IІІ. Басқару психологиясының диагностикалық әдістері

Басқару  психологиясы  ғылым  мен  практика  ретінде  жетекшілердің 
психологиялық  басқарушылық  мәдениетінің  дамуы  мен  қалыптасуын, 
жұмысшы  тұлғасының  басқаруды  қолдану  кезіндегі  теориялық  және 
практикалық білімдерінің негізіне керекті жағдайларды, еңбек коллективінің 
заңдылықтарының  қызметі  мен  тұлғааралық  қатынастарды  қалыптастырады. 
Басқарушы  басқарушылық  процестің  табиғатын  түсіну  керек,  басқарудың 
тиімділін жоғарлату құралдарын білу керек, персоналды басқарудағы керекті 
бұқаралық  ақпарат  құралдары  мен  қатынас  құралдарын  білу  керек,  еңбек 
коллективінің психологиялық қалыптасу ерекшеліктерін , адамдармен жұмыс 
жасаған  кезде  әр  түрлі  жағдайлар  мен  шарттарда  болатын  басқарушылық 
шешімді қабылдау үшін білу қажет.  
Еңбек ұжымын қалыптастырудың психологиялық факторларына топтағы 
психофизиологиялық  сәйкестік,  тұлғааралық  әсер  ету  феномені,  еңбек 
мотивациясы,  көрсетілетін  шарттар,  әлеуметтік  –  психологиялық  климат 
және  басқа  да  психологиялық  құбылыстар  жатады.  Ал  басқарушылық 
шешімді қабылдаудағы психологиялық факторларға шешім қабылдау процесі 
мен 
іс-әрекет 
нәтижесінің 
құру 
мақсатындағылар 
жатады.Басқару 
психологиясы  тәжірибелік  психологияның  саласы  ретінде  менеджер 
мамандығы  мен  кәсіпқой  басқарушылардың  пайда  болуымен  біруақытта 
пайда  болған.  Басқа  да  психологияның  салалары  ретінде  бұл  салада, 
индустриалды  дамушы  қоғамның  нақты  әлеуметтік  тапсырысына  жауап 
ретінде туған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Басқару  психологиясы  қоғам  дамуының  белгілі  бір  этапында  пайда 
болған,  яғни  бұл  жерде  еңбектің  максималды  нәтижесін  алу  ғана  емес, 
сонымен  қатар,  еңбек  процесі  кезіндегі  адамдардың  өзіндік  ой  білдіру 
ерекшеліктерін,  құндылықтарының  шыңдалуын  ,  еңбек  нәтижесіне  жетуін 
есепке  алу  керек.  Осыған  сәйкес,  басқару  психологиясының  пәніне  басқару 
жағдайы  көзқарасымен  адамдардың  қарым-қатынас  мәселесі  мен  өзара 
әрекеттері келесідей болып табылады: 
 
 
 
 
 
 
 
1. Еңбек процесі кезіндегі тұлғаның өзіндік жетілуі мен өзіндік дамуы.  
 
2. Психологиялық тиімділік көзқарасымен басқарушылық іс-әрекет пен оның 
ұйымдастырылуы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3. Еңбек ұжымындағы топтық процесі пен олардың реттелуі. 
Басқару  процесі  кезінде  тұлға  және  оның  өзіндік  жетілуі  мен  өзіндік 
дамуы  маңызды  ролді  ойнайды.  Бұл  жерде  минимум  екі  жағдай  маңызды 
болып табылады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қосылмаған    бақылау    бақыланушымен  қатынас  кезінде  немесе  оның 
қаты-суынсыз  жүргізіледі.  Бұнда  жалпы  бақылаушының  ролі  мен  бақылау 
мақсаты  анық,  ең алдымен бұл бақылаудың формасы жекелей процедурада 
еңбек  процесі  кезінде  адамдардың  мінез-құлық  ерекшеліктерін  анықтауда 
қолданылады.  Көп  жағдайда  осы  мақсатпен  адамдар  өте  ерекше  жағдайда 
бақыланады.  Мысалға,  автомашина  айдау  инструкторы  оқушының  жұмыс 
ерекшелігін тренажерде жаттығу сәтінде зерттейді. Бұл форманың ерекшелігі 
бақланушыға  тек  міндет  қана  анық  емес,  сонымен  қатар  оның  бақыла-
нушыға қатысты әлеуметтік орны анық.  Қосылған 
бақылау 
дегеніміз 
- 

бақылаушымен 
бірге 
әрекет 
ететін, 
зерттелініп 
отырған 
процес 
бақылаушымен  сәйкес  қосылған  .  Қосылған  бақылау  сипаты  әртүрлі: 
бақыланып  отырған  топ  іс-әрекетіне  бақылаушы  қатыса  отырып,  бірақ  та  өз 
зерттеу  мақсатын  жасырып  бақылайды.  Бұл  бақылау  түрінің  тиімді  жағы 
бақыланушылармен  тура  қатынасқа  түсіп  және  танысу  арқылы  бірнеше 
ақпараттарды  алуға  мүмкіндік  алады.  Бақылау  әртүрлі  шарттарда  жүргізілуі 
мүмкін.  Егерде,  шынай  бақыланушы  топтардың  жағдайында  болатын  болса, 
мысалға,  жұмыс  орында,  одан  бұндай  бақылау  түрін  табиғи  деп  атаймыз. 
Топты  зерттеуде,  әдетті  жағдайдың  болуы  бақыланушыларыдың  мінез-
құлқын  дұрыс  түсінуге  мүмкіндік  береді.  Егер  нақтырақ  ақпарат  алу  үшін, 
бақылау  процесі  кезінде  техникалық  құралдар-ды  қолдануға  болады 
(магнитофон, 
фото-кино, 
тележабдықтар). 
 
Ал 
егер, 
жаңа 
әдісті 
эксперименталды тексеру мен міндеттерді құрастыру керек болған жағдайда, 
бақылаудың 
лабороториялық 
түрі 
қолданылады. 
Іскерлік 
ойынға 
қатысушылардың  әрқайсысы  кезекпен,  мысалы,  бастық  немесе  бағынушы 
ролдерін ойнайды. 
Жүйелік  бақылау-  берілген  уақыт  ішінде  ретімен 
жүргізіледі.  Ол  үзіліссіз  жалғаса  беретін  ұзақ  бақылау  болуы  мүмкін. 
Жүйелік  бақылау  ертерек  жоспарланбаған  құбылыстармен  жұмыс  жасауға 
әкелуі  мүмкін.  Бақылау  әдісінің  жетіспеушілігі  болған  жағдайда  келесідей 
психологиялық әдісті-экспериментті қолдануға болады.  
Эксперимент ақпарат жинауда ең қиын меңгерілетін және өзіндік бейнелі 
қатарға  жататын  әдіс.  Экспериментті  іске  асыру  өте  мардымды  ақпарат-
тарды  алуға  мүмкіндік  береді.  Мысалға,  еңбек  өнімін  өндіруді  жоғарлату 
мақсатында  жаңа  моралдық  және  материалдық  стимулдардың  түрлерін 
қолданды.  Бастыққа  эксперимент  құнды  ақпаратты  алу  мен  белгілі  бір 
ситуацияны  ойнауға  мүмкіндік  алу  үшін  керек.  Бұны  өткізудің  негізгі 
мақсаты  болып-  гипотезаларды  тексеру,  әртүрлі  басқарушылық  шешімдерді 
тәжірибеге тура әкелетін нәтиже береді.  Экспериментті  ең  алдымен,  үлкен 
емес  (он  шақты)  зерттелуші  топтарда,  біріңғай  шарттарға  қатысты  жүргізу 
ұсынылады.  Эксперименттің  табысты  деңгейде  болуы  сәйкес  болатындай  
шарттарды  құрастыруына  байланысты.М.К.  Горшков  және  Ф.Э.  Шереги 
эксперименттік  зерттеулерге  қажетті  бірнеше  талаптарды  ұсынады.  Осы 
талаптардың  ретімен  орындалуы  экспенименттік  зерттеулердің  тиімділігіне 
қатысты: 
1.  Эскпериментатор  орнатқан  эксперименталды  шарттардың  жүйесі 
обьективті  шынайылық  шарттарының  гипотизалық  жүйесіне  сәйкес  келу 
керек. 
2. Эксперименталды жүйе жақсы басқарылатын шарттарды игеру керек. 
3.  Эксперименталды  араласулардың  нәтижесі  бақыланатын  болуы  керек. 
Мүмкіндігінше  эскперименталды  факторлардың  эффектісін  (қасиеттердің 
өзгеруін,  мінез-құлқын)  тіркей  білу  керек.  Басқарудың  жалпы  және  жеке 
заңдылықтары  объективті  сипатта  болады  және  адамдардың  басқару  іс-
қызметтерін  үрдісінде  жүзеге  асады.  Басқарудың  принциптері  –  басқаруды 
ұйымдастыруға  және  оның  құрылы-мына,  жүйесіне  қойылатын  негізгі 
талаптары  анықтайтын  басшылықтың  ережесі.  Басқарудың  заңдылығы 

сияқты  оның  принциптері  де  жеке  және  жалпы  болып  екіге  бөлінеді. 
Басқарудың  жалпы  принциптері  әмбебап  сипатта  болатындығымен  және 
басқарудың  барлық  сферасы  мен  халық  шаруашылығының  барлық 
салаларына ықпалын тигізетіндігімен сипат-талады.  
Басқарудың 
жалпы 
принциптеріне 
мақсаттылық, 
жоспарлылық, 
құзыреттілік,  тәртіптілік,  ынталандыру,  иерархия  Мақсаттылық  принципі 
басқарудың  бағдарламалы-мақсаттық  мәнімен  анықталады  және  әрбір 
кәсіпорын  мен  оның  бөлімшелерінің  алдына  айқын  мақсатты  қойғандығын 
ұйғарады.  Бұл  орайда  мақсат  нақты,  жетуге  болатын  және  деректі  анықтал-
ған  шекті  болуы  керек,  сонда  ғана  бұл  оның  орындауға  персоналдың  күшін 
жұмылдырады  және  оның  жұмысына  дұрыс  мағына  береді.  Мақсаттылық 
принцип  мақсаттарды  қоюды  ғана  емес,  онымен  қатар  олардың  қажетті 
ресурстармен  аралық  қатынасына  қатысты  болғанын  ұйғарады.  Бұл  орайда, 
мақсаттардың  оларға  жетуге  қажетті  басты  ресурстармен  байланысын 
қамтамасыз ету ғана емес, осы мақсаттарға жетуге кедергі жасайтын ең әлсіз 
буынға  назарды  аударған  жөн.  Басқарудың  жоспарлау  принципі  де 
бағдарламалы-мақсатты 
басқарумен 
байланысты 
және 
іс-қимылдың 
бағдарламасын  жасауды,  оны  жүзеге  асыруды  алдын-ала  қарастырады. 
Құзыреттілік  принцип  пен  жердің  басқару  объектісі  бойынша  білімнің 
болуынан  немесе  ең  жоқ  дегенде  шешім  қабылдаған  уақытта  маманның 
құзыретті консультациясын дұрыс ұғыну қабылетінен көрінеді. Құзыреттілік 
принцип  басқарудың  функциялары  бойынша  еңбектің  жатық  бөлінісімен 
байланысты. 
Басқарудың 
ажырамайтын 
принципі 
тәртіптілік, 
бұл 
басқарудың қандай жүйесі қай сатыда болса да сақталуы керек.  
Тәртіптілік  басшының  нұсқауын,  лауазымды  қызметтің  міндеттерін, 
инструкцияларды,  бұйрықтарды  және  басқа  директивтік  құжаттарды  сөзсіз 
орындағанды  ұйғарады.  Ынталандыру  принципі  ең  алдымен  материалдық 
және  моралдық  стимулдарды  пайдаланудың  негізінде  еңбекті  іс-жұмысқа 
сылтауратуды ұйғарады. Материалдық ынталандыру жұммыскерлердің еңбек 
нәтижесіне қарасты жеке экономикалық мүдделігіне негізделсе, ол моралдық 
негізінен  жұмыскерлерге  психологиялық  әсер  көрсетуден  тұрады.  Иерархия 
принципі  басқару  еңбектің  тік  бөлінісін  көрсетеді,  яғни  басқарудың 
сатыларын  бөлінуін  және  басқарудың  төменгі  сатылардың  жоғарыдағыларға 
бағынғандығын көрсетеді. 

жүктеу/скачать 1,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: