіңе жас алып жабыға берме, аппақ Айым, - депті Тәңірі, оны 
жұбатып. - Онан да қызметіңнен жаңылма. Мен тілеуіңнің орайын ойланып көрейін. 
Осы кезде өкпек Жел құтырынып, жан-жағына жаланып, Алла Тағаланың 
алдына жетіп келіпті. Тәңірдің тағына қонған шаң-тозаңды үрлеп жіберіпті де, аяғына 
оралып жатып алыпты. 
- Мен дамыл көрмей тау кезем, тас кезем. Ел асам, бел асам, орларды үңгимін, 
орманға сүңгимін, даланы шарлаймын, теңізді барлаймын. Өлкемді төтелеймін, 
желкенді жетелеймін, толқынды ойнатамын. Бұлтты қуып, жерге жауын сыйлаймын, елге 
зәуім сыйлаймын. Егер мен болмасам, адамзат аптап ыстыққа шыдамас еді, бастарын 
бірге құрамас еді; аузы сусыз кебер еді, алқынып тер төгер еді. Мен соның бәрінен самал 
болып есемін, сағым болып көшемін. Бірақ алғыс алған күнім жоқ, сондықтан да мұңым 
көп. Болдырдым, тынығайын, мұрсат бер, тәңірім. 
Бір шеттен сылдырап Су келіпті. Алланың аяғына бас ұрып тілегін айтқан екен. 
- Менің де күнім күн емес, тәңірім. Ой-қырын кезіп даланың, дамыл көрмей 
ағамын. Жердің шаңын жуамын, елдің тәнін жуамын. Сусаған шөлін басады, бір жұтып 
демін 
ашады. Соның бәрін, тәңірім, көтере берем қашанғы. 
Сонда Алла Тағала ойға кеткен екен. «Иә, тіршілік біткен, шынымен-ақ 
алғысқа сараң екен, жақсылыққа жалаң екен. Мен бұларды жазғырайын, жазалайын!» - 
деп түйіпті. Сөйтіпті де бар мақұлық біткенді, адамзат атаулыны жинапты. 
- Ей, жамағат-жарандар, бәрің бері қараңдар, - депті, жаратушы 
жиналғандарға. Күн мен Ай, Жел мен Су сендерге өкпелі екен. Сондықтан да бұдан былай 
қызмет етуден бас 
тартпақшы. «Еркімізге жібер, ендігі жағдайды өзімізше қарастырайық» деп тілек етеді. 
Тыныққысы келеді... Сендерді шақырғанымның мәнісі осы еді. Бұдан былай қалай тірлік 
етпексіңдер, не амал таппақсыңдар? Сонны айтыңдаршы, кәне. 

Бұл жайсыз хабарды естігенде Адам шошып кеткені сонша, өңі қуарып сала 
берген екен. Аузына сөз түспей абдырап, Күн мен Айға, Жел мен Суға жығылып тағзым 
ете 
берген екен. 
Жаратушы ием жиналғандарға сұрақ беріпті. 
- Кімнің қандай ойы бар? 
Бәрі үн қатпапты. 
Жалғыз ғана жарғанат ыршып шығып, шоршып ұшып безілдей жөнелген екен: 
- Жаппар ием, жайымызға құлақ сал. Пендем десең, біздің де тілегімізді тыңда. 
Егер Күніміз сөнсе, үніміз өшпей ме? Жарымыз бітпей ме? Адамзат жер сипалап, аң 
біткен адаспай 
ма? Құс бағдарынан жаңылып жарға соқпай ма? Гүл қуарып, жер суалмай ма? Ай батса 
ше? Жыл мезгілінен адасып, теңіз ретсіз тасымай ма, көл ретсіз көлкімей ме? 
Сапырылысқан тірлік орнап, саналы сәттен қол үзіп қалмаймыз ба? Су тартылса не 
болмақ? Бұлақтың сылдырынан айрылар едік, қанатымыз қайрылар едік. Қимылсыз сусап 
жатар едік, бір тамшы суға көзімізді сатар едік? Жел тынса ше? Бір жердентұман арылмай, 
бір жерден тамшы табылмай, бір жерге бұлт үйірліп, бір жерге суық шүйіліп, жылжымай 
жатар еді. Пенделерді аяй гөр, жаратушы ием. 
Осыны айтып жарқанат Тәңірінің алдына топ ете түсіпті. 
«Мынау шыбындай неме шыжгөбек боп шындықты айтып тұр ғой. Расында да 
өмірдің астан-кестеңі шығады екен-ау», - деп ойлапты жаратушы. Сөйтіп қайтадан 
жарлық 
береді: 
- Күн мен Ай, Жел мен Су баяғыдай қызмет етсін. Сендерді тірлікке тірек 
болсын деп жаратқам әуелі. Содан танбаңдар, - депті. Бұған қатты ашуланған Күн өзінің 
сәулесімен жарқанаттың көзін ағызып жіберіпті. 
- Енді көзіме түссең, күл етіп күйдіріп жіберемін, - депті Күн. 
Жел бұрқана долданып: 
- Маған тап болсаң, пәрше-пәршеңді шығарып, жүнше түтермін, - дейді. 
- Мен сені тұншықтырып өлтіремін, - депті Су. 
Ал Ай өзінің жарқын күлкісін төккен күйі үнсіз қалған екен. 
- Енді қайттім мен сорлы. Жазығым жоқ бишара едім ғой. Өзім үшін емес, 
бүкіл тіршілік үшін тілек білдірмедім бе, Тәңірім? - деп зарлапты жарқанат. 
Сонда жаратушының жарқанатқа жаны ашып жарлық беріпті. 

- Күн көкжиектен көрінбей, көз байлана бастағанда; Айдың жүзі әлі де шыға 
қоймаған сәтте; Жел тынып, жекен жапырағы ұйыған сәтте ұшып шығасың. Ал күндіз Күн 
көзінен жасырынып, қуыс-қуыс жырада, тастүнек сынада, үйдің жәрегінде жатасың. 
Аштан өлмес үшін қос емшек беремін. Бірінде сүт, бірінде су болады. Осылай тірлік 
етесің енді. 
Содан бастап жасқаншақ адам Күн мен Айды, Су мен Желді сыйлайтын болған 
деседі, төртеуіне табынатын болған деседі. Жарқанат болса адамның абыржып, үрейі 
қалмағанын көргені үшін адам атаулыдан талай-талай қорлық көретін болыпты. 
Адам да жарқанаттан жасқанып қорғанып жүретінді шығарыпты. 
Міне, балаларым, жақсылыққа жамандықпен жауап бермеңдер. Жақсылықтың 
өтеуі де жақсылық болсын. 
Біз осылай үлкендерден ғибрат алып өсіп едік. Ал үлкендердің әр өсиеті - өнер 
мен өнегенің ең шыңы ғой. 
* * * 
Ауылда бас қосып, байыпты әңгіме айтар кештер көп болушы еді. Мал өрістен 
қайткан соң, ымырт үйірілгенше бір төбенің басына шығып алып үлкендер шүйіркелесер 
еді. Ел жаңалығы, күнделікті тірлік қамы, ертеңгі күннің еншісі - бәрі-бәрі осы басқосуда 
ортаға салынатын. Егер 
әңгіме арқауы ұзаққа созылмаса, кәриялар балуан күрес, жаяу жарыс, тартыспақ сияқты 
ойындар ұйымдастырып, қызығына мәз болып отырар еді. Қараңғы қоюланып, көз 
байланарда бәрі үйді-үйіне тарасатын. 
Кейде ел ішіне ақын келіп қонар еді. Бүл - ең бір сәтті күн, ең тәтті күн болатын. 
Барша жұт ақын түскен үйге жиналып, иін тіресіп тұратын. Үйге сыймағандары жабықтан 
сығалап, ал кейбіреуі ақынның үнін алыстан естігеніне риза болатын. 
Көкем келгелі, ел адамдары әжемнің отауына жиналатын. Көкем әндетіп отырып 
халық жырларын, хиссаларды оқыр еді. Өзгелері ентелей түсіп, үйып мүлгіп, теңселе 
толқып тыңдайтын. Осылай көкем жарықтық өле-өлгенінше ел ішінің ең қалаулы 
жыршысындай өтіп еді-ау. 
Хиссалардың маржандай тізілген таза тілі, оралымды ойы, қиял жетпес теңеулері, 
ертіп отыратын екпіні, ұйытып тастайтын ұйқасы тыңдаушының жан сарайын 
жарқыратып 
жібергендей сезілетін. Мен осынау халық қазыналарын алғаш рет ақындардан, көкем 
сияқты көзі ашық білімділерден сіңіргем. Солардан дәм татып, солардан сусындағам. 
Көкемді көрші ауылдар қолқалап шақырып әкетіп, түнімен жыр оқытатын. Көкем 
де мұндай кештерден бас тартып корген емес. Көкеме жыр құмар жанның бәрі, хиссаның 

қай жерін жаттап алғысы келген ынтызарлар, жұрт отырған жерде бір жырдың кей 
шумақтарын жырымдап 
айтса да «біледі екен» деген атқа ие болу үшін қызыққандар да келетін. Көкем болса 
ерінбей-жалықпай әр толғауды бір айтып еске түсіретін. Шынында да, өздері қара 
танымайтын 
жырқұмарлардың кейбіреуі келесі бір кеште өзінше жыр соғатын. Сондықтан ондай 
кісілердің көбі көкемді «ұстазым» десетін. Серкебай нағашым көкемнің дін жолына 
түспей, 
сәлдесін алып тастап ойын-сауық, ән-жыр қуып кеткеніне талай рет ренжіді. «Ауылдың 
«жын-шайтандарының» бәрін төңірегіне жинап алып албасты басты ма сені» дейтін. 
- Онан да ата-бабаларыңның аруағы риза болсын деп құран оқып тұрмайсың ба? 
«Е-е», «е-е» деп ешкіше маңырап отырғаннан қашан арылмақсың, түге? - деп көкемді 
мазақтағаны да бар. 
- Құранды жұма сайын оқимын ғой, нағашы,-деп көкем ақталмақ еді, ана кісі 
бұрынғысынан бетер ашуланды: 
- Тьфу, антұрған неме. Бір жұмада бір-ақ рет құран оқығаныңды да міндетсінесің-ау осы, 
сен шірік. Күніне неше реттен оқысаң да аруақтардың парызын өтей алмайтыныңды 
ұмыттың ба? 
Сонан соң нағашым өзінің бауырларының ынжық екенін, бүкіл ел намысы, ел 
ары өзінің мойнында екенін, ауылдың атын шығарам деп жүріп құранға құлап отыруға 
мұршасы да, уақыты да жетпейтінін айтып ренжіді. 
Көкемді оқытқанда арнаулы ғұлама шығар, құранды соның қолына берермін деп 
үміттенгенін айтты. Енді сол үмітінің ақталмай, шәкіртінің селкілдек шегірткеге ұқсап 
кеткеніне өкінетінін білдірді. 
Байқасам, нағашымның өзі де құранға құлшылық етіп отыруға мойны жар 
бермейді екен ғой. Жасынан дін құдіретіне иланып, дін жолына беріліп өскен соң, енді 
аруақтар алдындағы парызынан қорқып, ақыреттің тауқыметінен тайсалып көкем арқылы 
күнәсін жумақ екен. 
Бір қызығы - нағашым ұрысқанда, көкем шынымен-ақ кінәлі адамдай мойнын 
салбыратып үнсіз отырып алатын. Мұнысы қатал мінез Серкебайдың көңілін басу ғана еді. 
Нағашым ауылына аттанысымен, көкем ескі әдетінше жыр айтып, хисса оқып өз 
қызығына түсіп кеткен. 
Есейгенде көкем елді шулатып жүріп үш рет үйленді. Үшеуінде де дау-жанжал, 
ұрыс-керіс, айтыс-тартыссыз тынған емес. Ат-шапан айып төлеп, құдалардың алдына 
жығылып жатып, ел ақсақалдары әрең дегенде бітістіруші еді. Жас күніндегі ұрыс десе 
ұмтылып тұратын ұрма мінезі, жанжал десе жанып кететін жарғышақ қылығы кейін 
осылай тынған болатын. 

Әкемнің үлкен ағасы Төлебай атам ұзын бойлы, кең жауырынды, тәмпіш мұрын 
шал еді. Ағара бастаған шоқша сақалын тараштап тұйық отыратын. Қолынан ұзын таяғы 
түспейтін. Үйде байыздап отыру әдетінде жоқ еді. Базарға да шықпайтын. Малмен бірге 
өріп, өрістен малмен бірге қайтатын әдеті болатын. Отар соңынан қалып қойған қозы-
лақты жинастырып жүргені. Ішім-жемі орталау, көп балалы кісі еді. Осылай баяу 
тірлікпен ілбіп жүріп сол атам бір күнде дүние салды. Ізінше үш-төрт жылдың ішінде 
балаларының көбі өліп, жалғыз ғана Құрманкүл атты қызы қалған болатын. Оның менен 
үш-төрт жас үлкендігі бар. 
Ал үлкен әпкем Үбішті мен еміс-еміс қана білемін. Әкемнің айтуынша, ол ерте 
хат танып, кітап оқыпты. Жазу да қолынан келеді екен. Біздің аймақта алғашқы қара 
танып, хат жазуға қолы жеткен қыз - сол әпкемнің жалғыз өзі көрінеді. Әпкемді Байтана 
руынан Рысқұлбек Омаров 
дегенге бесіккерті етіп атастырған екен. Ол сауатсыз, салауаты аздау боп өсіпті. Қыз бой 
түзеп ел көзіне көріне бастағанда, жұрт ішінен «қайран ақтотыдай сайрап тұрған қыз, 
аузын ашпас білімсізге қор бола ма» деген сыбыстар көбейген екен. Әкем бата бұзбаймын, 
серттен кетпеймін, 
бұйрықтан аса алмаймын, арыма таңба түсірмеймін деп 1912-13 жылдары әпкемді ұзатқан 
екен. Неден екені белгісіз, әйтеуір әпкем ұзатылып барған соң, бір жылға жетпей дүние 
салды. Ел бұған қатты қайғырды. Әкем өмір бойы қызының мезгілсіз өліміне күйініп 
жүруші еді. Бәлкім, өзі өкініш өртін тұтатқанын сезген шығар. Осы өкініш оның өзге 
қыздарына деген көзқарасын, тіптен бүкіл әйел қауымына деген ұғымын өзгертіп 
жіберіпті. Үнемі қамқорлықпен қараушы еді. 
Ауыл жатаған кесек үйлерде қыстап шығатын да, көктемде алыс жайлауға 
қоныс тебетін. Шабындық пен егіндікті ат тұяғы шиырламасын деп содан күз түскенше 
мал 
біткенді жайлаудың бір танабынан екінші танабына көшіріп жүрер еді. Ауыл адамдары 
егінді аз егетін. Ағаш соқамен аздаған жерді атыздап жыртып, дән сепсе болды деп жүре 
беретін. Тек күзде ғана егін оруға оралады. 
Егінді қол орақпен орып, ат тұяғымен бастырушы едік. Мұндайда әсіресе ат 
тізбегін шыркөбелек қуалап, айқай-шуға қарық боп қалатын да балалар, жұрттан 
көңілді жүретін де балалар. Ақыры тамағымыз қарлығып, әбден шаршағанымызда айдауға 
түскен малдарды еркіне жібереміз. Сонан соң үлкендер сабанын екшеп, дән суырар еді. 
Жел тұрғызу үшін бар бала жиылып ысқыратынбыз. «Жел шақырғанға келеді» деген сөзді 
онда жиі еститінбіз. 
Астық суырып, ақ сабанынан тазалаған соң - қалбырға салып елейтін. Онан соң барып 
бала біткен дәннің ірі тасын теруші ек. Үлкендер астықты тақиядай етіп үйетін де, 
шынтақтап өлшейтін. Сол арқылы қанша батпан өнім алғанын есептеп шығарады. 
Ауылдың ақсақалы қызыл 

қырманға келіп, үйілген дәннің жанына тізерлеп отырар еді. Береке сұрап, молшылық 
тілеп, ырыс дәметіп алақап жайып ақ тілеу арнайтын. Дәннің алдын қапқа сонан кейін 
ғана көсіп салатын. Диқан бабаның берген ризығынан әркім нысабына қарай қаптап-
дорбалап алатын. Ешкім де бір- 
бірінің қолын қақпайтын мұндайда. Өйткені егін жинап-бастыру, дән тазалап екшеу 
сияқты бар тірлік ортақ күшпен, асармен біткен соң, жемісі де ортақ деп білетін олар. 
Бала кезімде егіншінің осындай әдемі дәстүрін көріп едім. Кейін орыс 
диқаншыларымен іргелес қонып, отырықшылықққа үйрене бастаған ауыл адамдары бірте-
бірте жерді сапалы жыртуды, егінді бабымен егуді үйрене бастады. «Аттың жалын қамыт 
қажап, ат сауырын қайыс 
соққылағанның несі жақсы» дейтін қазақтар, жерден алған жемістің дәміне түсіне берді. 
Сонан соң орыстармен ортақтасып егін салуды әдетке айналдырды. 
Ал тақыр кедейлер байлардан күш-көлік, киім-кешек, тамақ алып дән сепсе, өз 
жерінің өніміне өзі қожа бола алмай, түсімнің төрттен бірін ғана иемденіп жүрді. 
Көшпелі тірліктің көлемі тарылып, ауқымы азая бастаған сайын егіншілік ұлғая 
берді. Малды ауыл қыс бойы Қаратаудың ар жағын жайлап, ерте көктемде елге оралар еді. 
Сөйтіп кедейлерге қос беретінді шығарды. Біздің Үсен әулетінен Нияз байдың тұқымдары 
жарлыларға қос беріп-ақ табысқа белшесінен батып жүрді. 
Біздің үй қосқа жалдануды білмейтін. Өзінің шағын тіршілігін күйттеп, қысы-жазы елден 
ұзай қоймайтын. Оның есесіне Үсеннің бір бұтағы Баймен мен Тойтабайдан тарағандар 
коллективтендіру кезеңіне дейін жалшылықтан арылып көрген емес. Жұпыны 
шаруасымен жұрт қатары тірлік ететін үсендіктер, байлығы тасыған Нияз ұрпағына 
қарағанда, өздерін бір-біріне жақындау сезінетін. Кейін жұтқа ұрынып жұтап қалған Нияз 
ұрпағының жарымы әлгі қарабайыр ағайындарының қатарына қосылып жатты. 
Менің әкем үлкен үйдің иесі есебінде үсендіктердің ішіндегі құрметтісі 
саналатын. Диқан ауылы әкемді мүлтіксіз тыңдап, оған арқа сүйеп отырушы еді. Нияз 
ұрпағының екінші жартысы 1925 жылдары бір тойдың жанжалына килігіп, мал-мүліктен 
жүұтады да, біздің диқаншыларға 
қосылған болатын. 
* * * 
«Соғыс» деген сөзді қашан естігенім жадымда жоқ. 1916 жылдың оқиғаларын 
дәлме-дәл елестете алмаймын. Әйтеуір әйелдердің жас төккені, ерлердің үрейлі жүзі, 
күннің 
тұтылғаны көз алдымда. 

Елге келген жолаушылар «Жұмысшылар алып жатыр! Жұмысшы қолы керек 
екен! Ор қазуға жұмсайтын көрінеді! Жер қаздырады!» деген суық хабарларды қаптатып 
жіберген. 
Әлі ауылдан ешкімді шақыртпаса да, әлгі хабарлардың өзі-ақ көзге жас, көңілге 
қайғы әкеле бастаған еді. 
Күні бұрын күңіреніп зар илегендер де табылды: «Енді қайтем, қарағым-ау? 
Соғысқа сені де шақыртар күн жеткені ме шынымен... Жарығым-ау, қандай амал 
табайын», - деп еңіреген аналардың көз жасын көргенде, жас жігіттер абыржып, еркінен 
айрылып қалғандай болушы 
еді. Күңіренген ауылда күй болар ма. Бұрынғы ән-жыр төгілетін көмейлерден зар 
шертілсе, ауылда не сән болар. Күндіз-түні қабақтары ашылмай, мойындарына 
бұршақмсалып тілеу тілеген әжелер, бебеу қаққан аналар, мұңайғанмжас келіншектер бар 
тірлікті ұмытқаны сонша, мал-мүлік тұрмақ, біз сияқты бала-шағалар да назардан тыс 
қалып қойып едік. Амал таппай бастарын тау-тасқа ұрған ерлер алдымен көз көрмес жаққа 
көшпек болды. Онан соң әскерге адам жинаушылармен белдесіп ұрыспаққа бекінді... Одан 
болмаған соң жас жіғіттерді жекжат-жұраттарына, туған- туыстарына, нағашыларына 
жедел жөнелтіп жатты. Бұл аласапыран бірнеше күнге созылды. Үлкендер әлдеқайда бір 
жиынға барып, суық хабармен оралып жүрді. Ақыры әйелдер көз жасын тыйып, белдерін 
бекем буып, үй басынан қаржы жинай бастады. Шөп тартып жігіттердің бағын сынауды 
шығарды. Сонан соң шөп түскен жігіттерді ауыл боп улап-шулап станцияға 
аттандырысатын. Кешке қарай әлгі «әскерге алынғандар» қайтып оралады. Еріп барған ел 
жақсылары «жастарды бастықтан құн төлеп алып қалдық» дейтін. Қайтадан түңлік басы 
әскерге берер адам іздеуге көшкенде, ауылдан он жігіттің орнына жалғызбасты Қожамкұл 
жарлыны ғана бодау ететін. Оған жылы киім кигізіп, үй басы қаржы жинап, көп болып 
станцияға дейін шығарысады. Тап сол күні кешке күн тұтылып, батыс жақ үрейлі күлгін 
түске малынып еді. 
«Күн күйді! Күн күйді!» десіп, жамандыққа жорып зарлаған әйелдердің үні 
құйқа тамырыңды шымырлатады. 
- Ақыр заман! Ақыр заман келеді! - десіп ел қорқынышпен күбірлеседі. 
- Бір шеттен молда шығып азан шақыра бастады. 
- Алла акбар, алла акбар! Иля и ляха илалла, ля иляха илалла! Мұхаммед 
расулла. Мұхаммед расулла! Алла акбар! Алла акбар! Ля иляха иллала! - деп күңірентіп 
ала жөнелді. 
Азан уақытында жұрттың бәрі сілтідей тынып, іштей дұға қайырып отырды. 
Әкем мен көкем Қожамқұлды аттандырып салушылармен бірге кетті. Мен әлдебір 
беймәлім кесепаттың 
келгенін жүрегіммен сезгендей шошынып әжемнің етегінен жармасып алдым. 

- Бисмилля де! Бисмилля де! - дейді әжем менің сұп- сұр өңіме үңіліп. Жұрт 
ес жиып өзді-өздеріне келгенше, күн бетіндегі қара дақ қайтып та қалған еді. Мұны 
көргенде бәрі 
шу ете түсті. 
- Ә, құдай! Ә, тәңірім, жар бола гөр! 
Әйелдер енді қуаныштан жылап жүр. Бәрі молдаға табынып, ақыр заманнан 
алып қалған нақ бір соның өзіндей тағзым етіп жатыр. Әркім атаған құдайыларын, сый-
сияпатын да молдаға төге бастады. 
Сол кештен бастап ел бір апта бойы құрбандық шалып, құдайы таратумен 
болды. Үлкендер «құдайың қабыл болсын» деп дәмді етке кекіре тойып жүрді. Біз болсақ, 
солардың сарқытына мәз боп, кешегі үрейлі күнді ұмытып та кетіп едік. Ел жадырап еркін 
тірлігіне қайта ауысты. 
Бірнеше айдан соң Қожамқұлдан хат алдық. Өлеңмен жазылған екен. 
Қожамқұл алыста жүріп ауылды аңсағанын, жат жерде жалғыздық шеккенін, көңілі 
қайғыға, көкірегі шерге толы екенін, туған-туыстарының жүзін көруге зар болып жабығып 
жүргенін жырмен шағынып айтыпты. Ауыл адамдары бас қосқан жерде сол хатты оқып, 
көздеріне жас алысатын. Әркім жаттап алып елден-елге таратып жіберген еді. 
Мен әлі күнге дейін Қожамқұлдың сол хатынан кейбір жыр жолдарын 
ұмытқам жоқ. 
Кір жуып, кіндік кескен жер, аман бол, 
Шортандай жүзген айдын көл, аман бол! 
Бір басы ер жігіттің не көрмейді 
Келгенше біздер қайтып ел, аман бол 
Не келіп, не кетпейді ер басына, 
Ермейді ер жігіттің ел қасына. 
Келерміз төрт-бес айда елге қайтып, 
Аз уақыт ойнап жүріп ор басында. 
Қожамкұл хат танымайтын. Оның үстіне жыр шығарып көрген емес. Шамасы 
окопта жатқан қазақтар елін сағынғанда елжіреп отырып бірігіп өлең жазса керек. Жазу 
білетін біреуі қалаған кісінің бәріне көшіріп берген сияқты. Ел сүйген азаматтардың осы 
бір шынайы жыры бала күнімнен жүрегімде қалып қойыпты. 
Бүкіл ауыл болып Қожамқұлға қаржы жіберіп тұрды. Айтқандай-ақ, бір жылдан 
соң ол елге аман-есен оралып, баршамызды қуантқаны бар. Әр үй кезекке тұрып, 
Қожамқұлды таласа қонақ ететін болды. Жаз бойы біздің ауылда сыйлы адам болып жүрді 
де, кейін сый-сияпат 

жиып алып, өзінің қара жұмыста бірге болған тағдырлас жолдастарының еліне аттанып 
кетіп, содан қайтып оралған жоқ. 
Алғашқы империалистік соғыс жайлы менің есімде қалғаны осы еді. 
* * * 
Ел «жаманшылық жылы» немесе «жылан жылы», «ашаршылык жылы» деп 
атаған сонау 17-18 жылдардың ауыртпалығы есімде қалып қойыпты. Екі жыл қатарынан 
біздің жақта құрғақшылық болып, жерден дән өнбеді. Көктемнің өзінде-ақ көгеріс шөп 
қурап, айнала сартап болып сазара бастаған еді. Малдың аузына қорек ілінбей, сар даланы 
кезіп жүрді. Оның үстіне қыс 
та құтырынып келіп еді. Қолда қоры жоқ кісіде не шара болсын. Қыстың алғашқы 
күнінен-ақ мал бишара жаппай қырылды. Қора іші өлексе сасып қаңси берді. Қорадан мал, 
қолдан амал кеткен. Адамдар шамасыз, шарасыз қайғыға түсті. Осылайша олар келесі 
көктемді құр алақан жайып қарсы алды. Біздің малдан небәрі үш ешкі аман еді. «Жуанның 
созылып, жіңішкенің үзілер шағы» түскенде сол үш ешкінің шандырын тартқылап 
амалдадық. Аз ғана сүтке су қосып ағарған атын көбейткен боламыз. Шалап болса да, 
талшығымызға жарайтын сол еді. Кейде әкем үй мүліктеріне айырбастап бірер қадақ ұн 
әкелсе, быламық көже ішіп көтеріліп қаламыз. 
Сол жылы көктемде Бурное станциясына шойын жол тартылды да, бұл жер 
сауда-саттықтың қызу орталығына айналды. Әкем жарты пұт ұн, бірнеше қадақ құмшекер 
тапқан еді. Станциядан жатақ үй қарастырды да, көкем мен әжемді сонда орналастырды. 
Сөйтіп әлғі ұн мен шекерді әжем мен көкем базарға сатып азын-аулақ пайда түсірмек. 
Әжем мені өзімен бірге ала келді. Еңселі үйлерді, ығы-жығы көшені, сапырылысқан сан 
халықты, ауқымды құрылысты алғаш көргенім осы еді. Бұрын есектің ақырғанынан күшті 
дауыс жоқ деп жүруші едім. Сөйтсем, паровоздың жай ысқырғанының өзі құлағыңды 
бітеп жіберердей ащы келеді екен. Бір күнде көрген жаңалығым мен әртүрлі әсерден 
қатты шаршаппын. Ауыл мен станция арасы төрт шақырымдай еді. Мені шаршатқан 
жолдан бұрын жолай көрген қызықтарым сияқты. Әкем бізді әкеп салды да, қайтып кетті. 
Әжем болса бірден өз тірлігін қамдастыра бастады. Мені төсекке жатқызған соң, өзі үн 
мен құмшекерді араластырып жент жасай бастады. Әжемнің қимылына көз салып жатып 
ұйықтап кетіппін. 
Таңертең әкем келіпті. Көзімді ашсам үйдегілердің бәрінің жүзі қуарып отыр 
екен. Үрейленіп сыбырласады. Еш нәрседен бейхабар жатқан мен «не болды?» деп ұшып 
тұрыппын... Алайда әжем басымнан сипады да: «Ұйықтай бер, құлыным» деп сыбырлады. 
Үй-іші дымқыл тартып күңгірттенеді. Төбеден тамшы ағып түр. Түнде нөсер 
жауын жауған еді. 
- Жоқ, апа,- деді аз үнсіздіктен кейін әкем, жиналыңыз, ауылға қайтамыз. 
Тәуекел дейтін түк те қалған жоқ. Көк піскенше, амалдап күн көрерміз. 
- Мен өзім қала берейінші, - дейді көкем. 

Әкем ашулана тіл қатты. 
- Саған сенген тәуекелің бар болсын! 
Тез арада жиналып та үлгердік. Төртеуміз тысқа шықтық. Көрші үйдің алдында, 
неге екені белгісіз, жұрт топталып тұр. Біз жылдамдатып өте шықтық. Жолай әжемнен 
ұққаным: «көрші үйде бір жапырақ нан үшін адамды тамақтап өлтіріп кетіпті». 
Енді көкем үйде бадырайып отыра алмайтын болды. Жаяулатып Қаратау 
жақтағы әпкелеріне тартып кетеді. Мінер көлік жоқ. Алайда ол жақтан көкем құр қол, 
салбырап 
қайтып кеп тұрғаны. 
Ауылымыздың екінші қапталынан Ташкент-Пішпек (Фрунзе) тас жолы өтуші 
еді. Біз оны «Қара жол» депм атайтынбыз. Мыңбұлақтың бір көзі - Қолбастауда 
почтамстанциясы болатын. Көкем сонда барып ат айдаушы болыпморналасты. Әжем 
көкеммен бірге сол «Бекетке» кетті. Үйде қалғандарымыз ақ шалап пен быламықты 
қанағат тұтып отыра бердік. Бір күні әкем жолаушылап барып көгеріп кеткен екі қап 
бидай әкелді. Сол бидайды қайнаған сумен жуып, кептіріп, шетінен қуырып жеп 
қаужалақтап қалдық. 
Біраз уақыттан соң күн жылынып, жер кебе бастады. Әкем ары-бері шапқылап жүріп 
өлмес ауқат тауып жүр. Бір күні ол бірнеше қадақ құмшекер, жарты пұт ұн және 
бір түйір шай әкелді. Мұны советтік азық-түлік комитеті көмекке беріпті. Сүт көже жасап, 
аздап тойынып қалдым. Күн көзі әбден жылынған соң, әкем мені ертіп «Бекетке» әжеме 
әкелді. 
Әжем қатты сағынған екен. Бізді көргенде көзіне жас алып босап кетті. Бәріміз 
де жүздесіп жадырап отырмыз. Әкелген шай-қантымызды, ұн мен жармамызды бердік. 
Көкем жолға шығып кетіпті. Барлық ат айдаушылар ұзын сарайға ұқсас жатақта тұрады 
екен. Жағдайлары мэз емес. 
Біз көкемнің келуін күттік. Көкемнің қуанышында шеек жоқ еді. Мені 
аймалап сүйіп, аспанға көтеріп, әпкелерімнің хал-жайын сұрап жатыр. Біраз шүйіркелесіп 
отырған 
соң, әкем мен көкем станция бастығына кетті. Біржола есеп айырысып, жұмыстан босап 
қайтып келді. Көп аялдамай төртеуміз ауылға қуанып қайтып едік. Әжем ат 
айдаушылардың әйелдерімен, бала-шағаларымен көңілді қоштасты. 
- Құдайға шүкір, немерем келіп ертіп барады. Тәңірім бұл қуанышқа да 
жеткізді. Сендер де жақсылыққа жетіңдер, - деді әжем жолға шығар алдында. 
Жолай әжемнің досы - Иманқұлдың үйіне аялдадық. Әйелі бізді айранмен 
сусындатып, барын алдымызға тосты. Жолға шығарда Иманқұл бұзаулы кер сиырды 
алдымызға 

көлденең тартты. Әкем ақшасын төлеп, көкеме жетелетті. Иманқұл бізге бір пұт тары 
сыйлап, қошеметпен шығарып салып еді. 
Ауылға келген соң ақ көбейіп, аузымыз қою айранға тие бастады. 
Сөйтіп жүргенде май айы да туған еді. Көкем төрт күн бойы жер аударып, оған 
тары септі. Әпкелерім даладан әлдебір шөптерді теріп әкелетін. Қандай шөп екені есімде 
жоқ. Әжем сол шөптерді сүтке қайнатып, кейде құр суға салып ас жасайтын. Біз соны жеп 
қанағат етеміз. Бірде сондай көк сорпаны ішкен соң, бір сағат өтпей жатып шетімізден 
баудай түсіп құлағанымыз бар. Менің жағым қарысып, көзім тұнып кетті. Басым айналып, 
лоқси бердім. Әжемнің зәре-құты қалмады. Әрқайсысымыздың басымызды бір сүйеп зыр 
жүгіріп жүр. Жалма-жан сиырдың желініне 
жабысып, сүт сауып әкелді. Сол сүтті кезек-кезек біздің ернімізге тосады. Кешке келген 
әкем мен көкем біздің қирап жатқанымызды көргенде көздері шарасынан шыға жаздады. 
Біз белгісіз шөптен уланып қалсақ керек. Содан бастап көк сорпа жасауды мүлде 
доғардық. 
Әкемнің астына ат бітіп, ауыл-елді аралай бастады. Көкем үйден ұзаған жоқ. 
Іргемізге бөтен бір бай адамы қоныс тепкен екен. Көкем сонда барып қойларын қырқысып, 
қозыларын отап жалданып жүрді. Кейде станцияға барып жүк түсіріп, тапқанына бір 
бөлке нан әкелетін. 
Әкем төрт қозылы қой әкеліп тастады да, қайтып жол жүріп кетті. 
Бір айдан соң үйге өгей шеше алып келді. 
Осылайша қаз тұрып, қаңбақша қалтырап жүріп, екінші жылды да аяқтап 
едік. Көршілеріміздің көбі күн көріс қамымен жан-жаққа тарап кеткен. Солардың кейбірі 
үшінші жылы ғана бас қосты. Бұл жылы ел мемлекеттен тұқымдық қор алған еді. Патша 
құлапты, «қызылдар» мен «ақтар» айқасып жатыр дегенді сол кезде естідік. Үлкендер 
«күніміз туды, кедейлердің таңы атты» десіп жүрді. «Енді патшаның шабармандары 
халықты қалай алдайды. Ел мен 
елді, адам мен адамды теңестірген заң шығыпты» дескен жұрттың қуанышында шек жоқ 
еді. «Қара тізім» жасалып, байлар соған тіркелді. Алты ай сайын сайлау жүретін болды. 
Старшындар дамылсыз ауыса берді. «Қосшы» одағының бастығы сайланатын болды. 
Жаңа заман, жаңа заң, жаңа тірлік жайлы, ұлы төңкерістің көсемі Ленин жайлы ел жиі 
айтатынды шығарды. Совдептің төтенше өкілдері келе бастады. Басшылар кедейден 
сайланды. Әрбір он үйден бір белсенді сайланатын еді. Сол белсенділердің ішінде көкем 
де жүрді. Оны талай рет ауылсоветтің председателіне де сайлады. 
Жаңаша жер бөліс орнады. Бұрын кедейдің жерін иемденіп шалқып отырған 
байлар жерінен айрылды. Жер кім баптаса, соныкі болды. Жұрт иығы көтеріліп, жаңа 
өмірге жұмыла құлаш ұрды. Бас-аяғы бес жылдың ішінде бәрі тойынып, қабағы жадырап, 
қайғысы азайып еді. 

Әкем мені арабша, орысша оқуға үйрете бастады. Есепті де үйретіп жүрді. 
Әртүрлі тірлікке араластырып, бұғанамды қатайта бастағанын сонда сездім. Ат суарып, 
ақырға жем 
салу, өгізге мініп тас бастыру сияқты жұмыстар енді менің де қолымнан келе бастады. 
* * * 
Біздің Өтеулі тұқымынан Бабас дейтін кісі өткен. Бабастың Қабаш атты інісі 
болыпты. Қабаш жекжат-жұрат, тамыр-таныстарды аралағыш екен. Бір аттанса, үйіне 
айлап 
оралмайтын әдеті болса керек. Үйге келуін келгенмен, байыз тауып отыра алмайтын 
көрінеді. Ертерек ел қыдыруға шыққанша асығып жүреді екен. Осындай кезекті бір сапар 
алдында атын ерттеп жатқан інісіне Бабас тіл қатыпты: 
- Ей, сен қайда тағы да... 
Інісі де ожарлау болса керек. Ағасын кағыта сөйлепті: 
- Сендер сияқты қашанғы үйкүшік болып отырайын. Ошақ түбін аңдуды 
саған-ақ бұйыртсын. Менің қатыным жоқ, балам жоқ. Салт басты, сабау қамшылы, арқам 
кең адам емеспін бе. Сен-ақ қатыныңды құшақтап жата бергін. 
- Қабажан-ау, қолымызды мал қысқартып отыр ғой. Әйтпесе отау тігіп беріп, 
келінімнің қолынан дәм татып отырмас па едім. 
Ағасының мына мәймөңке сөзіне Қабаш тағы да қияс жауап беріпті: 
- Қолың ұзарғанша, жолым ашық шығар. Менің қайда жүргенімді қадағалап 
қайтесің, - деп аттанып кетіпті... 
Содан Қабаштан хабар болмай үш айдың жүзі өтіпті. Бабас қобалжып, үй-іші 
үрпиісе бастаған екен. Осындай бір күпті күні Түлкібастағы Темір руының адамдары 
Қабаштың қолын байлап ауылға алып келіпті. 
Қашан да даушының даусы өктем шығатын әдеті емес пе. Қабаш болса, қабағы 
түсіп, елге қарай алмай жер шұкылап тұр. Оны байлап әкелген жігіттер ел адамдарына 
қамшы үйіргендей қара бұлтты төндіре сөйлейді. 
- Мінеки, мынау сұмаяқ, суыққол туысқандарыңды Шымкент базарынан ұстап 
әкелдік. Ауылымыздан ат ұрлап әкеп сатқалы түрған жерінен тұтылды бұл бетсіз... 
Бабас қатты абыржып қалбалақтай берсе керек. «Ел арасына жік түспесін, ала 
жіп аттаған алаяқ атанбайық» деген намыс іші-бауырын жегідей жеген жайы бар көрінеді. 
- Айналайындар-ай, амалым қанша! Қатар жатқан ел едік. Алыс-беріс, барыс-
келісіміз жарасқан ауыл едік қой. Аттан түсіп, аяқ суытыңдаршы тым болмаса. Дәм 
үстінде, 

дастарқан басында отырып келісімге келелік. Айып бізден, ағайын, ауыртпалықтарыңды 
көтеруге әзірмін, - деп Бабас қол қусырып, тізе бүгіпті. 
Жоқ іздеп, ұрысын ұстаған ауылдың жігіттері ат үстінде шатқаяқтап, 
шамалары келгенше шіренсе керек. Бабас онан сайын шыжгөбектеніп жалынады. 
- Тілегімізді қабыл етіңдер. Жерге қаратып кете көрмеңдер, айналайындар.
Айыптының жүзі төмен ғой, ауыл адамдары Темір елінен келген жігіттерді 
жүгіріп жүріп күтіпті. Аяғының ұшымен кіріп, қаңбақша қалқып, дамыл алмай дастарқан 
тасыпты. Бәрі де мал иесі қуғыншылар мен дау иесі - билердің алдына шала жүгініп 
қызмет көрсетіпті. Мейлінше егіл- 
тегіл шашылады. 
Қуғыншыларды Әлмембет бидің баласы басқарып келген екен. «Олар да 
бірқауым ел ғой. Жөн-жобасын білетін кісілері бар шығар. Мына жігітті ауылына алып 
барыңдар. Бір жылқының дауын өздерің-ақ шешерсіңдер» деп кіші баласы мен үш жігітті 
жұмсаса керек. 
Бидің өзі келсе, салмағы ауыр түсетініне түсінген біздің елдің билері лайықты 
жөн-жоба таба алмай, қиналып отырғанда, Бабастың өзі ретін тапқан көрінеді: 
- Менің алты қарам бар. Енді тағы да алты қара керек. 
- Бұның қай сасқаның? Алты қара іздегенің не? - деп билердің біреуі сөзге 
араласыпты. 
- Е-е, ақсақалдар-ай, әйтеуір көңілден шығып, көпке түрткі болмасақ дегенім 
ғой. Тоғыз қара айыпқа деңіздер, ал қалған үш қара сіздердің әділ қазылықтарыңызға 
төленеді. Мұны естіген билер тапқыр шешімге тәнті болған екен. 
- Дұрыс айтасың Бабас. Әлмембет бидің келгенінен келмегені бізге ауыр тиіп 
тұрғанын түсініп айтқан сөзің ғой бұп... - деп күрсінеді би. - Ал онда не отырыс бар, әлгі 
жетпей жатқан малыңның біреуін мен берейін. 
- Ойбай, биеке! Жасыңызға құлдық, - деп Бабас қол қусырып орнынан ұшып 
тұрады. 
- Сабыр ет, Бабас. Әлі сөзімді аяқтаған жоқпын, - деп би қолын сермеп, менің 
бабам Имашқа қарапты. - Ал, Имаш Әжібаласы не бермек. 
- Біз де бір жылқы береміз ғой, биеке. 
- Ақабай-ау, Имаштан сенің жолың үлкен емес пе. Сенің лебізің қалай екен, - 
дейді би біздің ұрпақтың үлкеніне. 
- Біз де қатардан қалмаспыз, биеке. 
Би аз үнсіздіктен соң, бәсең үнмен төңірегіндегі билерге тіл қатыпты. 

- Иә, енді міне тоғыз қара болды... - деп жер шұқылап отырады. - Жетер осы 
да... Өзге билер бір жолға тілегімді аяқсыз қалдырмас деп үміттеніп отырмын. Осы жолы 
екі тізгін мен шылбырды маған беріңдер, кейіннен көре жатармыз. 
Өзге билер әділдікке жүгініп, әлгі уәждің алдын кеспепті. 
- Сіздікі жөн, сіздікі жөн, - деп бәрі де құп алады. 
Осылайша Бабастың есебінше жетпей жатқан үш қараның да орны толыпты. 
Айып төленіп, даушылар ауылдарына аттанады. Барын беріп қара жерге қарап қалған 
Бабастың үйі, ескі қоныстан көтеріле алмай отырып қалған екен. Ел маңынан өткендер 
«қарақшылар қонысы», «ұрының ұясы», «алаяқтар ауылы» деп өтетін болса керек. Қара 
таңба әркімнің бетіне шіркеу болып, жүздері төмен жүреді. 
Тіптен бас қосыла қалған жерде әлгі айғақты ат бадырайып шыға келеді екен. Бірде 
сейсенбі базарына барған біздің базаршыларды біреулер мұқатыпты: 
- Е-е, сендер ұры ауылының жігіттері екенсіңдер ғой. 
Бұл сөзге жауап қата алмай, ауыздарына құм құйылған біздің жігіттер, 
іздерінше ат басын ауылға бұрған екен. Базаршылардың алдынан шыққан ел, құралақан 
жігіттерді көріп аңтарысып қалған көрінеді. 
- Неменеге тесіле қалдыңдар. Елге қарауға бетіміз күйіп, «ұры» деген 
атақтан қашып кеп тұрмыз, - дейді базаршылар. 
Мұны естіген Бабас қайғыдан қатты күйіп, қаһарға мінген екен. Қабаштың 
шашын ұстарамен қырыпты. Сонан соң құйқасын маңдайынан желкесіне дейін, оң 
самайдан сол самайына дейін тіледі. Басына жарғақ тұмақ, үстіне айналдырған тон 
кигізеді де, қолына таяқ ұстатады. 
- Енді қайда барсаң, онда бар. Сендей арам ағайыннан адал арым артық,- деп 
теріс батасын беріп, ата қоныстан аластап шығарған екен. Ол заманда қарғыс ауыры 
«теріс 
бата», жазаның үлкені «қасқа» етіп әйгілеп, елден қуып қаңғытып жіберу болыпты ғой. 
Сол Бабастың кенже ұлы Орманқұл менің көкем Момынқұлмен жасты еді. 
Нағашымыз Текебай бидің кенжесі Құлжабай да бұлармен құрдас болатын. 
Орманкұл қырықтан асқанша кедейлік қолын кесіп, үйлене алмаған. Ал 
Құлжабайдың атастырып қойған қалыңдығы өліп, оның 8-9 жастағы сіңлісінің бой жетуін 
күтіп, амалсыз жүрген кезі екен. Ол кезде қос бойдақтың да жастары отызды иектеп қалып 
еді. 
Қысқы шілде кезінде құтырынған боранның құрсауынан шыға алмай 
Құлжабайдың ауылда жатып қалғаны бар. Құлжабай мінез жағынан ағасы Серкебайға 
мүлдем тартпаған. Ол сабырлы, биязы, өзін-өзі қай жерде болса да, қай ортада болса да 
ұстай білетін байсалды, орта бойлы, қара торы жігіт еді. 
Сондағы боз боранға қарамай ол Момынкұлды ертіп алатын. 

- Жүр, малтамға барып, қайтайық, - деп қымтана киініп үйден шығып жүрді. 
Аздан соң қас-кірпігіне дейін қар болып қайтып келеді. 
- Уһ! Астапыралла-ай, мұндай боранды кім көрген, ұйытқып ұлып, үйіре 
борап тұр ғой тегі. Көз қаратар түрі жоқ. Тыныс алдырмайды. Жотаның жазы жақсы 
болғанмен, 
қысы тапа қиямет қайымның өзі ғой, - деп киімдерін шешіп, қарын сілкілейтін. 
Мұндайда қысқа күннің өзі ыбылжып тұрып алатыны бар ғой. Бәріміз үйге 
сыймай, ермек іздейміз. Содан кешкі тамақтан соң ертегі, жұмбақ, күлдіргі әңгімелер 
айтып, Құлжабай бізді еліктіріп отырушы еді. 
- Ой, шырағым-ай, сен болмасаң, әсіресе мынадай қарлы күн, қараңғы түнде 
ішіміз пысып, жарылып кететін екенбіз ғой. Тіптен сенің айтып отырғандарың мына 
балаларға рахат 
болды-ау, - деп әжем Құлжабайға алғыс айтып отыратын. 
Бір кеште ол «Сұрмергенді» айтып берді. 
Екінші кеште «Сұрмергенді» асықпай қайталады. Момынқұл көкеме 
жаздырып отырды. 
Менің екі құлағым соларда болатын. Үшінші естігенде мен өзіне айтып бергенімде: 
- Оу, Бауыржан-ау, өзің құйма құлақ екенсің ғой, шырағым, - деп Құлжабай 
арқамнан қақты. 
- Е-е, нағашысына тартқан ғой, - деп әжем мақтанып қалды. 
Оның ертеңіне әкем аспаптарын құрып, Момынқұл су жылытып, балшық 
иледі. Одан әкемнің айтуынша қалыптар құйды. Мен үлкен табаншаның үстіне ағаштан 
күркешелеп отын жағып, көрік басып отырмын. 
- Ал, апа, күн қысқарсын, бәріміз де тірлік істеп отыралық, - дейді әкем әжеме. 
Сөйтеді де әр жерде шоқшиып зерігіп отырған қыздарды нұсқады. - Сіз мыналарды да 
қарап отырғызбаңыз, апа. 
Әжем орнынан тұрып, үлкен алашаны бөлменің бір босағасына жаяды. 
- Сен, балам, ауызғы бөлмеден бір қап жүн алып кел, - деп қыздардың үлкені 
Үбианды жұмсайды. Өзі мүйіштен екі ұршықты әкеліп, алашаның төр жақтағы бұрышына 
қояды. Үбиан алып келген жүнді алашаның ортасына үйіп, қыздарға орын көрсете 
бастайды. Өзі де көрпешенің үстіне жайғасады. Әжем бәріне тиесілі жұмысын тапсырып 
жатыр. 
- Сен, Әлиман мен Құрманкүл, екеуің жүн түтесіңдер. Асықпай үлпілдетіп 
жібекше түтіңдер. 
Екі қыз әжемнің айтқанын екі етпей, іске кірісті. Енді әжем Үбианға бұрылды: 

- Сен мына ұршықтың біреуін қолыңа ал. Екеуміз жіп иірелік. 
Жалтақтап отырған келіндеріне көзі түскен әжем, оларды да құр қол 
қалдырған жоқ. 
- Үйлеріңді сыпырып, ыдыс-аяқтарыңды жуып, күлдеріңді шығарып, қазан-
ошақтарыңды реттеп, тамақ пісірудің қамына кірісіңдер. Сендерге сол да жетер. 
- Әпке! Маған да бір нәрсе жүктесеңізші... 
- Сен қонақсың ғой, қарағым! 
- Қашанғы қонақ болып отыра бермекпін, әпке. 
- Ыңылдап өлеңіңді айтып отыра берсеңші, қарағым, Құлжатай, - дегенде 
бәріміз күліп жібердік. 
- Тоба, сондай да тірлік болады екен-ау,-деп Құлжабай да күліп жатыр. 
Жүн түтіліп, ұршық иіріле бастады. Көрік басылып, көмір оттанып, күміс 
еріп қалыпқа құйылды. Қорытындының беті қарайып қатая бастағанда, оны қысқашпен 
алып, темір 
тегенедегі суға тастап жібергенде, су баж етіп шашырап, буы бұрқырайды. Суыған 
күміске төс үстінде балға соғылады. Осылайша әрқайсымыз өз тіршілігімізбен отырғанда 
байқамаппын. Қайдан алып келгенін білмеймін, Құлжабай жуандығы сұқ саусақтай, 
ұзындығы төрт-бес қарыстай 
талшыбықты бәкісімен жонып отыр екен. Сөйтіп біздің үйде «өндіріс цехтарының» 
жұмыстары қыза бастады. Біреумен біреудің ісі жоқ. Әркім өз тірлігін үделеп отырған. 
Түскі тамаққа қою майлы быламық істелген екен. Сол кездерде біздің ауылда 
сұйық тамақты да «екеуара», «үшеуара» табақтасып бір қасықпен ішетін әдет бар еді. 
Быламықтың түрі де көп болатын. Ең сұйығын «атала», күбіге ашытса - 
«ашыған быламық», айран қатса - «ақ быламық», сүтке пісірсе «сүт быламық», тек суға 
пісірсе - «қара быламық», оған құрт езіп қатса - «құрт быламық», май салса - «майлы 
быламық» деуші еді. 
Құлжабай тамақ үстінде быламық туралы талай күлдіргі сөздер айтып 
отырды... 
Алыс жолдан арып келген екі жолаушы бір үйге түстенгелі ат басын тірепті. 
Үй иесі шайдан кейін өзге рәует білдірмей, тымпиып отыра берсе керек. Қарны тойып, 
қабағы жадырамасын білген жолаушының біреуі тысқа шығып келген соң, серігіне 
«аттаналық» деп тықыр салыпты. 
- Тұр енді, аттаналық. Отыра бергенмен оңала қоймаспыз, - депті. 
Серігі орнынан козғалғысы келмей қипақтай берген екен. 
- Әй, тұрсаңшы енді... 

- Досым-ау, қалай тұрайын. Жай-күйім өзіңе әйгілі ғой, - деп мынадай өлең 
айтқан екен: 
Ішсем тамақ болмайды шай антұрған, 
Әйт, шүу десем жүрмейді тай антұрған. 
Ат бер десем бермейді бай антұрған 
Шай шіркінді шығарған қай антұрған. 
Шу дегенде суырылған құла мықты, 
Сынығыңды бекіткен сына мықты. 
Қалай ғана құр ауыз аттанайын, 
Тым болмаса қимады-ау быламықты. 
Біздің елде жұқпа дейтін тамақ болады. Қамырды жұқалап жайып, ыстаған 
қазан түбіне кептеп жапсырып пісіреді. Қамыр жабысып күймес үшін қазан түбін 
құйрықпен майлап 
отырады. Жұқа піскен нанды қатырма дейді. Қатырманы суға не сүтке салып қайта пісіріп 
былбыратады да, үстіне сары май салып орап дастарқанға қояды. 
Бір үйге қонақтар түсіпті. Үй иесі сараң бай екен. Аузынан берекелі сөз 
шықпай, әйеліне қайта-қайта «қонақтарға жұқпа істеңдер, жұқпа істеңдер», - дей беріпті. 
Пейілі тар үйден тамақ ішіп жарымасын білген қонақтардың үлкені мұқата 
сөйлепті. 
- Байеке, сонша «жұқпа-жұқпа» дей бердіңіз. Жұқпайтын болса, құдағиды 
әурелеп қайтесіз, - деп орындарынан тұрып шығып кеткен екен... 
Осы сияқты әңгімелерді көп білетін Құлжабай нағашым бізді күлкіге қарық 
қылып отырушы еді. 
Түскі тамақтан кейін Құлжабай шыбықтарын қайтадан жонуға кірісті. 
Кейбіреуін істіктеп, үстіктеп жатыр. Жуандау шыбықтың екі ұшынан ұстап иді де, алға 
созып қарады. Кендір жіппен екі басынан байлап тартты. Ұшталған шыбықтың біреуін 
алып өзі жасаған «садақпен» кірер есіктің 
маңдайшасын көздеп атты. «Оғы» нысанаға дәл тиді. 
- Мінеки, Сүрмерген осылай «атқан», - деді. 
Отырғандар күлісіп, біз сияқты балалар мәз болып жатырмыз. Әрине, садақты маған берді. 
Содан бастап мен ауылдағы садақшы «Сұрмерген» атандым... 
Боран саябырси бастады. Үлкендер ауа райын болжалдап: 
- Әй, ертең жоқ, арғыкүні қойып қалар, - десіп отырды. 

Айтқандай-ақ боран да басылды, күн де ашылды. Бұғаудан босанған долы 
арыстанша қайраттанып, Момынқұл мен Құлжабай үйдің маңдайшасына дейін басып 
қалған күртік қарға күрек салды. Күреген жоқ, текшелеп ойып лақтырып, есік алдынан 
сыртқа жол ашты. Сай-жылғаның қайда екенін аңғара алмай аң-таңбыз. Айналаның бәрі 
күнге шағылысып көз қаратпайды. Аппақ дастарқандай теп-тегіс, тып-типыл төңірек 
шетсіз-шексіз ұлғайып кеткендей. Үш-төрт күніміз 
қар басқан үйді аршып, суатқа жол салумен өтті. Бұлақ басындағы бытырап жатқан 
ауылдың түтінін көргеніміз болмаса, әлі қарым-қатынас жоқ. 
* * * 
1921 жыл еді. Ел етек-жеңін жинап тойына бастаған кез. Жаздың бел ортасы 
болатын. Ауыл қара жол үстіндегі жайлауда. Үлкендер қыстау басында пішен шауып, егін 
суарып жүрген. Малшылар Ақсай бөктеріндегі жайлауда қоныс тепкен. 
Мен қозы баққан балалармен бірге жүремін. Шілік ойнаймыз. 
Осындай ойын қызған шақ еді. Кенет қара жолдың бұйра шаңын баяу түтіп 
торқасқа мінген жолаушы келеді екен. Бізге жақындағанда ат тізгінін тежеп, тіл қатты. 
- Әй, балақайлар, бері келіңдер! 
Біз тобымызбен жүгіріп бардық. Бір байқағанымыз - жолаушының ат-тұрманы, 
киімі ел адамдарына қарағанда өзгешелеу екен. Ширатқан қара мұртты, қырынған көк 
иекті, 
қара көз, атжақты, қырмұрын жігіт бізге қарап жымиып тұр. Жас шамасы отызды жағалап 
қалған сияқты. Ол кілем қоржынына қол салып бір-бір уыс өрік үлестірді. Сонан соң 
қамшысын шошайта сілтеп, бізге тіл қатты. 
- Ана ауыл Үсен әулетінің тұрағы ма? 
- Иә, - деп шу ете түстік біз. 
- Дәуренбай тірі ме? 
- Иә, атам әлі өлген жоқ, -- деді менен екі-үш жас кіші Мырзабай. 
Ат үстіндегі жігіт езуін жиып күліп алды. 
- Сен өзің кімнің баласысың? 
- Мырзабаймын ғой. 
Жігіт тағы да мейірлене жымиды. 
- Атаңның кімі боласың? 
- Атам мен апамның баласымын ғой. Егер сенбесеңіз, мына балалардан 
сұраңыз. 

Жігіт енді қарқ-қарқ күлді. 
- Неге сенбейін, айналайын. Сендім, қарағым, сендім. 
- Бұл - Дәуренбай атамның үлкен ұлы Ормантай көкемнің баласы, - дедім мен 
білгірсініп. 
- Ал, сен өзің кімнің баласысың? 
- Момыштың баласымын. 
- Әлгі молда Момыш па? 
- Иә, молда атамның баласы, - деп менен бұрын Мырзабай жауап қатты. 
Жолаушы бізге тағы да үш-төрт өріктен үлестіріп берді де ауылға қарай 
тартты. Біз танымайтын кісінің берген базарлығына мәз болып қозымызға қарай жүгірдік... 
Әкем бір күміс білезікке мәймөңке шауып нақыстап отыр еді. Сырттан дауыс 
естілді. 
- Момыш! Үйдемісің? 
Әлдекімнің қырылдақтау үнін естігенде, әкем орнынан ұшып тұрып, сыртқа 
ұмтылды 
- Ассалаумағалейкүм. 
- Уағалейкүм салам. 
- Үйге кіріңіз, Дәуке... 
Әлгі қалтырақ үннің қарт кісінің даусы екенін енді білдім. 
Дәуренбай ақсақал төрге жайғасып, бүкіл омырауын қаптаған, (жас кезінде ол 
кісіні жеңгелері «қабасақал» дейді екен) аппақ сақалын сипады. Дәуренбай атамның 
әдеттегідей 
өзгешелеу толғанып отырғанын сезді ме, әкем мені сыртқа жұмсады. 
- Әй, сен бара бер... 
- Отыра берсін. Ешқандай оңашалайтын ағат сөз жоқ, - деді Дәуренбай атам. 
Дәуренбай Бабастың үлкен баласы екен. Өз бетімен ауыл қыдырмайтын, 
шақырмаса бармайтын ерекше сыпайы кісі десетін. Сол кезде жетпістен асқан шағы болар, 
шамасы. 
- Ал, Дәуке, екі құлағым сізде, - деді әкем аздан соң. 
- Сенер-сенбесімді білмей отырмын, Момыш. 
- Неге? Не боп қалды, Дәуке? 

- Өлген тірілді дегенге сенесің бе? - деп үлкен қой көзімен әкеме тік қарады. 
- Сен десеңіз, сенейін, Дэуке, - деп әкем жымиды. - Жұмбақтамай-ақ айта 
берсеңізші. 
- Жұмбақ па, жоқ әлде шынымен-ақ ақиқат па. Сенер-сенбесімді білмей 
отырмын дегенім сол ғой. 
- Тәңірі-ай, енді не болса да айтсаңызшы, - деп әкем тықыршып тағы да жымиды. 
- Жүр біздің үйге. Есітеріңді сонда естисің, - деп Дәуренбай орнынан тұрды... 
Олар кетті. Мен аң-таң болып үйде қалдым. 
Әкем түн ортасында оралыпты... 
Мал өргізіп болған соң өзі тағы да Дәуренбайдың үйіне қарай беттеді де, 
жұмбақ үсті жұмбақты шеше алмай мен қалдым. «Кешегі жігіт кім екен?», «Дәуренбай 
атам 
неменеге сенер-сенбесін білмей жүр екен?», «Әкем ол үйге неге қайтадан кетті?», «Өлген 
тірілді дегенге сенесің бе?», «Сен десеңіз, сенейін...» 
- Шырағым-ау, сен әлі үйде екенсің ғой. Өзге балалар өрісте қозыларының 
соңында жүр,- деген әжемнің даусынан селк ете қалып, орнымнан ұшып тұрдым. Жалма-
жан үйден жүгіре шықтым... 
Екі күн өтті. Қозы қайырып жүргенбіз. Қос салт атты қара жолмен күнбатысты 
бетке алып аттанып барады екен. Біреуі - бұрнағы күні балаларға өрік үлестірген 
торықасқа атты 
жігіт, екіншісі - көк дөненге мініпті. Бұл - Мырзабайдың әкесі Ормантай. Үшінші күні 
Мырзабай да қозы қайырысуға шықты. Бәріміз жаңалық білуге құмартып Мырзабайды 
ортаға алдық. Алайда жарытып ештеме айта алған жоқ. 
- Қайдан білейін. Мені атамның үйіне жолатпай қойды. Әйтеуір өздері 
күбірлесіп сөйлеседі. Көп адамның басын да қоспады. Молда атам, Аққұл атам, Тоқмырза 
атамдардан 
бөтен ешкім де болған жоқ. 
Мырзабай одан өзге ауыз тұшыр әңгіме айта алмады... 
- Молдеке, анау күні Дәуренбайдың үйіне келген жігіт кім екен? - деп сұрады 
әкемнен бір туысымыз. 
- Ормантай оралған соң, бір-ақ білерсіңдер. Әзірше сабыр ете тұрыңдар, - 
деді әкем оған... 
Қара жолдан қос дөңгелекті үш сартарба, бір топ аттылар көрінді. Атты 
топтан үш жігіт суырыла шығып, ауылға қарай құйындата шауып келді. 

- Сүйінші! Сүйінші.
Дәуренбай атам көзі жасаурап, қол-аяғы дірілдеп, қызыл түлкінің терісін әлгі 
жігіттерге ұсынды. Менің әкем жарты уыс күміс теңге салды. Өзгелер де жамырасып, 
жақсы хабар әкелген жігіттерді сыйлап жатқанда, естігеніміз қуанышты жалғыз сөз еді. 
Жұрттың бәрі: 
- Жаңа туысқандар келді. Жаңа туысқандар келді, - деп елпілдей жүгірісіп 
жүр. 
Ауыл адамдары қарсы алуға шықты. Екі жақ бір-біріне жақындағанда, бір шоқша сақалды 
шал атынан ырғып түсіп, елпелектей жүгірген күйі ауыл адамдарын бастап келе жатқан 
Дәуренбай атамның алдына: 
- Әруақ! Әруақ! - деп етпетінен жығылды. 
У-шу, ығы-жығы. Бұрын бейтаныс кісілер көрісіп, құшақтасып, сыңсыласып, 
төс түйістіріп опыр-топыр араласып кетті... 
«Өлген тіріледі дегенге сенейін бе, Момыш?» 
«Сен десеңіз сенемін...» деген жұмбақтың шешімі осы екен деп екі нүкте қоя 
тұрайық: 
Сөйтсек, әлдеқашан ұмытылған Қабаш тіріліп елге, өзі қарабет болып қуылған ататегі, 
адал қонысына қайтқан екен. Оның баласы алпыстан әлдеқашан асқан Бапыш деген кісі 
болып шықты. Дәуренбай атамның алдына жығылған сол кісі екен. Қабаштың немерелері 
Ыстықұл мен Әбдіш 
екен. Елін іздеп келген жігіт сол Ыстықұл болып шықты. Ал шөберелері Айнаш, Оспан, 
Әмір, Әлиялар да келіпті. Бапыштың кемпірі мен екі келіні және бар. Қабаш тіріліп 
қайтты дегеннің мәні осы еді. 
Қабаш елден жиырма бесінде кеткен екен. Ал оның тұңғыш баласы Бапыш 
ауылды алғаш рет алпыстан асқанда көріп отыр. Олар келген жылы әкем алпыстың 
бесінде болатын. Дәуренбай атам шамасы жетпістің бесеуінен асқан кезі болса керек. 
Сонда Дәуренбай атам Қабашты он бір-он екі жасында көрсе керек. 
Қабаш елден кеткен соң, Ташкентке жақын Шыршық өзенінің жағасына 
барып бір-ақ тоқтайды. Осында бір орта диқанға жалданып жүреді. Күріш, бау-бақша, 
мақта өсіруді үйренеді. Кірпіш құйып, үй тұрғызу, аяқ-киім жамау сияқты өнерлердің де 
дәмін татады. Осылайша ол қолынан іс келетін икемді жігіттердің санатына қосылыпты. 
Сөйтіп жүріп ол екі жылдан соң жалданған үйдегі кіші кенаимды (жеңгей)... 
алып қашып, ізіне су құйып жоқ болыпты... 
Бапыш Термез қаласының маңындағы өзбек ауылында туады. Бапыш жетіге 
келгенде, Самарқанның салқың тауларының бөктеріне қоныс аударады. 
- Иә, балам, біз Құли деген ел боламыз. Атамекеніміз Алатаудың Ақсай-Көксай 
деген 

бөктерлерінің баурайында еді. Мыңбұлақ аталатын жайсаң жер еді ғой. Жазы салқын, 
қысы қатал келеді... 
Құлилардың ішінде біз Үсен деген тарауына жатамыз. Үсен болса Өтеулі, 
Батырбек, Әжі ұрпақтарына бөлінеді. Біз болсақ Өтеуліденбіз. Менің ағам Бабас дейтін 
кісі болған. Менен мүшел жас үлкен еді... Мен ағайыныммен араздасып жиырма бес 
жасымда осы жаққа ауып кеткенмін... 
Сендер менің бетімді жауып, асымды бергеннен кейін, сол елді тауып, 
үйірлеріңе қосылу жағын ойлаңдар, - деп қарт Қабаш көз жұмған екен... 
- Ол кезде менің кішкене бала кезім. Неге ренжіскендерін аңғара алмаппын. 
Қайдан білейін, - дейді Дәуренбай. 
- Мен онда жарық дүниеге келмеппін де... Ағайын арасында бола береді ғой, 
Қапеке, ол жағын қазбалай беріп қайтесіз... Қүдайға шүкір, үйіріңізге бала-шаға, 
немерелеріңізбен топтана қосылып отырсыз, - депті менің әкем. 
- Әйтеуір маған бір жұмбақ, - депті Бапыш терең күрсініп. 
Жаңа туысқандар ұқыпты еңбекқор екен. Біздің ауылға тез сіңісіп кетті. 
ЬІстыкұл ауылсовет, аудандық советтерге қатысып, ел ішіндегі белгілі активтердің 
қатарында болып жүрді. Оның Оспан дейтін ұлы менімен түйдей жасты еді. Бірге өстік. 
Әбдеш те өз қатарынан қалып көрген емес. 
«Жаңа туысқан» деген жанама ат бір-екі жылда-ақ ұмытылып еді. 
* * * 
Қабаштың басын «қасқалаған» Бабастың кенжесі Орманқұл еді. Ол Момынқұл, 
Құлжабайлармен құрдас екенін айттық кой. Атын атаған соң сол кісінің де құлағын аздап 
шулаталық. Орманқұл орта бойлы, атжақтау, қалың қара қасты, мұнаркөз, қыр мұрын, 
қара мұрт, қабасақал жігіт еді. Жалғыз аты жазатайымда мертігіп өліп, Орманқұл біздің 
ауылдың тілімен айтқанда пиязда кедейлік кешкеніне төрт- бес жылдай болған. 
«Атсыздың аяғы тұсаулы» дегендей, қутомар кедейдің өзі болғандықтан, ол жиын-тойдан 
қашқақтап, қыстауынан ұзай қоймайтын. Тұйық тірлік кешіп, көңіл көтерері жалғыз 
домбырасы еді. Жұрт аралап жұғымсыз боп та көрген емес. 
Біздің үйде көп жатып зеріккен Құлжабай басқа жегжаттарын аралаған соң 
қайта оралды. 
- Әдейі ымырт жабылғанда келді... Мына Орманқұлды біреу болмаса, біреу 
көріп қала ма деп қара жолдан қайрылып орағытып жеттік, әпке, - деді әжеме күлімсірей 
қарап. 
- Жақсы бопты, шырағым. Келгендеріңе қуаныштымыз, деді де апам енді 
Орманқұлға ойысты. - Апаң қалай, жақсы ма, қарағым? 

- Шүкір, әнеу күндері аздап тұмауратып еді, енді айықты. 
- Мына қақыраған қыста менің де оқта-текте түш- кіріп-пысқырып қалатыным 
бар. Ондай-ондай бола береді. Апаңның амандығына шүкір, қарағым. Қысылмай-
қымтырылмай жайбарақат жайғасып отырғын, шырағым. 
Сонан соң апам ошақ басындағы келініне тіл қатты: 
- Қазанға Орманқұлдың сыбағасын атап салыңдар. Тамақ алдындағы шайды 
тездетіңдер. 
Әкемнің жай сұрасқанына Орманқұл: 
- Иә, солай. Шүкір, молдеке... Ләпбай... Әрине... әбден Сөйтті ғой... Жүдә 
болмаяқ қойды ғой... Тіптен айтпаңыз, молдеке... Сөйтті білем, - деп қысқа жауап қатып 
отырды. 
Шай үстінде Құлжабай жүрген жерлерінің әңгімесін айтып отырды. Біраз 
әңгіме араласқаннан кейін бірнеше шумақ өлеңнің аяғында: 
Орманқұл, сен қайдағы, мен қайдағы, 
Біреудің мен де өзіңдей сар бойдағы. 
Осындай оқта-санда жолыққанда 
Өлең айт сырыңды ашып қай-қайдағы, - 
деп кезек бұрды. Орманқұл төмен қарады. 
- Менің өлең айтпайтынымды білмеуші ме едің? Домбыра болмаса... 
- Е-е, онда домбыраңды қолыңа алғын. Маған да соның керек еді, - деп 
Құлжабай күлді. 
- Қысылма, қарағым. Бұнда бөтен ешкім жоқ қой, - деді әжем. 
«Мен ақын емеспін - әншімін», - дейді біреу 
«Мен әнші емеспін - күйшімін», - дейді біреу. 
Орманқұл күйші еді. Бір ғажабы, ол домбыра тартқанда дүниені ұмытып, 
тілден қалатын. Домбыра көмейінен қайдағы бір зарлы мұңды төгіп отырады. Ал енді күй 
тартқысы келмесе, домбыра атаулыны таңдап: 
- Жоқ, болмайды екен, - деп жаратпайтын. 
Орманқұл әйтеуір томаға-тұйық жан еді. Ішінен күй қайтарып, іштей тынып, 
өзімен-өзі сырласатын саяқ жан еді. Бұл жолы да үн қатпай, домбырасын баптай береді. 
Тиегін түзеп, құлағын бұрап үнін бабына келтіргеннен кейін баяулатып тарта бастады. 
Ол домбыраның құлағынан басқа ешкімге қараған жоқ. Өз тартқанын өзі 
шын зейінімен, тыңдап отырғандай, өзге домбырашылардай оң саусағын серпи қақпайды, 

сол саусақтарын ербеңдете жүгіртпейді. Арқасының құрысын жазғандай жұлқынып 
сілкінбейді. Тұнық терең ой түбінде мамырлап қалғып кеткендей. 
Бір күйді аяқтаған соң алдындағы шайын ұрттап тыныс алды. Осы кезде 
Құлжабай желпіне сөйледі. 
- Әй, мынауың сарқырап ағып жатқан Ақсай суының сарыны емес пе? 
- Әй, мынауың Шақпақтың кейде байсал, кейде ызғарлы желі шығар? 
- Әй, мынауың көкпардың қиқуы мен сайыс-тартыс дүбірі ғой. 
- Әй, мынауың кешегі жұмадағы үлей-түлей ұйытқыған, ұлыған боранға 
ұқсайды, ей. 
Орманқұл басын изеп үнсіз құптады. 
- Қап, өлеңді жазып алуға болады, әнді тыңдап үйреніп алуға болады. Күйді 
жазып алуға болмайды екен-ау, - деді санын соғып Құлжабай. 
- Әншінің даусы домбыраның көмейі емес. Өлеңнің жолы домбыраның 
пернесі емес. Күйдің үні - домбыраның төл меншігі... Оны күйшінің жүрегі ғана ұға алады, 
- деді Орманқұл. 
- Сенікі рас, Орманқұл, - деді Құлжабай ойлана отырып. 
Қазақтың халық композиторларының нотадан хабары болмаған ғой. Олардың 
күйлері дарынды шәкірттері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған. Күйді де жазып 
алуға болатынын тап сол кезде Орманқұл мен Құлжабай да, әжем мен әкем де, мен де 
білмеппіз ғой. 
Енді ойлап отырсам, Орманқұл сөзсіз композитор болуы керек. Ол нота түгіл 
хат та танымаған. Ол кедейліктің зардабынан жалғыз еді, саяқ еді. Қолы қысқалықтан 
қорынып оның ұстазы да, оның ізін қуған шәкірттері де болған емес. Оның шығармалары 
өзімен келіп, өзімен бірге кетті ғой, әттең... 
* * * 
Қыстың ұзақ кештерінде әкем бізге ертек айтып беретін. Өлең үйретіп, 
дауыстап кітап оқитын. Шағатай тілінен оқитын болу керек, сөйлемдері «боладур», 
«геладур», «бередур», «үшбу» деп келеді екен. Кейбір түсінбеген сөздерімізді әкем 
ежіктеп отырып мағынасын ұғындырады. 
Совет үкіметінің алғашқы жылдары біздің өлкемізде бұрқырап тез өте шықты. 
Қым-қиғаш тартыспен, таптық күреспен, рулық айтыспен, жікшілдікпен, топ 
ұйымдастырып тор жаюмен, жала жауып, жарға итерумен шұғылданған бұрынғы байлар 
жасырын тұзақ құрып жанталасып 
бақты. Олар кедей туыстарының тасасында тұрып алып жаңа өмірге тас атқылады, адал 
жандарды аяқтан шалуға ұмтылды. Ауылдағы үстемдікке, болыстыққа, уездегі ықпалға ие 
болуға қол созды. 

Әдетте мұндай қым-қиғаш талас сайлаудың алдында басталушы еді. 
Байлардың мүддесін қорғап, соның сойылын соққандар мұндай тартыстарды 
лезде өз пайдасына жаратып, қарапайым еңбеккер халықтың назарын негізгі нысанадан 
ауытқытып жіберуге тырысты. Бұл сияқты жікшілдіктің салдарынан ауыл арасының 
бірлігі шытынай берген еді. 
Елге уәкіл келгіштеп алды. Олар жаңа тәртіптің, жаңа нұсқаның мәнін, 
кедейлердің правосы жайлы жиналыстарда түсіндірді. Мұндай уәкілдердің көп келетіні 
сонша, тіптен ел олардың аты-жөнін де біліп үлгермейтін. Сондықтан өздерінше ат қойып, 
айдар тағып алады. Уәкілдің түр-тұрпатына, жүріс-тұрысына, мінез-құлқына, ақыл-ойына 
қарай әрқайсысы өзіне лайық атқа ие болады. Дударбас, шаш қойғанын - «шашты уәкіл», 
тақыриек қырмасақалдысын - «көк иек уәкіл», шошайма бас киім кигенін -«молдаторғай» 
тағы бірін «жаутұмақ уәкіл» деп атайтын. Енді бір уәкіл әрбір сөзін «боевой приказ» деп 
айта берген соң, оны «бообой пркез» деп атағаны есімде. Тағы бір уәкіл астына ат мінсе, 
қарасорпа етіп қамшылайтын да жүретін. Мұны көрген ел уәкілді «атсоры» деп атап кетті. 
Келген өкілдің мән- жайына, жөн-жобасына қарай қойылған аттар қаншама еді: жер уәкілі, 
су уәкілі, салық уәкілі, ағарту уәкілі, сайлаушы уәкілі, айдаушы уәкілі дегендердің бәрі де 
- біздің ауылға ат ізін салғандар. Уәкілдер неге екені белгісіз, тез ауысушы 
еді. Ел мұны әр саққа жүгіртіп жүрді. Менің бала қиялым соның бәрін егжей-тегжей 
байыптай бермейтін. 
Әкем бұл кезде алпысты алқымдап қалған еді. Сондықтан, ауылдағы қызу 
өмірге белсене араласа алған жоқ. Оның есесіне көкем үй бетін көрмейтін болды. 
Жиналыс атаулының бәріне қатысып, сайланбаған қызметі қалмады. Сондықтан елуліктің, 
жүздіктің арасынан делегат боп сайланды, ауыл советтің төрағасы да болды, «Қосшы» 
одағының бастығы да болды, бір рет болыстық «Қосшы» одағы бастығының 
орынбасарына сайланғаны да бар. Дегенмен, қанша тал- 
пынып, қанша құлшынғанымен, көкем «әйгілі адам» бола алмады. Сайлау сайын 
көтерілудің орнына, қызметінен зырғып түсіп жататын. Бұған кінәлі оның қабілетінің 
аздығы емес еді. Көкем ауылдағы жікшілдердің жемі боп қала беретін. Серкебай нағашым 
көкеме кездескен сайын қыжғырып, «өз орны үшін таласа алмаған ынжықсың, нағашы 
бабаң Текебай биге тартпай түп сүйегіңді қорлап жүрсің. Соның бәрі құраннан безіп, 
құлдық етуді ұмытқаныңның кесірі», - деп кейіп отыратын. 
- Ел жақсылары қара тізімге ілігіп жүргенде, алты ай қызметке ақымақ торғай 
да шыдайды, - деп келемеждеуші еді нағашым. - Міне, мен жарықтық әкем Текебай бидің 
аруағына таңба түсірмей әлі күнге дейін Серкебай би атанып жүргем жоқ па, - деп 
қамшысымен жер сабалайды. - Ал сен күшік болсаң мас кісідей әр қызметтен бір 
құлаумен келесің. Намыстанып өлетін болдық қой, түге. 
Көкем ақталмақ боп, жаңа тәртіп жайлы түсіндіре бастайды. Ондайда: 
- Тауыққа жұмыртқасы ақыл үйрететін болған ба, - деп кекететін Серкебай 
нағашым. - Есердің естіге жөн үйреткені ме, шынымен! 

- Нағашы-ау, сіздің шалқыған дәуіріңіз өтіп барады ғой. Ендігі өмір талабы 
өзгешелеу. 
- Сен не деп отырсың, ей ынжық, - деп Серкебай көкемнің кеудесінен 
қамшысымен нұқиды. - Қалай деп көкисің, шірік? Не дедің сен?! 
- Түк те дегенім жоқ. Жай аузымнан шығып кетті, - деп міңгірледі көкем. 
- Үлкеннің бетінен алғанды саған көрсетермін мен, - деп нағашым бұлқан-
талқан болады. - Кіммен бәсекелесетініңді тапқан екенсің. Қотыр бұзаудай арқандап 
қоюға әлі шамам келеді. 
Көкем арқасын қамшы осып кетпесін деп үнсіз отыра беретін. Оңтайлы сәті 
келгенде осынау адуынды шалдан аулақ жүруге тырысып, сыртқа зып беріп шығып кетеді. 
Шал оның соңынан біраз ұрсып, бұрқылдап отырады. 
- Япырау, заман не боп барады. Әлдилеген балаң әдептен асып, арпалыса 
бастаса, жақсы адам бола ма деп үміттенген адамың өзіңмен жағаласса не дерсің. Әттең, 
мына тасыраңдаған жаман неме өз сүйегім ғой. Әйтпесе аяқ-қолын керіп тұрып көкпар 
етер едім... 
Сонан соң қабағын тұнжыратып, сақалының ұшын шайнап біраз үнсіз 
отырады да, әжеме тиіседі: 
- Мұндай әумесер жиенді несіне тудың, әпке? 
- О, не дегенің, қарағым, - деп әжем абыржи қалатын. Алланың бергені осы 
болса, амалым қанша. 
- Иә! Өз қолыңды өзің кесе алмайсың. Әйтпесе ғой, әйтпесе!.. Мынау өңшең 
шолақ белсенділер-ақ титығыма тиіп болды, - деп ашуланады Серкебай. - Ең ақыры өз 
жиенің бетің бар, жүзің бар демей... Сіздің дәуіріңіз өткен деп былжырайды. Бұл 
қартайғанда есітер сөзім бе еді. 
- Сен енді, Серкешжан, балаға кешірімді бола ғой. Байқамай айтып қалған 
шығар, - деп әжем бәсең үнмен күбірледі. 
- Байқамай қалған шығар!.. Қайдағы байқамай!.. Эх-эх! - деп Серкебай 
кекесінмен күлді.-Мен оған байқамағанды көрсетермін. Мен есірген белсенділерді итке 
тастайтын сүйекке таластырармын әлі. Аш қасқырдай арсылдатып қоярмын. 
- О не дегенің, Серкеш! Өз адамдарың емес пе? - деп шошып кетті әжем. 
- Әй, есек! - деп айқайлайды Серкебай. - Үйге кір. 
Көкем сонда ғана қайтып оралады. 
- Аяғыма жығылып кешірім сұра! - деп бұйырады шал. 
Көкем не істерін білмей дағдарып тұрып қалды. 

- Момынтай-ау, оның не, кешірім сұрай ғой, жасы үлкен нағашың ғой, - деп 
араға әжем түседі. 
Көкем өжеттігін қойып, тізе бүгеді. 
Серкебай нағашым да ашуын лақ еткізіп төге салып, көкемнің тентектігін лезде 
кешіретін... 
Біздің үйдегі тап тартысының таңбасы осылай есімде қалып қойыпты. Ал ел 
арасындағы таптық күресті мен жол-жөнекей баяндап, өзімнің өмірге араласқан сәттеріме 
орай 
айтармын. Ауылдың коғамдық жағдайы, ел ішінің өресі қандай болғанын өзімнің де өсу 
өреме сәйкес әңгімелермін. 
Әзірше асықпай-ақ қоялық. 
* * * 
«Әйелдер теңдігі», «қалыңмал жойылады», «қыздар сүйген жігітіне шығады». 
Революция жылдарында әйел теңдігі жөнінде алғаш есіткен сөздерім осындай. Бұл сөз көп 
адамды ойландырса, көп адамның көңілінде күдік те тудырды. Әйелдер не де болса бір 
жақсылықтың нышанын іштей ұққандай үнсіз қуанып еді. Әлденені асыға күтіп, тағатсыз 
толғанысқа түскен жайлары бар сияқты. 
Әжем ғана бұл сөзге құлақ аса қойған жоқ. Атамзаманнан қалыптасқан, 
сүйекке сіңіп сірі болған әдет лезде сеңдей бұзылып жүре берді дегенді бір түрлі үғымына 
сыйдыра алмайтын сияқты. Бұл ойын бізге де білдіріп қояды. 
- Қалыңмал деген ата-бабамыздың салып кеткен жолы ғой. Қашаннан 
қалыптасқан кәдеміз емес пе. Менің шешеме де қалыңмал төлеген, маған да қалыңмал 
төледі. Қыздарымның қалыңмалын алып құтты орнына қондырғанмын, ұлдарыма 
қалыңмал төлеп келін түсіргем. Енді немерелерім қалыңмалсыз-ақ жөндерін табады дегені 
несі екен?-Ол осылайша күңкілдеп қояды.-Қалыңмалсыз өзге босағаны аттаған қызда 
қандай қасиет бар дейсің? Құны жоқ қызды кім сыйламақ? Ондай қызды байлары тегін 
алып, тегін қуып жібермей ме? Өз аяғымен келіп, өз аяғымен кетті деген сөз болмай ма? 
Қалыңмал алмадым дегенше - жасау жасалмайды, той өтпейді десеңші. Оның не қасиеті 
қалар дейсің, - деп өз-өзінен бұрқылдайды. - Жоқ, олай бола 
қоймас. Мен тірі тұрғанда қалыңсыз қыз бермеспін. Менің жолыммен, менің жөніммен 
жүресіңдер. Ал мен өлген соң не істесеңдер де еріктерің. 
Салалы тараштап өрген сегіз бұрымы иығына төгілген апаларым түкке 
түсінбей, әжеме аңтарыла қарайтын. Әжемнің қатулы жүзі, түнерген қабағы, зілді даусы 
олардың нәзік жанын қалтыратып, өздерін абыржытып тастаушы еді. 
Осынау сәби сезімнің қайғысына масаттанғандай мен орнымнан ұшып 
тұрдым да, әжеме тіл қаттым: 

- Ал мені қалай үйлендірмексің? 
Әжем күліп алды: 
- Алдымен мына шүйкебастарға., құда түскендерден қалыңмал алайын. 
Қабырғамызға шыр байлап, әлденіп алайықшы. Сонан соң іздеп жүріп сұлу қалыңдық 
тауып берем. Қалыңмалын да аямай төлеп, өзіңді де аяқтандырамын. Сонан соң үй болды 
деген осы. Өз отауың бар. Томпаңдаған келінімді жұмсап қойып, жылы-жұмсағын жеп, 
ізетін көріп, көсіліп отырмаймын ба, - деп мейірлене күліп сөзін жалғастырды. - Тек 
тәңірім соған жеткізсін, сол 
қуанышты кезге дейін тірі жүрсем деп тілеймін тәңірімнен. 
Әжем күрсініп қойды. Қиялы әлдеқайда жетелеп кеткендей өз сезіміне 
кенеліп отырған сияқты. 
Апаларым мен жаққа ала көзбен қарап, жауығып алғандай. Өйткені әжем мен 
үшін, менің болашақ кербез келіншегім үшін оларды қосақтап күйеуге беретіндей көріп 
тұр. Мен болсам, оларды табалаған жанармен талап тастағандай маңғазданып киіз үйден 
шықтым да, ойнау үшін әуіт жаққа жүгіре жөнелдім. 
Күн ашық еді. Асқар таудың алып бейнелері айнадай таза судың түбінен 
көрініп түр. Балшық илеп балалық ойынға беріліп кеткен екем. Кенет әлдебіреу өзім 
илеген балшығыммен өзімді төпеп, үсті-басыма жағып, бас-көзге қарамай жұмарлап, кез 
келген жеріме соққылап есімді 
кетірді. Не болғанымды білмей шыңғырып жіберіппін. 
Байқасам эәрі ерке, әрі өжет, әрі намысқой, менен екі-ақ жасы үлкен ортаншы 
апам Әлиман екен. 
Мен долданып қуа жөнелдім. Кесекпен атқылап келем. Әлиман көйлегінің 
етегі далбаңдап безіп барады. Сол күйі үй төбесіне шығып, жиюлы тұрған пішенге 
жасырынды. Сонда отырып мені мазақтайды. 
- Масқара-ай, албастыдай сауым-сауым, кір-қожалақ кұбыжық ұсқынын қарай 
гөр. Көзінен сорасы ағып тұр. Тағы сұлу қызға үйленем дейді-ау! Сонан соң пішен 
төбесінде жатқан жарты қышты ұстап түсті. Кеудесін менменси тік көтеріп: 
- Есі болса, бірде-бір сұлу қыз саған тие қоймас, - деді. 
- Әжеме айтып сазайыңды тартқызармын. Сені өзі ақсақ, көзі көр, тісі кетік, 
мұрны пұшық, кемиек, басы таз сүмелек біреуге бергізермін, - деп дүниедегі ұсқынсыз 
нәрсенің бәрін асығып-үсігіп санап жатырмын. 
Шыдай алмаған апам: 
- Ондайыңа бара қоймаспын. Басыңа шайнап жақ! - деп қолындағы кесегін 
маған қарай атып жіберді. 

Мен бұғып қалдым да шегіншектей бердім. Апам маған тигізе алмағанына 
ызаланып жұдырықты жаудырып жіберді. Қалай қарсыласарымды да білмей жанталасып 
жатырмын. 
Бұйығы әйел қауымымен алғаш рет осылай қақтығысып едім. Тұңғыш рет 
ортаншы апам өз ожданын қорғау үшін мен сияқты «қалыңмал иесімен» ашық айқасқа 
шыққанын көріп едім. 
Әжемнің айтқаны болды. Менің әпкелерімнің бәрі әже жолымен ұзатылып, 
қалыңмалға сатылды. 
* * * 
Үбиан жастайынан Шегір руынан Жарылқап байдың Мамыт деген баласына 
атастырылған екен. Олардың елі Шақпақ тауының етегінде еді. Жарылқаптың біздің 
Нығмет 
әулетіне жақындығы да бар көрінеді. Қыз беріп, қыз алысып отырған екі ел сүйек 
жаңғыртпақ болып Үбиан мен Мамытты атастырса керек. Жұт кезінде Жарылқаптар мал-
мүліктен жұрдай болып, қаратаяқ кедейлерге теңескен екен. Содан көп ұзамай әкесі мен 
шешесі дүние салыпты да, Мамыт пен кіші інісі Нығмет байдың Сайлаубай деген үлкен 
баласының қолына келіпті. Мамыттың інісі менімен құрдас еді. Нығмет ұрпағы екі анадан 
тарағандықтан, бас қосып, екі топ боп аталатын. Бәйбішенің балалары «қара кемпірдің 
ұрпағы», тоқалдан туғандар «ақ кемпірдің немесе Анаргүл кемпірдің балалары» деп 
бөлінуші еді. Нығмет біткендер тумысынан кекеш, сақау тілді келетін. Мамыт солардың 
қолында жалшылық етті де, інісі байдың қозысын бақты. Нығметтерді 
мен біздің жайлауға көшіп келген жаздан бастап білемін. Ел басына ауыртпалық түсіп, 
арып-ашқан кезде нығметтіктер ауылға жоламай, алшақ жүруші еді. Енді еңсеміз көтеріле 
бастағанда, қайтадан іргелес бола бастапты. Байдың малы егінге, шабындыққа қырғидай 
тиіп, берекемізді ала берді. 
Алайда баяғыдай бай тізесі батып қалған кедейлер бұл басынуға бас көтере алған жоқ. 
Сырттай жек көріп, алыстан айбат шегумен шектеліп жүрді. 
Әсіресе байдың шалық мінез, есуастау кемпірі Анаргүл шайпау еді. Ол етек-
жеңі елбе-делбе болып, өрістегі мал соңынан қалмайтын. Балаларынан бастап көрінген 
кісінің бәрін қарғап-сілеп шаңытып бара жатқаны. Өзім ортасында жүрмесем малымды 
біреулер талап алады деп табаны жерге тимейтін. Кеш батса, түні бойы көз ілмей қиқулап 
қораны айналып жүріп алады. Өз басым ол кісінің жайласып отырғанын 
көрмеппін. Әрдайым желе жорытып бара жатады. 
Ауыл адамдары Анаргүлден аулақ жүруге тырысушы еді. Егер абайсызда 
ұшырасып қалсаң, бір балағат сөз естімей құтылмайсың. Елді басынғаны сонша, ол қора-
қора қойларды егіндіктің үстінен айдап өтуден де тайынбайтын. 
Балалары оған қой деп, тоқтау айтып көрген емес. Осыған орай өздері де 
шетінен сараң, құнамақор. Қыруар айран ашып, күбі-күбі қымыз қыжынап кетсе де, не 
өздеріне қимай, не жұртқа қимай отыра беретін. 

Ауыл адамдары байдың басынған қылығына ашық қарсы шыға алмайтын. 
Сондықтан алыстан жамандық шақырып, ырымшыл байдың кеудесіне үрей ұялатуға 
тырысатын. «Ай ақсайды», «Жұлдыз орнынан ауытқыды», «бұлт керуені бүлінді», - демек 
бір жамандық жақын дейтін олар кемпірге. Сондықтан малға жұт келе ме, әлде топалаң 
тие ме әйтеуір бір опат болатыны хақ дегенді айтатын. Кемпірдің суқаны қашып, әркімнен 
амал сұрап, бәледен құтылуға 
тырысатын. 
- Құдай-ай, сұмдығыңды сақтай гөр. Бұған не амал табамын,- дейтін. 
Сонда өзгелер: 
- Мұның бәрі диқан атаның қарғысына ұшырағаннан. Егінді таптап, шөпті 
рәсуа еткен малға Алла Тағала жаппай жамандық әкеледі. Бұдан аман құтылу үшін егінді 
таптаған қой мен сиырдың екі сауын сүтін елге таратып берген жөн. Сөйтіп сауабын 
алмаса, ел қарғысы атады,-деп шошытады екен. 
Сараң кемпір бұған көнсін бе. Сондықтан жұрт өзге бір оқиға ойлап табуға 
кірісетін. Әйткенмен есі-дерті байлығынан айрылып қалмауға ауған кемпір екі-үш күн 
егіндікке жоламай, малды ойқастай қайырып жүруші еді. Сонан соң баяғы таз қалпына 
қайта түседі. 
Ауылдың Жамақ деген адамы бар еді. Қылжақпас, жұртты әзілмен жазалауға 
жақын жүретін кісі болатын. Жас ет аңсап, қалайда тіске басар табу керек деп ойлапты да, 
ол бір күні қулық істепті. Асқабақтан бүркеншек бас киім жасапты да, көзі көретін, дем 
алатын, тілі шығатын тесік ойыпты. Сонан соң ескі тонды теріс айналдырып киеді де, әр 
жеріне сылдырмақ қоңырау іледі. Сөйтіп осынау албастыдай кейпімен бейіт арасына 
барып жасырынып жатады. 
Мезгіл бесін кезі болса керек. Анаргүлдің ұлы Дәулет түйе мініп диірменнен 
келе жатады. Дәулет бейіт маңынан өте бергенде, Жамақ жалбыр тонын сүйретіп, 
қоңырауын 
жаңғыртып, даусын дарылдатып шыққан екен. 
Дәулеттің қорыққаны сонша, ес-түссіз түйеден құлап түсіпті. Жамақ жанына 
келеді де, жағасынан алып бірнеше рет сілкілейді. Дәулет есін жия бастағанда, күңгірлек 
үнмен 
зекіп сөйлейді. 
- Мен де тілеулеріңді тілеп, әулеттеріңнің әулетті болуына ақ батамды арнап 
жүрген әруақтарыңның бірі едім. Бірақ сендер байыған сайын бізді ұмытып барасыңдар. 
Әруаққа атайтын жанды құдайыларың кеміді, біз ашығудамыз. Бүйтіп сараңдана 
берсеңдер, сендерді әруақ атады. 
Біз сендерді қарғаймыз - малдарыңды арбаймыз, жандарыңды жалмаймыз. Төбелеріңе 
құйын ойнатып, шаңырақтарыңды жерге түсіреміз. Ауыздарыңды асқа жеткізбей, 

көздеріңді жастан кеткізбей қаңғыртып жібереміз. Осыдан үйіңе барған соң, анау пірінен 
безген ата-анаң мен ағайын- 
дарыңа айт. Әруаққа атап бес мал құдайы берсін. Құран оқытып, ауылдың тайлы-тұяғына 
дейін тегіс шақырып етін таратсын. Әйтпесе ажалдарың да бізден, азаптарың да бізден... 
Осыны айтып Жамақ зып беріп кетіп қалады да, Дәулет күн батқанда сүйегін 
әрең сүйретіп үйіне келеді. Өңі құп-қу, қан-сөлсіз қалжырап түр. Тісі-тісіне тимей 
қалшылдайды. 
Жағы қарысқандай жарытып сөз де айта алар емес. Ақыры бейіт арасынан әруаққа 
кездескенін әрең жеткізіпті. Жаман сөз жатсын ба, ауылдың өсекші әйелдері естігендеріне 
май кұйып маздатып, елге жая береді. Содан құдайыға мал сойылып, талай күн ел 
жиылып ет жесіседі. Әрине, орталарында Жамақ та жүреді. Бір күні ол мас болып отырып 
өзін-өзі әшкерелеп алыпты. 
Кейін Жамақтың әке-шешесі дүние салған соң, балалары байға жақпай жалшы 
болып еді. Анаргүлдің сол балаларға көрсеткен бір қорлығы, әсіресе, әлі күнге дейін көз 
алдымнан кетпейді. 
Жарылқасын жалшы балалардың ішіндегі ең кішісі болатын. Қозы соңында 
тірсектері соғылып, кеудесін әрең сүйретіп жүруші еді. Жарытып тамақ ішпей, жайғасып 
ұйықтамай зар қағып жүрген бала қайсыбір оңушы еді. Әйтеуір соны көргенде аяныштан 
жүрегің сыздап кететін. 
Мойылдай қара көзі жайнап тұрады. Қасына келсең, иісі көк татып, еріндері жапырақ 
түстес жасылданып жүретін. 
Бірде ойын балалары Анаргүлдің сұмдық қатыгездігіне тап болдық. Ол өзге 
қозылардан қалып қойған бір қозыны көтеріп алып, Жарылқасынды қарғап-сілеп барады 
екен. Жарылқасынға жетісімен таяқпен сабай бастады. 
- Қу жетімек, көзіңе шел бітті ме? Осы қозымен ұшықтап жіберейін бе. Өлігі 
сұраусыз сүмелек? - деп бажылдайды. 
Байқұс бала құтылмақ боп тырманып жатыр. Бірақ Анаргүл жібермейді. 
Баланың тақыр басына таяқпен ұрган сайын ісіп шыгады. Осылайша бас терісі түгелдей 
буылтықтанып, Жарылқасын шыр-шыр етіп жалбарынады. 
- Апатай! Айналайын, апажан! Аяңызшы! Өлдім-ау, - дейді үні әлсіреп. Бірақ 
құтырынып алған долы кемпір баланы тулақша сүйретіп ескі құдыққа алып келді. 
- Сен жүгермекті құдық ішіндегі құрт-құмырсканың жемі етейін, - дейді 
Анаргүл шабаланып. 
Жарылқасынның қорыққаны сонша, тіптен үні өшіп қалды. Кемпір қаршадай 
баланың сирағынан ұстады да, құдық аузынан төмен салбыратып тұр. Біз де шыркөбелек 
айналып дәрменсіз жүрміз. Жарылқасын қыр-қыр етіп тырманып жандәрмен далбасамен 
құдықтың қабырғаларынан таяныш іздейді. Тырналай-тырналай алақаны мен тырнағынан 
қан ағыпты. Кемпір сонда да рақымы түсер емес. 

Біресе көтеріп, біресе құдыққа қайта сүңгітіп баланы әлі сілкілеп тұр. 
Жарылқасын болса енді қармануға да шамасы келмей есінен тана бастады. Былқ-сылқ етіп, 
оқта-текте 
қорқыраған дауысы шығады. 
Біз шыдай алмай шұрқырап жылай беріппіз. Кемпір онымызды елеген де жоқ. 
Қимылсыз салбырап қалған баланы көтеріп алды да, жерге зірк еткізіп тастай салды. Өзі 
жемтікке төнген құзғындай торуылдап баланың қимылын бағып отыр. 
Әлден соң барып Жарылқасын есі кіргенде, кемпір оны дедектетіп ауылға 
қарай сүйрей жөнелді. Біз жасымызды тыя алмай соңдарынан қарадық та тұрдық. 
Ойынымыз жайына қалды. Көз алдымыздан Жарылқасынның боп-боз боп талып жатқан 
кейпі кетер емес. 
Кешке бұл көргенімізді әкеме айттым. Әкем түнерген күйі үнсіз киінді де, 
Нығметтің үйіне бет алды. Әкем барғанда, Жарылқасын үйдің іргесінде сандырақтап 
жатыр екен. 
Алақанына салып көтеріп әкелді. Аузына сүт тамызып еді, Жарылқасын құса 
берді. Әкемнің түсі түтеп кетіпті. Баланы төсекке жатқызды да, іргенің киізін түріп қойды. 
«Байғүс 
баланы мазаламаңдар», - деді де өзі тысқа шығып кетті. 
Жарылқасын қыбырсыз жатыр. Қинала дем алғаны сонша, кеудесі қыр-қыр етеді. Кейде 
әлденені айтып, қатты бақырып жібереді. Еріндері қансыз бозарып, еміс-еміс 
жыбырлайды. Біз демімізді ішке тартып, орын-орнымызда отырған күйі Жарылқасыннан 
көз алар емеспіз... 
Әкем даладан дәрі шөп теріп әкепті. Сол шөптерді қайнатып, суын тұндырып 
алды да, суыған соң баланың аузына қасықтап құйды. Әпкелерім Жарылқасынның 
маңдайына су шүберек таңып қойды. Оның қызуы көтерілгені сонша, шекесіне таңған 
орамал кебе берді. 
Түні бойы кірпік қақпай, әл үстіндегі Жарылқасынды күзетіп отырдық. Тек 
таң алдында ғана бала көзін ашып, төңірегіне қарады. Қайда жатқанын аңғара алмай баж 
ете түсті. Әкем маңдайынан сииап еркелете тіл қатты. Жұбатып отыр. 
- Қорықпа, қарағым, қорықпа, - дейді өзі теріс айнала беріп кемпірге сырттай 
кіжіне ашуланды. - Алжыған қақпастың айуандығын қарашы. 
Әкем Жарылқасынды алдына отырғызып, дәрі шөптің, суынан ішкізді. Сонан 
соң жуындырып алды. Жарылқасын қайтадан безгек тигендей қалшылдап кеткен соң сүт 
беріп, 
төсекке қайта жатқызды. 
Бұл кезде күн шығып қалған еді. Жарылқасын тынышталып ұйықтап кетті. 
Бәріміз де қуанып, көз шырымын алуға қисая-қисая кетіппіз. Осылайша Жарылқасын бір 

жұма төсекте жатып айыға бастады. Алайда шошынғаны сонша тіптен есі ауған жандай 
елермеленіп жүрді. Біз қолымыздан келген бар жақсылығымызды аямаушы едік. 
Анаргүл бүкіл ауылда әкемнен ғана именетін. Әкемнің молдалығы бар, 
құран біледі деп қорқады екен. Тіптен жас кезінде «оқыған бала» деп атын тергейтін 
болыпты. Содан ба, әйтеуір ол Жарылқасынды іздеп келмеді. 
Бір күндері Анаргүлдің баласы Сайлаубай келді. Әкемнің бетіне қарай алмай, 
міңгірлеп кешірім сұрады да, Жарылқасынды алып кетпек болды. Сонда әкем қатты 
ашуланып, былай деп еді: 
- Мұның әкесі сенен де бай, сенен де басалқалы еді. Сенің де 
Жарылқасынның әкесі сияқты жұтқа кездеспесіңді қайдан білдің. Жарылқасын сияқты 
сенің балаларың да 
панасыз қалмасын қайдан білдің. Сенің есуас шешеңнің таяғынан өліп кетсе, бүкіл Шегір 
ел болып келіп, ер құнын даулар еді. Сонда күнің бір уыс болмас па, Сайлаубай? 
- Әкем тағы да көптеген аталы сөз айтты да, сөз соңын Анаргүлге бұрды. - 
Ал сенің шешеңмен өзім көзбе-көз сөйлесемін. 
Бишара Жарылқасын үйден шығып бара жатып бізге жалтақтай берді. 
Сайлаубай оны дарға апара жатқандай амалсыз ілесті. 
Анаргүлмен әкем айтқандай-ак жеке сөйлесті. Содан біршама уақыт кемпір 
тыныш жүрді де, қайтадан баяғы таз қалпына түсті. 
Менің Үбиан әпкем сол Жарылқасынның ағасымен атастырылған екен. 
Өзінің болашақ өмірлік жолдасын ауылда алғаш көргеннен-ақ Үбиан жақтырмапты. Екеуі 
бір-бірінен 
қалау таппай алшақтай беріпті. Әкем ертеде берген уәдесін бұзбай, алысқан батадан 
аттағысы келмей, көпке дейін қызының қарсылығын құлағына да ілген жоқ. Осылай үш 
жыл жүрді. 
Алайда әжем немересінің қүн сайын солғындап, уайымшыл болып бара 
жатқанын көріп, әкемді алғашқы шешімінен қайтарды. Бұл туралы Мамытқа ескертіп, 
әкем бұрынғы алған қалыңмалын қайтармақ болды. 
* * * 
Байтана руындағы ең сыйлы адамның бірі, атақты да қадірменді, ықпалы мол, 
әл-ауқаты мығым Нүрбай деген кісінің Зәпира атты сұлу қызының аулымызға алғаш 
келгенін ұмыта алмаспын. Оның үй-ішінің бәрі таңдап тапқандай бір- біріне сақадай сай, 
бірінен-бірі өткен жақсы адамдар екен. 
Бес ұлының бәрі де сұңғақ бойлы, сымбатты да көрікті, аздап ақсиған алдыңғы 
күрек тістері өздеріне жарасымды әдемі жігіттер болатын. Жұрт іші мін тапқыш, сын 
айтқыш, ат қойғыш келеді ғой. Оларға да ол лезде «күрек тістер» деп ат қойып алды. 

Нұрбайдың жалғыз қызы Зәпира да ағалары сияқты сымбатты, сұңғақ бойлы, 
толықсыған қыз еді. Оның аулымызға келін боп келіп, алғаш аттан түскені, басын тік 
ұстаған күйі маңғаз басып үйге кіргені әлі есімде. Ол Нығмет байдың Анаргүл деген есуас 
әйелінен туған бесінші ұлы - реңсіз, мыртық, кекеш Дәулетке екінші әйел боп келді. 
Алғашқы әйелінің қайтыс болғанына да көп уақыт өткен жоқ еді. «Аузы қисық болса да, 
байдың ұлы сөйлесін» немесе «құрығы ұзын қуып жүріп алады, құрығы қысқа құры қол 
қалады» дегендей, айдын көлдің аққуын қалыңмал Дәулетке аяқ-қолын байлап берді... 
Осынау теңсіздік құрығында бұлқынған қайғылы неке күні: 
... Мал бергені барады алып кетіп, 
Қолымды кедейшілік кесіп отыр,- 
деп бір сабаз сүйгенінен айрылып, құсадан күйіп-жанып қараша үйде қан құсқандай, өз 
тағдырына тағылық заңына лағынет айтып, Зәпирасын жоқтап күңіренген де болар. 
Зәпира келбетті келген жан еді. Талдырмаш сұңғақ бойына әркім-ақ сұқтана 
қарайтын. Оның атжақты жүзі, қыр мұрыны, үлбіреген беті шығыстың сұлуларын 
елестететін. Жайнаған мөлдір көзі, қарлығаштың қанатындай қияқ қасы, шоқтай қызыл 
қалыңдау ерні өзгеше бір сұлулықтың нышанын аңғартып тұрушы еді. 
Өзі де айналасындағы күйкі көріністі мойындағысы келмей, өзін қоршаған 
сұрықсыз тірлікті көзіне де ілмей, батыл да еркін жүретін. 
Жас келіннің мінезіндегі мұншалық еркіндік ел ішінде күңкіл де туғызды. 
«Әдепті білмейтін, тәрбие көрмеген» деген сөздер де айтыла бастады. «Әйтпесе қазақтың 
қай келіні босағаны аттай салып тайраңдап еді». «Жусаннан аласа, бетегеден биік» боп 
иіліп жүрмеуші ме еді. 
Зәпира осынау қалыптасқан қараңғы дағдыға бірден қарсы тұрды. Ол енесі 
Анаргүлге де, қайнағалары мен абысындарына да орынсыз бас иіп төмендемеді. Оның 
көзқарасынан, қимылы мен ісінен, үні мен мінезінен жәрбиген жаман күйеуіне деген, 
күйеуінің ағайын-туғанына деген өшпенділік оты ұшқындап тұратын. 
Енесі Анаргүл мен өзінің күйеуі ерке келінді көнбіс етіп алуға, иін 
жұмсартып, айтқандарына көндіруге талай-талай әрекеттер жасады. Бірақ қайсар да 
жігерлі Зәпира ұшқын атқан бір көзқарасымен ғана олардың аузына құм құйып, үндерін 
өшіруші еді. «Жалғыз қатынға шамаң келмесе, бай болғаның құрысын» деп Дәулетті 
шешесі де, ағалары да тұқырта беруші еді. 
Осындайда жәрбеңдеп келіп, қоқыраңдай қыр көрсетіп тиісе беретін Дәулет кербез 
келіншектің жүзінен жасқанып күңкілдеп қала беретін. Соның бәріне де, өзінің тағдырына 
да Зәпира құлақ аспай, кекесін кейіппен жүре беретін. Қара жұмысқа қол тигізбей, қолы 
көсеу, шашы 
сыпыртқыға айналмай, қыз күнінің еркелігін жоғалтқысы келмеді. Қасақана ақсаусаққа 
айналғандай, еркіндік атаулыға ерік беріп еді.

Нығмет әулетінің өзге түңлігіне, біздің үйге Зәпира ерекше ізет көрсетіп, 
барынша биязы болатын. Келін боп келген алғашқы жылдары осылай еді ол. Біздің үйге 
жиі келетін. Кім білсін, бәлкім, өзі сыйыспаған ортасынан аз болса да аулақ кеткенді 
аңсайтын шығар. Оның басын шалқайта ұстап, маржандай тізілген ақ тістерін көрсете 
бұралып отырғаны әлі есімде. Ақторғын кимешектің сыртынан әсем ораған күндігі ерекше 
жарасып түрушы еді. Мен одан көз алмай қарайтынмын. Бұрын өзім аңғармаған әлдебір 
сезім жанымды жайлап алатын. Әлі толық ояна қоймаған ынтығу мен іштей аяныш ізін 
менің балғын жүзімнен оқи ма, әйтеуір Зәпира маған ерекше елжірейтін.
Күз түсісімен, Нығмет әулеті Ақкол жақтағы қыстауға көшіп, бүкіл қысты 
Нұрбай ауылының маңында өткізетін. Бұл кезде Зэпира перзент көріп үлгеріп еді. Тұңғыш 
қызы Дәулеттен аумай қалыпты. Жайынауыз, шегір көз біреу әйтеуір. Мұны көрген 
Зэпираның жаны түршігіп еді. 
Айналасынан зәбір көріп, кеудесін қарыған қайғыға іші ысталып құса боп келген Зәпира 
күйеуін отаудан қуып шығып, ағайындарын аластап әкесінің үйіне кете барады. Нығмет 
әулетінің бірде-біреуі шұрқ етіп, оның жолына тұра алмады.
Келінін қайтару үшін соңынан барғандарға Зәпира мен Нұрбай ырық 
бермепті. Сондықтан Нығмет әулетімен әкем мен бүкіл Үсен әулетіне хабар жіберіпті. 
Алыста жүріп 
мұқатылғанын, келіні кетіп, күлкі боп отырғанын, бұл тек ер атына мін емес, бүкіл руға 
түскен сын, ақсаулы ақау екенін айтыпты. Ру намысына таңба түсірмей кек алуға, болмаса 
бітістіруге келсін депті.
Өзге үсендіктер Нығмет әулетімен тату болмаса да, мына хабар оларға 
қозғау салып еді. Ру намысын әрқайсымыздың арымыздай қорғаймыз деп жиырма шақты 
жігіт атқа қонды. Оларды менің әкем басқарып, Нығметтерге жүріп кетті. 
Бұл бүкіл аймақтағы үлкен бір дау болып еді. Анау-мынау кикілжіңге 
қарағанда, бұл жанжал екі рудың қақтығысқан қара күшіндей еді. Бірін-бірі ақырына 
дейін тұқыртып кетпей тынбайтын тірескен шақ болатын. Әрқайсысы ата намысына, ауыл 
намысына арқа сүйеп, алыспай беріспейтін кезеңге таянған сәт сияқты. 
Нұрбай қайраты мол, айтқанынан қайтпайтын, айналасына ықпалды адам 
еді. Оны ырыққа көндіру де оңайға түспейтін жай болатын. Би кесімі бойынша мұндайда 
кейде келісіп, кейде керісіп, кейде қорқытып, кейде қол күшімен үкім айтылады. 
Келін дауы екі рудың арасында қыс бойы созылды. Бірақ бітер болмады. 
Байланған түйін шиелене берді, шиелене берді. Ұзақ дауға шыдамай, біздің жақтың 
жігіттері бірі ауылға оралып, оның орнына бірі қайтып бара жатты. Бүкіл ауылдың құлағы 
түріліп, осы даудың шешімін тағатсыз күтумен болды. Дүрліккен жұрт дүбірге елеңдеп, 
екі арада барып-келіп жүрген жігіттерден мән-жайды сұрастырып сыр тартады. 
Оралғандар келісім қай ауылда, кімнің үйінде жүріп жатқанын, кімдердің қалай сөйлеп, 
кімнің адуыны қаншалықты екенін әңгімелейді. Хабаршылардың айтуынша, менің әкем 
билердің айтысында асқан шешендік көрсетіп, өзін салауатты ұстай біліпті. Үсендіктердің 
үлкені ретінде бүтін бір рудың атынан сөйлеп, пәтуа сұрапты, тұрысар жерді нұсқапты. 

Алайда, қайсар Нұрбай дегенінен қайтпапты. Қызын қайтарудан бас тартып, 
сөз дарытпапты. Қызымды қайтара алмаймын, малға келіселік деп отырып алған көрінеді. 
Нұрбайдың мұнысына біздің жақтың даушылары көнбепті. Мал-мүлік емес, адам керек 
екенін айтып бұлар болмайды. 
Ол кезде қай қазақ шаруасын мандытқан дейсің. Көктем шықса, алақандай 
жерді жырту - екі-үш күннің тірлігі. Бұл да әдетке сіңіп кете қоймаған жай. Елдің бәрі жер 
жыртып егін салмайды. Сондықтан шаруашылыкқа керекті азын-аулақ мардымсыз құрал-
жабдықты да кезінде бүтіндеп алады. Бұл ретте қыс мезгілі еріккеннің ермек іздейтін 
шағы сияқты. Бүкіл аймақтың еркек кіндігі кеш болса қыдырып боза ішіп, таң атса, 
туысқан аралайтын әдеті еді. 
Осындай ұрынарға қара таппай жүргендер аз ғана қақтығыстың өзіне желігіп 
шыға келетіні де сондыктан. Сыбыс шыққан ауылға сойыл сүйретіп жетіп баруға әзір 
тұратыны да сондықтан. Ауыл арасын шаңдатып, атой салып өткенге мәз мұндайда. 
Құрысқан арқалары жазылардай құлшына кірісетіні де сондықтан. Оның үстіне әлекке 
түскен Нығмет әулеті Үсен әулетіне ат шаптырып, адам жіберіп отырғанда қарап қалсын 
ба? Ағайынға ара түскен боп, даурықпалы сапар шексе, сараң байдың соғымын төрінде 
шіреніп жатып жеп қайтса, еріккен жігіттердің несі кетіп барады. Бай ауылының хабарына 
тез құлақ түргені де осыдан болса керек. 
Күн сайын жиырма-отыз адам жамбастап жатып, жақ- жақ боп айтысады да, 
егескен жаққа арадағы ағайын ақыл беріп, дау төресі - билер шешімін айтады. Жанжал 
иелеріне шешімнің әділдігін ойлануға бір-екі күн мұрсат береді де, өздері жамағайын, 
жегжат-жүрағаттарын аралауға кіріседі. Қайта жиналып бітіспес дауды жалғастырады. 
Осылайша бұл тартыс бір-екі айға созылады. 
Әркімнің аузына бір-бір жалтақтап, күйеу баладан да күй кетіп еді. Онсыз да 
тумысынан тұрқы келіспеген Дәулет бүріскен үстіне бүрісіп, жарғанатша жәпірейіп бітті. 
Жақсылық келсе, сен жақтан болар дегендей, Үсен ауылының адамдары мініп келген 
аттардың айналасынан 
шықпайтынды шығарды. Күйбеңдеп әр аттың жалын сипап, күбірлеумен жүргені. 
Амал не, Дәулет тілеуін бермей-ақ қойды тәңір. Нұрбай айтқанынан қайтпай 
отырып алды. Зәпира болса жаны сүймеген жарына, қаны сүймеген жұртына қайта 
барғысы келмеді. Жалғыз қызының тағдырына пышақ салып, өзі отқа итергендей болған 
Нұрбайдың қанында әкелік сезім қайта қайнап шыға беріп еді. Қалайда қайғы тырнағынан 
босатып алу үшін аянып қалған әке жоқ. Құда жақтың сан түрлі ұсынысына құлақ аспай 
мүлдем қатайып алды қайралған пышақтай бірте-бірте сөзі де алғырланып барады. 
Перзентінің алдындағы айыбын, мейірімсіз қаталдығын 
біржола сәуір жаңбырындай жуып өтпек жайы бар сияқты. 
Біз жақтың қуғыншылары да талабынан танбапты. Ат сабылтып арын ту 
етіп келгенде, арқасын жерге тигізіп қалай қайтсын. Қадалып отырып, қалайда дегеніне 
көндіруге түйініп алған бәрі де. 

Талайдан бергі тартыс, іштей толқу мен сапырылысқан ой ұстамды деген Нұрбайдың өзін 
сарсаңға салып әбден болдыртып, ақыры дау иесі Дәулетті сайысқа шақырып еді. Күні 
кеше өзінің сүйікті қызының ері болған мынау сұрықсыз Дәулет бес ұлының қалағанымен 
жекпе-жекке шығып, жеңе алса Зэпираны әкете берсін. Ал жеңіліп қалса, Зәпира деп 
аузын ашпасын, ат-шапан айыбын төлеп ауылына аттансын дейді Нұрбай. 
Біздің жақ қарсы алдында қаңбақша қалтырап тұрған бір шөкім кекеш 
Дәулеттің кейпінен шошып, Нұрбайдың ұсынысына келіспейді. Нұрбай екінші ұсыныс 
айтты. 
- Ау, халайық, ауылымда ат ойнатып жатқаныңа аз болған жоқ. Сен иісі 
Үсен әулетінің намысын жыртып аттана шапқанда, мен үкіше үлбіреткен жалғыз 
қызымның жанына 
сая бола алмасам, несіне тірі жүргенім. Сен руыңды қорғасаң, мен бауыр еті баламды 
қорғаймын. Сен ата намысын айдар тұтсаң, мен баламның көз жасына тұншығудамын. 
Сен сағым сынбасын деп күрессең, мен құса мен күйіктің лаулаған ошағына өзім тастап, 
жанып жатқан жас өмірге жайбарақат қарап тұра алмадым. Ендігі өмірімде сол өртке 
қарлығашша су тасып сөндіріп, қызымды қанатыма қайта аламын. Аянып қалар халім жоқ. 
Айбат шексең, алдыңа қаймықпай 
кеуде тосам. Бес белестей биігім деп жүрген бес ұлым да алақанында аялаған жалғыз 
қарындасының қарғысына қала алмайды. Ендеше бес мың қолдай бел тұтқан бес ұлымды 
атқа қондырып, алтыншы боп өзім де айқасқа шығамын. Нығметтің намысын жамылған 
азамат арасынан алтауың қарсы шығыңдар. Әділ күресте бағымызды сынайық. 
Дәулеттің дәрменсіздігінен жер шұқылап, қор болып отырған даушылар бұл 
жолы Нұрбайдың ұсынысынан бұрыла алмапты. 
Ақыры Нығмет әулетінің алты жігіті Нұрбай тобына қарсы шығады. Қалған 
жұрт екі жаққа бөлініп, тілеулес боп тұрады. Әр көңілде күдік ұялаған, жанарда жас 
ұялаған жабырқау сәт еді бұл. Нұрбай ауылының жанындағы қырқаға жиналған жұрт екі 
рудың намысын көкпарша тартып, таласқа еніп еді. Бір ру мен бір үйдің таласы, ер 
намысы мен ана арының айқасы басталған сияқты. Сайысқа шыққандар білегіне қамшы 
іліп, тақымына шоқпар басып, қойнына тас 
тығып бір-біріне өшіге шүйлігіп еді. 
Оңтайға келсе шоқпармен соғып, жақындаса қамшымен жасқап, алшақ кетсе 
таспен атқылап аямас, аянбас айқас бастады. Сілкілесіп-жұлқыласып, тіктесіп-тістеніп, 
беттесіп-белдесіп бір сойқанның әр пұшпағынан ұстасқан жайы бар. 
Үш қайтара қақтығысқанда, Нұрбайдың балалары Нығмет тұқымының 
қорбаңдаған қолапайсыз үш жігітін шоқпармен қаңбақша қағып түсіріп еді. Алғашқы 
жеңіске желіккен Нұрбай туыстарының бір баласы қуанғаннан қырдан қиқу сала көтеріліп, 
айқас ортасына жетінші боп 
шауып кірді. Бұл сайыс шартын толық бұзғандық еді. 

Онсыз да шыбын жанын шүберекке түйіп тұрған Нығметтің руластары өре 
тұрды. Менің қызу қанды ағайым Момынқұл өзінің жаман байталынан қарғып түсіп, 
әкемнің астындағы атқа келіп жармасты. Ат шылауын ұстап әкемді ер үстінен түсіреді де, 
өзі қарғып мініп, қарсы шабады. Ұзын бақанды қолға алып, Нұрбай тобына сыпыра тиіп, 
қуып жүріп үшеуін құлатады. Жеңіле бастаған әулетінің намысьн жерден қайта көтеріп 
алады. 
Тағы бір айнала соққанда ағам төртінші етіп Нұрбайдың өзін сұлатып кетіп 
еді. Есінен танған Нұрбай қарт қара жерді құшып қала берді. 
Айқас аяғы айқындалып қалып еді. Ағам ер үстіндегі Нұрбайдың ендігі екі 
баласын ауылына дейін қуалап, тоз-тозын шығарады. 
Әкем сұлап жатқан Нұрбай шалға жүгіреді. Басын сүйеп, көтереді. Есін жиған 
Нұрбай кемсеңдеп: - Сенбісің Момыш, - дейді қалтыраған үнмен. 
- Қайтейін, осыны қалаған өзің ғой, амалым не, ақсақал, бейбіт сөзге келмедің 
ғой, - дейді әкем оған. 
Нұрбай күдер үзген бәсең үнмен: 
- Ендігісін өзің білесің, Момыш. Би де, билік те сенде. Әлгі есерсоқ 
болмағанда бұл күйге ұшырамас едім-ау, Қайдан ғана келе қалды, сол найсап. Уәде 
бұзылған соң, үміт те үзілді ғой, - деп сұлқ түседі. 
Әкем айқасты тоқтатуға белгі береді. Ат айылын босатып, дауласқандар екі 
күн ойлануға мұрсат алады. Үшінші күні Нұрбай ауылынан шабарман келді. Біздің 
адамдар қайта 
кетті. 
«Ата жолын аттап өтіп, баба салтын бұзғаны» үшін әкем Нұрбайға азын-аулақ 
ат-шапан айыбын төлетіпті. Ал байғұс Зәпира лажсыз сағы сынып, тұншыға қайтып келді. 
Ағайым өмір бойы мақтанатын. Жалғыз Дәулет пен Нығмет әулетінің 
намысын ғана емес, бүтін аз ғана Үсен руының да арын сақтап қалдым деп көрінген жерде 
күпінетін. 
Әкем оның бұл қылығын жақтырмаушы еді. Қарт Нұрбайға қол көтергенін 
кешірмейтін. 
- Ұрғаныңа ұлдары да жететін еді ғой, - дейтін әкем кейісті үнмен. Ат астында 
ауып жатқан Нүрбайдың аянышты жүзі жүрегінде ұмытылмас бір түйткіл қалдырған-ау, 
шамасы. 
Зәпираның сол бір кайғылы окиғасынан кейін, мен оны екі жылдан соң көрдім. 
Баяғы батылдықтан, еркіндік пен өжеттіктен жұрнақ та қалмапты. Қатты шөгіп, ауым-
сауым халге түсіпті. Шамасы, бұрынғыдай бой түзеп, таранып, жинақты жүруді де 
ұмытқан-ау. Басындағы ақ жаулығы 

да бозарып бітіпті. Жүрісіндегі өзіне тән ерке қимыл суға түскен кесектей еріп кеткен 
сияқты. Жәудіреген мөлдір жанары бұрынғыдай нұр шашпай, жасаурап, солғындап кеткен. 
Айналадағының бәріне өшіге, жанымен жек көре қарайтын сияқты. Жұрт енді ол 
безілдеген Анаргүлдің жыбыр-жыбырына көніп болған, тіптен күйеуі дауыс шығарып, қол 
көтеретін де болыпты деп жүрді. 
Осылайша қалыңмалдың қара күші, ескі әдет, тырнағы у боп жабысқан ру 
қатынасының ұзын қолы асау Зәпираның алқымына да бұғауын мықтап салып бұрап 
тастаған еді. 
Жанындағы жарқын нұрды өшіріп, үлкен сезімнің тамырын қиып біткен болатын. Енді 
жайнап тұрған гүл емес, күздің күлгін жапырағындай күн сайын солып барады екен. 
Зәпира да әйел басына түскен езгіні үнсіз көтеріп жүре берді... 
1943 жылы ауылға демалысқа келгенде, қайтыс болған бір ағайынымның үйіне көңіл 
айтуға кірдім. Сырттан елдің ең соңы болып белі бүкшиген, кір орамалы көзіне дейін 
түсіп кеткен бір әйел келді. Алғашында кім екенін танымай қалып, сәлем беруге 
орнымнан тұра бергенімде, әлгі әйел асқан бір жылы мейіріммен құшып, еркелете сөйледі. 
Киізге қайта жайғасқанымызда, менің хал-жайымды, денсаулығымды, мынау «қағынған 
соғыс кезіндегі» амандығымды сұрай 
бастады. Өзінің ерте келіп сәлем бере алмағанына кешірім сұрап жатыр. Сонда барып 
майшамның алакөлеңкесінде әйелдің Зәпира екенін әрең танып едім. Әбден қажып бітіпті. 
Шүйкедей боп шөгіп, бүріскен күйі отыра берді. Шамның күңгірт жарығы әжімдерін 
адырайта айқындап тіссіз қушиған иегін де әйгілеп тұр. 
Мен шыдай алмадым. 
- Жеңеше-ау, қартайып кеткенің қалай? 
Зәпира алғашында бұл сөзімді естімегендей бейжай қалпы ауыр бір күрсінді. 
Сонан соң мұңлы жанарын маған қадап, жай ғана үн қатты: 
- Е, шырағым-ай, жеңешең не көрмеп еді? Тобыңа сегіз күшік асырап 
қосқанда, жалғыз жанымның несі қалды дейсің? Әйтеуір аман жүргеніме шүкірлік 
еткейсің, шырағым! 
Бұл сөзді ол толғанып, қайғылы үнмен айтып еді. 
Ошақбай қарт мына сөзді ұнатпай, бас шайқай берді: 
- Асылық етпе, келін. Ауыл әйелдерінің бақыттысы өзің емессің бе Зәпира?! 
Есігіңді соғыс сойқаны қаққан жоқ, байың да алдыңда, сегіз балаң да алдында. Бұдан 
артық не демексің Аллаға.... 
- Бөрік кигеннің бәрі азамат атын жоғары ұстап халқын қорғауға аттанғанда, 
Дәулет оған да жарамады ғой, - деп ызалы сөйледі Зәпира. - Анасы сол үшін туғандай 
менің қорушым боп жәрбиіп отырған жоқ па. 

Оның үнінен мен сол баяғы қарсылық кегінің, зорлық көргісі келмеген 
бұлқыныстың, қалыңмалға деген қарғысының ұшқыны әлі өшпегенін аңғарып едім. 
* * * 
Енді әпкемнің бойжетіп, жар таңдап, ұзатылған кезін баяндайын. Мамыттан 
қол үзгенімізді естіген жұт тұс-тұстан қыз айттырып, жаушы жіберуді көбейтті. 
- Мамыттан кейін бар қалауды қыздың өзіне бергенбіз. Барар жерін, бақытын 
сеніп тапсырар азаматын өзі қаласын! - деуші еді әжеміз. 
Әпкем әбден толысып, ауылдың бұрала басқан бойжеткені болды. Содан ба, 
оның қолын қара жұмыска тигізбей, тек өрнек тігуге отырғызатын еді. Әпкем кестенің не 
түрін, алаша тоқудың сырын, кілемнің өрнегін салуды үйреніп алды. Енді ол мойны мен 
кеудесін алқаға толтырып, шашына шолпы тағатынды шығарды. Үкілі кәмшәт бөркінің 
жиегіне де шетірмек тігуші еді. Саусақтары жүзікке толы. Ауылдың еркесі атанып, жиын-
тойдың, айтыстың көркіне айналды. 
Өзі де еркін жүріп, ән-күйдің ортасында өсіп, жасының жиырмаға шығып бара жатқанын 
аңғармай да қалып еді. Кейбіреулер әкпеме «кәрі қыз боп отырып қалады» деген кінәрат 
та таға бастады. «Айттырып келгендерді алдаусыратып сыпайы сөзбен сырғытып жібере 
беруші еді. Міне, жиырмаға да келіпті. Мұның артын оңғарсын» - дейтіндер де табылды. 
Бір күні аулымызға екі салт атты келді. Бірі Батырбек әулетінен шыққан 
Балтабай деген кісі де, екіншісі мұрты енді тебіндей бастаған жиырма бестер 
шамасындағы бейтаныс жігіт екен. Әкем үйде жоқ. Жолаушыларға самауыр қайнатып, 
дастарқан жайылды. Жас жігіт басын сәл иіп үнсіз отыр. Кеседегі шайын баппен ұрттайды. 
Әпкеме айтқан екі-үш ауыз сөзі үйлеспеді. 
Олар кеткен соң, біз ортаншы әпкеміз екеуміз әлгі жігіттің сызданған түрі мен 
сызылған қылығын салып, сөйлеген оралымсыз сөзін қайталап мәз болыстық. Алғашында 
үлкен әпкем қосыла күліп еді, кенет лезде ашуланды. Біз одан сайын мазақтап күлдік. 
Осылай көпке дейін үлкен әпкемнің мазасын алып қоймаған соң, ақыры шапалақ жеп 
тындық. 
Кешке әкем үйге келгенде, біз бүгінгі қонақтар жайын айттық. Үбиан үйден 
шығып кеткенде, ортаншы әпкем екеуміз әлгілердің қылығын жүріс-тұрысын, сөздерін 
салып мазақтадық. Сонан соң: «Жігіт Үбианға ұнап қалса керек, біз күліп едік, қатты 
ашуланды», - дедік. Әкем бізді тыңдап алды да, жымиып күлді. Сөйтті де бұл оқиғаны 
екіншілей еске алмауды ескертті. 
Сөйтіп өзі бізге нақыл болар бір жайды айтып берді. 
- Баяғыда байдың ерке өскен баласы ел-елден қыз айттырған екен. Бармаған 
жері, көрмеген қызы қалмапты. Қасы-көзінен нұр тамған небір сұлуларды көріпті, 
ақылына адам бойламас әдептілерін де көріпті. Бірақ біреуін де ұнатпапты. Енді ол алыс 
сапарға аттанып, жеті күншілік жердегі бөтен елге келген екен. Жүздеген ауыл аралап, 
тағы да ешбір қызды ұнатпапты. Осылай ел аралап жүріп ол бір алты қанат ақ үйге 

кезігеді. Алдынан толықсыған ару шығып «аттан түсіп, сусын ішіңіз» депті. Жігіт атын 
желіге байлап үйге кіреді. Төрде отырып қыздан көз ала алмапты. Қыз мұны елемегендей 
жайбарақат мейманға дастарқан әзірлей бастайды. 
Шай қайнапты. Қыз лезде дастарқан жайып, жігітті әдеппен асқа шақырады. 
«Жігіт мен іздеген сұлу осындай-ақ болар. Көркіне тоқтадым. Ал ақылы соған 
сай ма екен, байқап көрейін» деп ойлапты ішінен. 
Түрулі есіктен сыртта жатқан томарлар көрініп тұр екен. Жігіт сынар жерім осы шығар 
депті де оқыстан сұрақ қойыпты. 
- Құдаша, айып көрмесеңіз айта отырыңызшы, көлік ат анау томардың 
қаншауын тартар екен? 
Жігіт қызды сүрінтер сұрақ бердім деп ішінен масаттанып отырады. Сол сәтте 
қыз сәл жымиып күліп жауап қатыпты: 
- Жақсы ат болса бір-бірден тартар, жаманы болса екеуден артар. 
Жігіт мырс етіп күліп жіберіпті. Мұнысы мұқатқаным дегені еді. Өзі іштей 
«бәсе ақыл мен көрік сай келуші ме еді. Мынау қыз ақылы кемдеу біреу болды» депті. 
«Әйтпесе жаманы екеуден артар, жақсысы біреуден тартар дер ме еді. Жоқ, бұл менің 
теңім емес. Жар болып жарытпас». 
Осылайша жігіт ешкімге көңіл тоқтатпай аттанып кетеді.
Үйге келіп әкесіне бар жайды айтқан екен. 
- Жеті күн жол жүріп, қняндағы елдерді араладым. Өзіме тең таппадым. Бір 
көрікті қыз кездесіп еді, өкінішке орай ақылы шамалылау боп шықты. Сынай сұрақ беріп 
едім «жақсы ат бір-бірлеп тартар, жаманы екеуден артар» деп жауап қайырды. Ұлының 
сөзін естігенде әкесі күйіп 
кетіпті. 
- О, сормаңдайым-ай есуастың үлкені сен екенсің ғой, балам. Қыз сөзінің 
байыбына бара алмаған көкми сен болдың. Шамасы сен қомағай дастарқандағы 
бауырсақты қос-қосынан бұралақтап аузыңа тыққансың ғой. Қыз соныңды мінеген. Ол 
ақылды ғана емес, дана қыз екен. 
Сонда жігіт бармағын шайнапты. Естеріңде жүрсін, балаларым,-деп күліп еді 
әкем.-Бәлкім біздің үйге келген жігіт әдеп сақтап тартынған шығар. Шайды сыздықтатып 
ұрттады дейсіңдер ме? 
- Иә. 
- Е-е, онда мен сендерге тағы бір әңгіме айтып берейін, - деп әкем сөзін қайта 
жалғастырды. - Баяғыда қыз айттырған бір жігіт шаршап-шалдығып, шөлдеп бір ауылға 
әрең жетіпті. Қызы бар үйге бас сұғып демін алған екен. Алдына дастарқан жайылып, шай 
келіпті. Шөлдеп ерні кезеріп отырған жігіт қыз ұсынған шыныаяқты ала салып ұрттап 

жіберіпті. Абайсызда аузы күйіп шайды әрең жұтады. Көзі жасаурап, қызға сездіргісі 
келмей аспанға қарай беріпті. Енді тіл қатпаса жеңілетінін біліп жігіт шаңырақтың 
ағашына көзі түсіп: 
- Мынау, қандай жердің ағашы болды екен? - депті. 
Сонда қыз күлімдеп: 
- Бұл саздау жердің ағашы, сабырсыз ердің жазасы, - деген екен. Жігіт өзге 
тілге келмей аттанып кетіпті. Біздің үйге келген жігіт әлгі айтқандай қолайсыз жайға 
ұшырап 
қалудан сақтанған шығар. 
Әкемнің бұл сөздері бізді ойлантып тастады. Кейін байқасам, қыз 
айттырған жігіт қыз сынаймын деп отырғанда оны ауылдың кәрі-жасы түгел барлайды 
екен ғой. 
Арада екі апта өткен соң Балтабай қайта соқты. Әкем екеуі оңаша 
әңгімелесті де, қайтып кетті. Біз сияқты балаларға мұндай кеңестің жөнін айтпақ түгілі үй 
маңына жолатпай жіберді. Бірде әкем екеуміз қыстауға барғамыз. Әкем жоңышқа шапты. 
Кешке ауылға жиналып жатқанбыз. Ойда жоқта Балтабай келді. Әкем мені қайраққа 
жұмсап жіберді. Іздеп-іздеп таба алмадым. 
Кенет атын жетектеген жігітті көрдім. Жүзі таныс сияқты. Ол мені қасына 
шақырып алып, атымды сұрады. Тәтті беріп, мақтап жатыр. Ішім әлденеге сезіктенгендей 
болды да, бағдарлай зер салдым. Алпамса денелі, ебедейсіздеу, шықшыты томпайған құс 
тұмсық, қоңыр жігіт екен. Саусақтары шектен тыс үлкендеу көрінді. Тәтті ұсынғанда 
алақанының мүйізденіп қатып кеткенін байқап қалдым. Қағазға ораған үгітпе темекіні 
сорып тұр. Киімі әжептеуір екен, бірақ бөлтек-салтақ болып өзіне қонымсыздау көрінді. 
Әкемнің қасына қайтып келгенімде, Балтабай қоштаса бастады. 
- Асып жатқан атағы болмаса да, адал жігіт. Табан ақы, маңдай теріне 
сүйенген еңбекқор ер. Қарапайым болғанмен, жаны кең. Жақында ғана әскерден оралды, - 
деді Балтабай. 
- Жарар-жарар, Балтабай. Ақылдасалық. Қабырғамызбен кеңеселік. Аздап 
мұрсат бер, - деді әкем. 
Сөйтсем Балтабай жігітке қыз көрсетіп, қыз ұнаған соң, екі ел арасында жаушылыққа 
жүрген кісі екен. Сол жаушылық парызымен Балтабай ауылға талай келді. Қалыңмал мен 
кәде жайына дейін әңгімелесіпті. Сөйтсем әкпем мен Аюбай жиын-тойларда, жастардың 
сауық кештерінде бірнеше рет «кездейсоқ» кездесіп те үлгеріпті. Енді екі жақ берік 
шешімге келер алдында әпкемнің ойын білуге сұрау салды. Әпкем бұл сұраққа жауап 
беруден жалтарып, көзін 
тайдыра беретін. Бар айтқаны «мен бір байлаулы бұзау емеспін бе. Әжем мен әкем кімге 
жетектетем десе еркінде» деген сөз болды. Бұл сөздің келісім сөз екенін сол кездің 

өзінде қаршадай басыммен мен де сезгем. Екі аптадан соң Балтабай Аюбайдың ауылынан 
жеті кісі ертіп келді. Ел жақсылары арнайы құда түсіп, бата алысуға келген екен. 
Қалыңмал жайы сөз болды. Келісім немен біткенін қайдам, әйтеуір әкем қыз 
ұзату тойы ең жақын дегенде бір жарым-екі жылдан кейін өтетінін айтып отырып алды. 
Құдалар жағы оған көнгісі келмеді. 
Қазір ойласам, әкемнің сондағы той мерзімін ұзартуға күш салып 
отырғанының түрлі себептері бар екен ғой. Біріншіден, әкем дәулеті шалқып отырған бай 
емес еді. Сондықтан қалыңдықтың жасауын қолма-қол әзірлей қоюға шамасы жоқ 
болатын. Ал бір жарым-екі жылдың ішінде әкем шәрі аралап, базар барып жүріп, қыз 
жасауын атына сай етіп әзірлеп үлгеретініне сенген сияқты. Екіншіден, болашақ отау 
тігетін екі жас бірін-бірі толығырақ білсін, қалыңдық дәуренін қызықпен өткізсін дегені 
екен. Үбиан әпкем ренжімей аттансын, бойжеткен шағында көрер 
тамашасын қысқартпай-ақ қояйын деген қамқор көңілден шыққан шешім екен. Құдалар 
жағы болса келіндерін ертерек қолына алуға асығады. Кім біледі, қайтадан айнып кетіп, 
қыз өзге біреуді қаласа масқара ғой. Сонан соң даурығып, дауласып жүргенің. Ондайда 
кейде өткізген малың түгел 
өнбей, жырымдалып кететіні бар. Жігіт жағы соны да ойлап қыпылдаған сияқты. Өйткені 
қалыңмалы төленіп, енді-енді келін боп түседі деп жүрген кейбір қыздар Октябрь берген 
жаңа заманды арқа тұтқанына, сөйтіп өзінің сүйгеніне қашып кеткенін естіп те, көріп те 
жүр еді олар. Дегенмен кұда түсіп, бата алысқан бұғауды көп ару бұза алмай, көнбіс 
әдетпен кетіп жатқан. 
Базар күні еді, Аюбайдың ауылынан жиырма шақты адам келді. Сөз 
бастары, жөн бастар, жол сілтері Аюбайдың немере ағасы Онғарбай деген ақсақал екен. 
Қонақтардың құрметіне 
мал сойылды. Бүкіл ауыл барын құдалардың алдына тосып аяғынан тік тұрып күтіп жүр. 
Барлық сый-сияпаттан соң, екі ауылдың игі жақсылары тізе қосып отырып бата алысты. 
Қонақтар ат-шапан алып, көңілді аттанды. 
Бір жұмадан соң бізді Аюбайдың ауылы шақырыпты. Құдалар 
қалыңмалдың бір бөлігін бермек екен. Әкем бұл жолы барған жоқ. Он шақты ауыл 
жігіттерін қасына ертіп көкем кеткен. Ертеңіне олар бес жылқы, екі өгіз, отыз қойды 
алдарына салып келді. Оның үстіне әрқайсысына жекелей сый-сияпат көрсетіпті. 
Үбиан мұңайып жүрді. Кім білсін, атастырған қыздың аяғына тұсау 
түскендей болатынын сезіп қынжылатын шығар. Көз алдында елі енші бөліскендей алыс-
беріске түскені де қинай ма, әйтеуір әпкем сынық мінез боп алды. Мен әпкемнің қас-
қабағын аңдып, бала көңіліммен шын қиналдым. Сөйтсем әпкемнің мұнысы сырт көзге 
көрсеткен мінезі екен. Әйел баласының айлалы қылығын алғаш осылай сезгенімде, мұзға 
отырғандай болдым. Өйткені әпкем маған 
бауыр ғана емес, шешем сияқты еді. Жастайымнан көре алмай қалған ана мейірімін мен 
әпкемнен тапқандай болғам. Сондықтан да оны ешкімге қимайтынмын, жан біткеннен 

қызғанып шиыршық атушы ем. Менің ойымша, әпкем өмір бойы осылай қыз қалпында 
қасымнан ұзамай қамқор боп 
жүре беретін сияқты көрінген. Жоқ олай емес екен... 
Көкемдер алып келген мал лезде сатылды. Көкем базаршы болып, жан-
жақтан әпкеме жасау әкеле бастады. Үбиан енді жібек киіп, жүріс-тұрысы өзгеріп, кесте 
тігуден басқа жұмысқа қол созбайтын болды. Үйіміз ою ойып, өрнек салатын, киім пішіп, 
кілем тоқитын шеберханаға ұқсайды. Әжем «табақ-аяқ, көрпе-төсек, жасау-жабдығыңды 
түгелдеп, ине-жіпке дейін қалдырмаймын» деп отыратын. 
Алты айдан соң Аюбай күйеу жолдасы Оңдас екеуі іңір қараңғысын 
жамылып елге келіпті. Бұл болашақ жармен жүздесудің басы екен. Күйеу бала ауыл 
шетіндегі топ талдың түбінде бой тасалап қалыпты да, жолдасы екі қоржын арқалап 
жалғыз келіпті. Ондағы ойлары қызбен, көрісіп, қалыңдық түнін бірге өткізбек екен. 
Мол сыйлықты көргенде, жеңгейлер көңілденіп, көздері жайнап шыға келді. 
Оңаша отау әзірлеп күйеуді құрметпен қарсы алудың қамына кірісіп кетті. Сол кезде 
күтпеген жерден әпкем тулап шыға келді. Күйеу баламен көрісуден бас тартып, бұлқан-
талқан боп жүр. Оны жеңгелері, құрбылары қоршап алып, ақыл айтып жатыр. Бірақ бұның 
бәрі ем болмады. Әпкемнің өңі қуқыл тартып, дауысы қалтырап, ентігіп отырып тіл қатты: 
- Сұмдық-ай, не деген ұят еді. Бұл қай басынғаны. Сонша асығып жау қуып бара ма екен. 
Алдымызда әлі жыл жатыр ғой. Неге соны ойламаған. Мұндай жеңілтектігі үшін жек 
көріп кететінімді ескертіңіз. Мұнысы несі, менімен санаспай тосыннан-тосын тосырлатып 
жетіп келгеніне 
қорланып отырмын. 
- О не дегенің, жарқыным. Ата жолы сол емес пе? Енді сен қалыңдықсың. 
Қалыңдыққа күйеу бала келер болар, - деп бір жеңгесі жұбата бастап еді, Үбиан тыйып 
тастады. 
- Өз үйімнің оң босағасында отырғанда, сонша басынатын мен оның әйелі 
емеспін әлі. Егер ендігәрі қылжақтап осылай қылтиып келе берсе, қалыңдығы болуға 
қарсымын. Солай айтыңдар, - деп Үбиан бетін басып отырып қалды. 
Үнемі салмақты, үні қатты шықпайтын байсал-мінез әпкемнің дауыс көтере 
алатынын, қарсылық көрсете алатынын, бұлтартпай бұйыра алатынын мен тұңғыш рет 
сонда сездім. 
Әпкем әлдебіреу күшпен жетелей жөнелетіндей тартынып, сандықка сүйеніп 
тұр. Оның шырайлы өңі сұрланып жұқа еріндері дір-дір етеді. Бұл қақтығысқа 
үлкендердің араласпайтыны қандай жақсы еді. 
Қыз ықыласын ала алмай, ауылына қайтып бара алмай, Аюбай ағаш түбінде 
түн жарымына дейін тұрыпты. Оңдас әкелген қоржындарын қалдырмақ еді, Үбиан бұған 
да қарсы 

шықты. -Жо-жоқ айыпқа бұйырмаңыз. Басын әуреге салып, базарлығын алып қалар 
жөніміз қайсы. Қоржын болса келе жатар, он күн болса көре жатар. 
Үбианның бұл мінезінен құдалар жағы секем алғандай болған екен. 
Аюбайдың ауылынан әйелдер келгіштеп кетті. Әпкемнің жай-күйін сұрап, алыстан сыр 
тартатынды шығарды. Үйге келгендері жеңгелерімізбен, Үбианның өзімен сөйлесетін. Не 
айтқандарын біле алмай сыртта қала берем. 
Ақыл айтып, қыздың алды-артын орап алатын жеңгетайлар көбейді. Сөйтіп 
жүргенде тағы да алты ай өтіпті. Ауылымыз енді асыға бастады. Киіз басылып, киім-
кешек жиі тігілді, кестелі бұйымдар молайды. Қолының ебі бар өнерлі әйелдер бар ниетін 
салып аянар емес. Алынған жиһаздарды, тігілген бұйымдарды қайта-қайта ашып көріп, 
нақ бір көрмеде жүргендей-ақ масайрап мәз болысады. Осындай сәттерде әркім ойын 
ортаға салып, жиһаздардың кем-кетігі мен 
олпы-солпы жерлерін түзетіседі. Қолда бар мал сынапша сусып кетіп жатты. Базар сайын 
сатылып, ақшасына жасау әкеледі. 
Аюбай өзінің хабаршылары арқылы әпкемнен жақсы лебіз естісе керек. Бір 
күні кешке Оңдас қоржын көтеріп тағы келді. Бұл жолы жеңгейлер күйеу бала мен күйеу 
жолдасты қолпаштай күліп, жайраңдап қарсы алды. Қалжыңмен қағытып, әзілге қарық 
болысып жатыр. Оңаша отау тігіліп, Оңдасты базарлығымен қоса сонда алып кірді. 
Отаудың ішін жиһазға жайнатып қойған екен. Екі жас алғаш рет осында 
жүздеспек. Аюбайды бір-екі жеңгей ішке алып кірді. Екі жігітті құрметті орынға 
отырғызып, жеңгейлер жүгірісіп жүр. Сол кезде ауыл жастары жинала бастады. Қыз-
келіншектер қызыл-жасыл киініп-құлпырып алыпты. 
Бәрі де күйеу баламен жүздесіп, жақын таныспақ. Мұндайда әрқайсысы 
өткір сөзбен, оңтайлы әзілмен, ойнақы қылықпен, жарқын күлкімен көрінгісі келеді ғой. 
Күйеу баланы жан-жақты сынап, биігін білгісі келгендер жағалай ұтымды сөз айтуға 
тырысады. Кейбіреулер жұмбақтай сөйлеп, астарлы пікірдің жауабын күтеді. 
- Ай қай жақтан туар екен? - деп күлген бір жеңгесіне Аюбайдың тура жауап бергені 
бар: 
- Кеш батқалы қашан, ендігі ай да шыққан шығар. Аюбайдың аңғал айтылған 
адал шындығына біраз келіншектер шиқылдасып күлісіп алды. 
- Шолпанның тұрағы қайсы екен, ай мекені қайда екен? - деді енді біреуі. 
Аюбайдың жауабы тағы да қарабайыр болды. Тағы да көңілдегі шындығын 
айтып салды. 
- Ай мен Шолпанның тұрағын үйде отырып қалай ажыратайын. 
Келіншектер қайтадан күлісті. Аюбай қызарақтап, күйеу жолдасына қарай 
береді. Қысылғанда көмек сұраған сыңайы бар. 

- Жетіқарақшы жұлдызы қоныстасыңыз емес пе еді, - деп бір келіншек енді 
Аюбайдың қалжыңға олақ қарадүрсін екенін қағыта сөйледі. Шошынған болып дауысын 
әдейі 
құбылтып тұр. - Япырай, жарық жұлдызды жақын қондырғанымыз қалай болар екен. 
Қолды боп жүрмегей. 
Келіншектердің мысы әу бастан басып алған Аюбай енді шын мәнінде 
қысылып жер шұқылай берді. Әлгі қалжыңға берген жауабы тіптен ебедейсіз шықты. Үні 
де араз болған 
баланың үніндей біртүрлі естілді: 
- Жетіқарақшыңыздың мекенін аңғармаған едім. Бірақ әйтеуір ұры болған 
жайым жоқ. 
Келіншектер тағы ду күлісті. 
- Айдың жүзі толар кез қашан екен? - деді бір қу тілді жеңгей. 
Аюбай тағы ұтылды. 
- Жеңгей ол жағын білмедім. Ай мен жұлдыз сырына үңілген ғұлама емес 
едім. Ауылымызда ондай тәуіп болған жоқ. 
Күйеу баланың бұл жауабына елдің бәрі күлгені сонша, үй теңселе жаздады. 
Енді Аюбай тіптен жер болғандай күреңітіп еді. 
Осы кезде арашаға күйеу жолдас түсіп, жеңгелеріне ұтымды қалжың айта 
бастады. Оңдас тіс қаққан қу екен, келіншектерге шалдырар емес. Дастарқан жайылып, 
алдымен шай келді. Әзіл-күлкімен шай ішіліп болғанда, ыстық ас әкелінді. Аюбайдың 
бүгінгі күні тұзы жеңіл тарта берді. Әбіржіп, қызарақтап, қиналып әрең отыр. Маңдайы 
тершіп, мазасын қоса алыпты. Терін сүртем деп қайта-қайта орамалына жармасады. 
Дастарқан жиналып, ойын-сауық басталды. Мұндайда алдымен айтыс 
жүретін әдет қой. Қыз-келіншектер жағынан екеуі қосылып сызылта ән шырқады. 
Күйеулер жағына салмақ тастап, жауап айтып отыр. Алайда жігіттер жағы жуық арада ән 
айта қоймады. Аюбайдың мойны салбырап иіліп, бас көтерер емес. 
Аспан ашық, ай жарық, күн жылыда, 
Қол созыпсың аспанның жұлдызына. 
Күйеу жолы жіңішке деген сөз бар 
Ізет көрсет ауылдың ұл-қызына. 
Оңдас шыдай алмады білем, Аюбайды түртпектеп отырып әнге жетеледі. Оңдастың әдемі 
ашық дауысы бар екен. Аюбай соның берекесін кетірді. Әдетте қолма-қол қиыстырып 
жауап қайтару шарт. Аюбай Оңдастың өлеңіне үйлесе алмай, дауысы барлығып мүдіре 

берді. Екеуінің сөі екітүрлі шығып, тоқайласпай-ақ қойғаны. Қыз-келіншектердің мерейі 
тағы да үстем болды. 
Түн жарымы болып қалғанын аңғармаппыз. Осы кештің ұйытқысы болып 
жүрген үлкен жеңгеміз бәрімізді үйге қайтарды да, бір-екі келіншек пен әпкемнің қимас 
құрбыларынан екі-үш қызды қалдырды. 
Мен бұдан кейінгі оқиғалардан бейхабар едім. Өйткені мені енді ол отауға 
маңайлатпады. Бәрін кейін естідім. Үлкен үйде оңаша қалған Үбиан әпкем бүкіл кештің 
барысынан хабардар болып отырыпты. Аюбайдың момындығын, жасықтығын, қалжыңға 
қарымтасы жоқ екенін де біліп алыпты. Енді ел тарап, екі жасты жүздестірер сәт туғанда, 
әпкем қасарысып отырып алады. Жеңгелерінің айтқанына да, құрбыларының тілегіне де 
көнбейді. 
- Япыр-ау, бикеш-ай, бізді масқара етпекпісің шынымен. Өз ықтиярың 
болған соң келмеді ме ол екеуі. Енді көргенсіз ел атанбайық, - деседі жеңгелері. 
Үбиан сол ызаға булығып қасарысқан қалпынан қайтпапты. 
- Немене, ерке қыз дегенге, шолжаң болғың келе ме сонша. Ел рәсімінен, 
бұрынғының жолынан аттап қайда бармақсың. Бүйтіп бізді қорлама. Есті қыз өйтпес 
болар. Біз де өзіңдей қыз болғамыз, - десіп енді жеңгелері ашуға көшеді. 
Ақыры таң алдында Үбиан күйеу бала отырған отауға баруға келісіпті. Бұл 
кезде кеш бойы сөзден жығылып, терлеп-тепшіп қысылған екеуі әбден қалжырап, оның 
үстіне қалыңдықтың соншама кешігіп, көңілдері қобалжып отыр екен. Осындай толқу 
үстінде тоқырап отырғанда, Үбиандар кіріп келіпті. Адамның берекесі бір кетсе, аяғы 
тайғанай беретін әдеті емее пе. Аюбайлар тағы жаңылыс басады. 
Қалыңдық кіргенде, күйеу жағы ізет көрсетіп, орнынан тұрып қызды аялап 
қарсы алатын салтымыз ғой. Аюбайлар абыржып оны да ұмытқан көрінеді. Әпкемдер 
кіріп келгенде 
орнынан тұрып қарсы ала алмапты. 
Оң босағада отырған қызға бұдан артық қорлық болсын ба, онсыз да ызаға 
булығып келген әпкем лезде тәкаппарланып кеткен екен. Жігітке ұол ұсынбақ түгілі мінін 
бетке басады. 
- Жатыстарыңызға береке берсін. Жау қайтарғандай қалжырап қалған екенсіз, 
мазаларыңды алмайық. Қызға сөз салардан бұрын, сөз мәнісін түсінер болар еді. Сөз 
қадірін 
ұқпаған, өз қадіріне қалай жетпек. Кешіріңіздер, - деп бұрылып жүре береді. 
Енді Аюбай намыстанып, ашулы аттанбақ болады. Жеңгейлер мән-жайдың 
тігісін жатқызып, жігіттің шымбайына батыра ақыл айтып, ашуын тоқтатып аттандырады. 

Оңдас кешірім сұрап, бұл оқиғаның елге жайылып кетпеуін өтініпті. Салт 
бойынша күйеу жағы таң атпай, ел көзіне ілікпей ауылдан аттануы тиіс. Екеуі лезде жүріп 
кетеді. 
Ертеңіне Үбиан әпкем тігілген киім-кешектерін лақтырып, жасауларын 
шашып қатты ашуланды. Сонан соң мұңайып бір түрлі тұңғиыққа түскендей жүреді. Үй-
іші басу да айтқан жоқ, ашу да айтқан жоқ. 
Екі-үш күннен соң Үбиан Аюбайға бармаймын деп қиғылық салып еді, бұл 
жолы әкем айбаттанып кетті: 
- Екінші рет бата бұзып, есектің миын жеді деймісің мені. Елге қайта-қайта 
қарабет болар жайым жоқ. 
Бұл кезде Аюбай да ауылына барып біраз талқыдан өткен соң ашылып, сөз 
қадіріне жеткендей болса керек. Екі айдан соң, ол қайтадан бағын сынап, елге ұрын келеді. 
Бұл жолы 
ауылдың қыз-келіншектері еріндерін тістеп, еркін қалжыңға ерік берген жоқ. Сөйтіп 
Аюбайдың үйренген сөздері, ақыл- кеңесі бұл жолы кәдеге аспады. 
Уақыт өте берді. Күйеу бала енді ауылға апта сайын келетінді шығарды. 
Үбиан әпкем бұрынғыдай емес, «пешенеге жазылған осы шығар» деді де, бәрін үнсіз 
мойындады. Қалыңмал қанша көбейсе де, қарамызға тұяқ қосылмай азая берді. Бәрі 
жасау-жабдыққа жаратылып жатыр еді. 
Ұзату тойы қоңыр күзге қарай, жиын-терін біткен соң басталмақ. Тойға 
әзірлік кезінде де басымыздан тақыр кетпеді. Ауылдык, болыстық әкімдер, сұраққа 
шақырып әңгір-таяқ ойнатуды шығарды. «Қалыңмал алғаныңды қағазға түсіреміз, уәкіл 
шақырып айдатамыз» дегенді де айтты. Алайда әкем бұған сескене қоймады. Өйткені 
«жығылып жатып сүрінгенге күледі» дегендей, олардың өздері де қолдарымен қоқыс 
шеңгелдегендер еді. Көрінгеннен пара алып, көрінгенге көз салып, алдынан өткенге 
алақан жайып, әбден алакөзденіп алғандар болатын. Әкем соны біліп сескенуден аулақ 
жүр. Тіптен беттеріне тіке айтып салыпты: 
- Бұл аймақта көзге сүйелдей көрініп отырған жалғыз мен емес. Ел істеген 
тірлікті мен де істедім. Сендердің де құлқындарың мәлім. Жемсауларың бүлкілдеп 
отырғанын да білем. Ал егер біреуіңнің тамағыңды тығындасам, екіншің ауыз ашқалы 
дайын тұрсыңдар. Пара үшін жиған малым жоқ. Сендерге пара берем деп жалаңаш қалар 
жайым да жоқ. Өз қотырымызды өзіміз қасып, тыныш жүрейік те. Бәріміз де оңып тұрған 
жоқпыз. Мен қызымның көңілі үшін күнәһар атансам, сендердің күнәларың онан да асып 
жатыр. Сондықтан қорқа қояр, жаси қояр жайым жоқ. Онан да әрқайсың күн сайын 
дікектей бергенше, үлкен бастыққа хабарлаңдар. Не де болса, соның алдында жауап 
берейін, - деп әкем белсенділерді беттетпеді. 
Ұзамай үлкен бастық да келді. (Шамасы біздің болысқа қарайтын милиция бөлімінің 
бастығы болса керек) Келуін келді-ау? Бірақ сорақысы енді басталды. Не болды дейсіздер 

ғой. Тергеуге келген бастығымыз Үбианды көргенде, ақыл есінен адасқандай телмірді де 
қалды. Көрген жерден көңілі кетіпті. Енді ол бастықша сөйлеуден қалып, басқаша сайрай 
бастады. Сұмдығы сол - ол әпкемді тоқалдыққа алуға бел байлапты. Бұл жолда қыруар 
қалыңмал шашып, қара басын саудаға салудан тайынбайтынын айтып кетті. Енді 
есігіміздің алдынан әлгі бастықтың көлігі кетпейтін болды. Келгең сайын сөз салып 
өзеуреп отырады да қояды. Алғашында қатты айтуға әдеп сақтап, жаймен түсіндіріп 
жүрген әкем, бір күні морт кетті. 
- Шырағым, оттап жүргенің не осы? Ел сенімінен садаға кеткір езбесің ғой 
өзің. Қатын үсті ететін, сен сияқты ақымаққа кететін қызым жоқ. Сендер әділет жолын 
тұтынып жүрмін дейсіңдер ме. Қой терісін жамылған қорқау неме. Сенің де зауалың 
табылар, - деп бетіне тіке айтты. 
Бастық мұндай жауап күтпесе керек, орнынан атып тұрып есікке беттеді. 
Аттанып бара жатып әкемді қорқыта бастады. 
Көп ұзамай әкем айтқандай-ақ, әлгі бастық кішірейіп, бөлімшемізден ауысты. 
Көршілес қырғыз ауылдарына кетіпті. Ол жерде сәрсенбі сайын базар болатын. Бір 
базарда әлгі бастықтың әкіреңіне шыдамаған бір топ қырғыз жігіттері дедектетіп жүріп 
сабапты. Әділдікті сақтай алмаған, ел сенімін ақтай алмаған шолақ белсендіні өкіметіміз 
орнынан алып, мұндай қызметтен мүлдем аластады. 
Әкем бұл туралы тіс жарған емес. Шамасы, сондай солақайдың кетуіне 
себепкердің бірі әкем болса керек. 
Жасау жағы біткен соң, әкем енді қызын күзде Аюбайға ұзататынын 
жариялай бастады. Той болатын күн белгіленіп, шақырылатын жегжаттарға хабаршы 
жіберілді. Тойға екі 
апта қалғанда Үбиан ағайын-туған, жегжат-жұрағаттармен танысуға аттанды. Әпкемнің 
қасына екі жігіт, үш келіншек ерді. Байқап отырсам, осынау дәстүрдің үлкен мәні бар екен 
ғой. Аулынан аттанып, қызықты дәуренімен қоштасар алдындағы қыздың ең соңғы рет 
емін-еркін салтанат кұруы сияқты екен бұл. Бұдан кейін өз бетінше отау тігіп, өз түтінін 
түтететін кез туады. Танысқан қыз әкесінің үрім-бұтағын түгел қалдырмай аралап, қайта 
қауышқандай, қайта табысқандай боп аттанады. Біздің де араласқан адамымыз, тараған 
бұтағымыз мол еді... Әкемнің төрт әпкесі, әжемнің екі інісі, нағашыларым, әкемнің 
нағашылары, өгей шешеміздің туысқандары, аталас ағайындарымыз алыс-берісі бар 
жегжаттары - міне, осының бэәрі Үбианның серуендеп қайтар 
өрісі болатын.
Аттанар алдында әжем ауылдың қыз-келіншектерін, бар әйелдерді шақырып, 
қыз жасауын қызықтауға шақырды. 
Күн ашық еді. Ауылдағы бар әйел біздің үйғе ағылып келіп жатты. Тегіс 
жиналған соң өзара шай үстінде ақылдасып, жасау жияр отауды ауыл шетіндегі 
көкшалғын алаңда тігуге келісті. Үй тігілген соң әйелдер біртіндеп жасауларды апарып 
көкалға жағалай жая бастады. Алдымен әжемнен келе жатқан үлкен кілем жайылды. 
Кілемнің өрнектері күн көзіне мың құбылып айналаға әр бергендей. Оның қасына кішірек 

кілем жайылды. Бұл шешемнен қалған кілем еді. Отаудың өзі арнайы тігілгендіктен бе, 
ішіндегі басқұр уықбауына дейін көз тартады. Алты қанат ақ отау ашық 
күнде ерекше әсем көрінеді екен. 
Жасау-жабдық түгелденіп болған соң, әпкемді ертіп келді. Ауылдың үлкен 
жеңгесі алдынан қарсы алып, қолтықтады да, отауға қарай беттеді. Осы сәттегі әйелдердің 
толқуында 
шек жоқ еді. Бәрі қыбырсыз тына қалды. Демдерін іштеріне тартып салтанатты сәт 
күткендей, кейбіреуі көзіне жас алып жатыр. Әлгі үлкен жеңгеміз босағаға жақындағанда 
Үбианға тіл қатты: 
- Отауыңа оң сәт тілеп, есігін аштырғалы тұрмыз, еркежан. Отауың бақытқа 
толсын, иелері қайғысыз болсын. 
Даусы біртүрлі қалтырап шықты. 
Әпкем босағадан бірінші аттады. Қалғандары соңынан еріп, ішке енген соң 
әпкемді құшақтап, игі тілектерін білдірді. 
Байқасам, әпкем жылап тұр екен. Бұл елден кетерін сезген қыздың қимас 
көңілінен шыққан жас па, әлде ағайынның ықыласына деген ризашылық жасы ма, ол 
жағын аңғара алған жоқ едім... 
Сәлден соң әйелдер үйге үлкен екі сандық алып кірді. Іші толған асыл 
бұйымдар мен қымбат киімдер екен. Төрдің бір бұрышына апарып сол көйлектерді 
шығарып ілді. Іргеге әшекейлі ағаш төсек құрылды. Оған мамық салынып, үстін майда 
жібекпен көмкерді. Жерге киіз, кілем төселді. Енді зер салып қараған кісіге бұл отаудың 
мұнтаздай жаңа, мол жиһазды үй екенін бірден білер еді. 
Жаңа отауда алғаш рет мол дастарқан жайылып, көл-көсір шай ішілді. Ер 
атаулыдан біз сияқты ерме балалар ғана қатысқан еді. 
Шай үстінде жасаудың кем-кетігі жайлы келелі әңгіме де қозғалды. Енді 
немен толтыру керек екені сөз болды. Сонан соң жеңгейлер Үбианға түрлі бұйымдар қоса 
бастады. 
- Жақсы көретін қайын сіңлім едің, бикеш. Көзімдей көріп жүрерсің,-деп 
әрқайсысы кесе-табақ, білезік-сақина, алқа-моншақтар сыйласты. - Құдайға шүкір, 
бикешжан. Мұндай жасауға әркімнің қолы жете бермейді. Әжем мен қайынағаға ризамыз. 
Бүтіндей бір үйдің ине-жібіне дейін түгендеп, іргеңді берік қондырғалы отыр. Мұндай 
жасаумен барған жеріңде де мерейің үстем болады. 
Осылайша шын тілектерін, адал көңілдерін білдіріп әйелдер тараса бастады. 
Мен дастарқан қызығына беріліп, өрік-мейізбен алданып отырғанымда, тыстағы 
жақсылықтан құр қала жаздаппын. 
- Апа! Қыздың нөкер-серіктері келіп тұр, - деген көкемнің дауысын естігенде, 
тысқа атып шықтым. 

Төгілте киім киген қос келіншек, бұралған бір жас қыз және екі жігіт жол 
жүруге сайланып тұр екен. Әжем оларды үйге шақырды. Екі жігіт тыста қалды да, 
өзгелері кірді. Өйткені жаңа отауға ерлер бас сұқпауы тиіс екен. Қайшагүл келіп, Үбианды 
бауырына басып тұрып бақыт тіледі: 
- Бақытты бол, бикеш. Сол бақыт жолының бастамасын өзіңе серік боп жүріп 
көргелі кеп тұрмыз,- деді ол. 
Мұнан соң Үбианды киіндіре бастады. Раушан түстес бүрме етек көйлекті 
кигенде әпкемді танымай қалдым. Керемет жарасымды екен. Көйлек сыртынан қынамабел 
көкбарқыт бешпет киді. Құндыз бөркінің төбесінде үкі желбірейді. Қос бұрымының 
ұшынан күміс тамшы төгілгендей, арқасында әсем шолпы сылдырайды. Аяғында биік 
өкше оюлы етік. Мойны моншаққа толы, кеудесін алқа көмкеріп тұр. Аппақ білегінде қос-
қостан күміс білезік. Саусақтары сақинамен безенген. Тырнағына аздап сүрме жаққандай 
көрінді. 
Әжем күміс сапты қамшыны немересінің қолына ұстатты да, оң сапар тіледі. 
Бәрі тысқа шықты. 
Көкем қарагер жорғаны көлденең тартып тұр екен. Бұған Үбиан мінбек. Сондықтан ба, ер-
әбзелі ерекше. Ауыздықтан бастап сағалдырығына дейін күміспен күптелген жүген. 
Тоқымы мен тебінгісі барқытпен тысталыпты. Ер үстіне барқыт көпшік төселген. 
Өмілдірігі төгіліп тұр. 
Көкем мен жігіттер әпкемдерді қолтығынан демеп атқа отырғызды. Осы 
кезде топ ортасына әкем келді. Аз үнсіз тұрды да, алақанын жайды. Жиналғандар тегіс 
алақандарын 
жайысты. Әкемнің оң батасын алғаннан соң, серуен тобы жолға шықты. Бүкіл ауыл тысқа 
шығып, Үбиандар көкжиекпен астасқан алыс қырқадан асып кеткенше көз жазбай 
қызықтап қарап тұрды. Сонда әшекей бұйымдар қайдан табылды дей көрмеңіздер. 
Әкемнің зергерлік өнері бар еді деп айтқан едім ғой. Сол өнерін қызынан аямапты. 
Әкеме күн сайын көкем де көмектесіп жүрді. 
Үбиандар кеткен соң, ауыл енді бүтіндей той қамына кірісті. Көкем 
базардан базар қалдырмай аралап, қоржын толтырып қайтады. 
Ауыл жігіттері білек сыбанып қолғабыс көрсетіп жүр. Әкем зергерлік ісіне 
біржола беріліп алды. Мен қасыңда тұрып, айтқандарын қалт жібермей зыр жүгіріп 
орындаймын. Әкенің тапсырмасын орындағаннан артық не ғанибет бар дейсің, шіркін. 
Әкем ең алдымен балшықтан өзіне қажетті ыдыс жасайтын. Оған күміс 
теңгелерді салады. Оның үстіне жаңқа үйеді де, тұтатады. Біртіндеп шоқтанып бара 
жатқан ыдысқа қарап тұрған қандай рахат. Әкем көсеумен көмірлерді аударыстырады. 
Мен ешкі терісінен жасалған қол көрікті басамын. Бір кезде ыдыс бетін көгілдір жалын 
шарпиды. Сол кезде еріген күміс сынапша толқып шыға келеді. Әкем оны аздап суытады 
да, алау түстес ерітіндіні суық суға салып жібереді. Су быж етіп қайнап шыға келеді. 
Сонан соң балқыманы қолына алып, әкем білезік соға бастайды. 

Өрнегін қаламмен сызып алады да, ұстараның жүзімен кертіп қондырады. 
Мұндай кезде үй-іші қыбыр етпейтін. Бәріміз демімізді тартып, әкемнің 
тесіле қараған жанарына, аздап дірілдеген саусақтарына зер салушы ек. Өрнекті 
қондырып болған соң әкем енді білезікті құммен жұмырлап ысқылайды да, түтілген 
жүнмен тазалайды. Сонан соң үстіне ақ мүсәтір 
ұнтағын себеді де, аздап отқа ұстайды. Ұнтақ тұтанған кезде білезікті оттан тартып ала 
қояды да, тізесіне ысқылап жібереді. Сол кезде білезік жарқырап шыға келеді. Өз өнеріне 
деген сүйіспеншілігі шығар, әйтеуір әкем әңгіме айтқанда әшекей, өрнек жайлы, оның 
нақыстары жайлы көбірек сөз ететін. 
Әкемнің өнері өзге ауылға да белгілі еді. Алайда өзі үшін болмаса, 
өзгелерден ақы алып ер-әбзел, зергер бұйымдарын жасаған емес. Әкемнің кейін қолдан 
мылтық жасағаны есімде. Мылтықты әшекейлеп, өрнекті шүріппе жасады. Бірақ сынап 
көргенде мылтық атпады. Сонан соң 
әкем ызаланды ма, әйтеуір ұңғысына дәрі толтырып біздің көзімізше мылтықты талқандап 
тынып еді.