Мәтінді мұқият тыңда. Тапсырмаларды орында. Қатқан нан
жүктеу/скачать 36,42 Kb.
|
Латын Өнербек 4
Араб графикасының қазақ тілінің дыбыстық жүйесін берудегі қолайсыздығы, омографтардың көбейіп кетуінен мәтін мағынасын түсіну кейде қиын болды. 19 ғ. аяғында Ресей үкіметі саясатының есебінен орыс жазуына көшу бағыты шыға баста-ды. 1876 жылы қазақ жазуын орыс графикасына көшіру туралы мәселе ресми түрде қолға алынды. Алғашқы әліпбилер жасала бастады. Орыс графикасына негізделген ең алғашқы қазақ әліпбиі жобасын Н.И.Ильминский жасады. Н.И. Ильминский әліпбиіндегі қазақ тілінің өзіне тән дыбыс дауыстылардың таңбалары мынадай болды: ă –, ŏ- , у –< ү>, і – , ы – , н – , к- , г – . Орыс әліпбиіндегі е, в, и, ф, ц, х, ч, щ, ъ, ь, э, ю, я таңбаларын (қазақ тілі дыбыстық құрамына тән емес дыбыс таңбаларын) қолданбады. Н.И.Ильминскийдің бұл жазуына кезінде В.В.Григорьев тарапынан арнайы сын айтылған еді. Онда В.В.Григорьев араб жазуы сіз ойлағандай қазақ жазуына келмейді емес дейді: “Но справедливость прежде всего, даже и в отношении к арабской азбуке: зачем обижать ее, а вы, я нахожу, обидели ее, унизив паче меры”. Ғалым басқа әліпбиді алған соң оны не өзгеріссіз қабылдау керек, не сол әліпби таңбаларының шегінде ғана пайдалану керек деген. В.В.Григорьев қазақ тілінің консонантизм жүйесіне араб графикасының 19 әрпі жеткен еді, ал сөз болып отырған әліпбиде 3 әріпті (қ, ғ, ң) қолдан жасайды, 2 әріпті (w, j) латыннан алады дейді. “Находите вы еще в киргизском языке особое тонкое а которое изображаете через ă. Я полагаю что ваше а по тождественности своей с тонким глухим е, можеть быть безо всякого неудобство изображаемо буквою э” деп пікір түйеді. Автор к әрпімен , фонемаларын, г әрпімен , , фонемаларын белгілеу керек, себебі бұлармен іргелес келген дауысты таңбасы жуан-жіңішке оқылуын айырып тұрады, жүген, кереге, қаймақ, қол сөздерін басқаша оқу мүмкін емес деді. Ң фонемасын нг немесе н деп бергенді дұрыс көреді және й әрпі тұрғанда латыннан j таңбасын алып қажеті жоқ екенін, сондай-ақ [иа] тіркесін я, [йе]-е, [иы]-йы, [йі] (ий), [йо]-йо деп беруді, сөйтіп я, ю, ъ әріптерін орыс сөздерін оқығанда оңай болу үшін, және әріп үнемдеу үшін қалдыруды ұсынады. Автор дыбысын негізгі реңкі [je] деп табады. Оқымысты тарапынан осындай сынға ұшырағанмен Н.Ильминскийдің орыс графикасымен берген қазақ әліпбиінің қазақ тілі дыбыстар жүйесін белгілеуде бірнеше артықшылығы бар. Ғалым түзген графикада е графемасы сөз басындағы дифтонг реңкін [je], жіңішке [й] дыбысын және жуан [e]-ні таңбалайды. Және І-буындағы еріндіктен кейін [ө]-ні білдіреді: [тўсцр]. Н.Ильминский ә әрпі (д) тек араб, парсы және Бәке, әтеке сияқты төл сөздерде қолданылатынын айта келіп, тілде жіңішкеру бағытының күшейгенін ескертеді. Ғалым , , - дан кейін , , келсе, алдыңғылары велярланады дейді: [сцjерде], [сцідеіді], [бяітйді]. Сондай-ақ дыбысының да сөзді жіңішкертетін қасиетін көрсетеді: бяjум, біідаі, бяіда, оілдды, баіліқ. Сонда автор әліпбиіндегі дауыстылардың әріп-дыбыс қатынасы төмендегідей: а [а] [ә], е [э] бер, [й] неге, [ө] төсек, [је] егер; о [о], [уо], [ө] сойдеді; ы [ы], [і]; у [ұ], [ү]; а[ә], і[і], ǒ[ө]. Ал дауыссыздар таңбасы мынадай болды: п, б, м, w (у), т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, j (й), қ (қ), ғ (ғ), к, г, нь (ң). Н.И. Ильминский , дауыссызы басқа дауыссыздарға қарағанда ерекшеленетіндіктен жеке-жеке әріп арнадық дейді, сондай-ақ , фонемалары жіңішке тілалды ғана болып айтылатынын ескертеді. Сонымен бірге ғалым жазба тілде мынадай морфонологиялық алмасулардың таңбаланатынын көрсетеді: - (табыбтауыб ), - (Махамбет, Үмбет), - (кімді), - және 0 (кімнен; мен(д)ен-менен). Ал сөз басындағы л, р әріптерінің алдына әнтек естілсе де ы, і қысаңдарын жазу дұрыстығын оларға күшейткіш буын лап-лас, рап-рас деп емес, ып-рас, ып-лас болып жалғанатынына негіздейді. В.В.Радлов та өзінің 1870ж. жарық көрген “Образцы народной литературы тюркских племен Южной Сибири и Джунгарии” деген хрестоматиялық материалдарын орыс графикасымен жазғаны мәлім. Мұнда байқалатын өзгешелік [и] дыбысы бірде і, бірде j белгісімен, -ны қ таңбасымен, [дж] дыбыс тіркесін – n әрпімен және фонемасын латын графикасындағы l-мен берілуі болып табылады. жүктеу/скачать 36,42 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||