Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия

сияқты әлеуметтік құбылыстардың да тамыры осында. Екіншіден, 
ауылдар арасындағы әр түрлі қайшылықтар мен күрделі 
мәселелерді ауылдың беделді адамдары — ақсақалдар мен билер 
реттеп отырған. Әдетте, қазақ ауылына 5 — 6 түтіннен 10 — 15-ке 
дейін шаңырақ құрған. Бұл ортақ шаруашылық жүргізу мүддесіне 
байланысты пайда болған. Кӛп малды бір жерде шоғырландырып 
ұстау шаруашылық үшін тиімсіз. Қазақ ауылын үлкен отбасылық 
патриархалдық қоғам деген пікір шындықпен сыйыспайды. Себебі, 
мүмкіндігі бар адамдар ер жеткен балаларына енші беріп жеке 
шығарған ауылдан ауыл бӛлініп, кӛрші орналасқан. Кенже ұл 
әкесінің, ―қара шаңырақтың‖ мұрагері болып есептелген.
Әрбір 
ауыл кӛшпелі мектеп, жалдамалы молда (кейінірек мұғалім) 
ұстаған, кілем, алаша, басқұр, шекпен т.б. тоқитын, үйшілік, 
зергерлік, ұсталық ететін қолӛнершілер болған. Ауыл ән мен 
күйдің, ӛлең мен жырдың, ақындар айтысы мен шешендер 
сайысының орталығы болып, ұлттық дәстүрдің тоғысқан жері, 
халық ӛнерінің нағыз бастауы болды. Қазақ ауылнда үйлер алқа-
қотан тігіледі, мал қоралау, ӛргізу үшін, ауылдың бір жақ шеті 
ашық қалдырылады. Ауыл кӛрінісіне тән нәрсе: шұрқыраған
жылқы, маңыраған қой, боздаған бота, желіде тізілген құлын, 
кӛгенделген қозы-лақ, асыр салған құлын-тай болып келеді. Ауыл 
маңында міндетті түрде бұлақ жемесе құдық, оның басында қауға, 
үлкен ағаш науа болады. Ауылдың кӛшіп-қонудағы басты мақсаты 
— мал тойындыру. Қоныс неғұрлым жиі ауыстырылып, ӛріс 
жаңғырып отырса, мал соғұрлым күйлі, семіз, сүтті болады. Қазақ 
жылдың тӛрт маусымын ӛрісінің сонылығына, судың молдығына 
қарай: ӛре жимас, майқұйрық, ақ бастау, егінді бұлақ, қопалы, 
миялы т.б. жіктеген. Табиғи апаттар (қуаңшылық, жұт, індеттер), 
әлеум. және саяси аласапыран оқиғалар (сыртқы жаугершілік, ру-
тайпа аралық тартыс, елдік бірліктің әлсіреуі т.т.) адамдық 
топтасудың бұл түрін күрт ӛзгерген ортада дәрменсіз етті. 19 
ғасырдан бастап қалыптасқан жаңа жағдай қазақтың ауылдық типін 
күйзеліске ұшыратқаны белгілі. Ол батыстық (ресейлік) қысымға 
шыдай алмады. Осының нәтижесінде тозу, қақтығыс, мәдени 
дағдарыс кӛріністері ауылдық-тектік қоғамды жайлай бастады. 
1856 — 68 жылдары жүргізілген әкімшілік реформаның 
нәтижесінде қазақ жеріндегі ауылдық басқару болыстық жүйемен 
алмастырылды. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамның ӛзіндік 
реттеу тетіктерін жойып, сырттан таңылған жүйеге кӛшуіне әкеп 

соқты. Қазақ ауылы отарлық типінің мал ӛнімдерін ӛндіретін 
шикізаттық ұжымдарына айналды. Қазан тӛңкерісіне (1917) дейін 
қазақ жеріндегі кӛшпелі ел мен отырықшы халық мекендерінің 
типінде үлкен айырмашылық болатын. Кеңес ӛкіметінің кезінде 
кӛшпелі ауылдарды жаппай отырықшылыққа бейімдеп колхоз, 
совхоздарға біріктірді. Бұл қазақ ҚР ауылдарын зор, қасіретке 
ұшыратты. 
Ауылдың 
қоныс 
жүйесі 
ретінде 
қаладан 
айырмашылығы — тұрғындарының орналасу тығыздығы тӛмен 
және саны аз. Еңбек және демалыс түрлері ӛзгеріске аз ұшырайды. 
Мұндағы еңбек табиғат ырқына, яғни жыл мезгілдерінің ауысып 
отыруына 
негізделген. 
Қаламен 
салыстырғанда 
ауыл 
тұрғындарының жұмыспен қамтылу дәрежесі тӛмен, бірақ кәсіп 
пен тұрмыстың мазмұндық бірлігі жоғары; еңбек ету жағдайлары 
ауыр, инфрақұрылымы нашар дамыған. Ауылдағы жанұялар 
әлеуметтік 
және 
ұлттық 
жағынан 
біртекті 
болып 
келеді. Әлеуметтік бақылау дәрежесі қаламен салыстырғанда 
жоғары, себебі адамдардың ӛзара қарым-қатынастары әдет-
ғұрыптарға, салт-дәстүрлерге қатаң негізделген. Отырықшылану 
кезінде тарихи қалыптасқан кӛшпелі ауылдар жүйесі біржола 
бұзылып, оның отырықшы жаңа елді мекендер бойынша топтаса 
қоныстануы пайда болды. Осы шағын елді мекендер (олардың 
ішінде ауыл шаруашылығымен айналыспайтындары да) ауыл атала 
бастады. Социалдық жоспарлы экономиканың күйреуі, оның 
орнына жаңа нарықтық экономиканың ірге тебуіне байланысты 
тұрғын жұрттың қалаға кӛші-қонының күшеюі салдарынан ауылдар 
саны азаюда. Қазақстанда 1997 жылы ауылдардың жалпы саны 
8172, оның ішінде 1 мыңнан астам адам қоныстанған ауылдар 1624 
болды. 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: