Microsoft Word Филология 1 ч doc
жүктеу/скачать 492,07 Kb. Pdf көрінісі
|
| Р.С.Каренов 74
Вестник Карагандинского университета ƏОЖ 821.512.122:82-1 Р.С.Каренов
Мақала ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі ақын Сүйінбай Аронұлының өмірі мен шығармашылығына арналған. Қазақ поэзиясының тарихында оның туындылары өлең құрлысындағы өзіне тəн ерекшелігімен дараланды. Сондай-ақ үлкен ойшыл, шешендік сөздердің шебер суреткері ретінде танылғандығына назар аударылған. Сөйтіп, Сүйінбай Аронұлының мықты эпик ақын болғандығы туралы тұжырым жасалған. Кілтті сөздер: ұлағатты ұстаз, импровизаторлық өнер, ұстаздық тағылым, көркемдік кестелер, шеберлік шарттары.
Сүйінбай Аронұлы — қазақ халқының ұлы ақыны, импровизаторлық өнердің өрен жүйрігі. Оның балалық шағының ең бір қимас қызықты, бал дəурені Майтөбе жайлауының баурайында байлардың қой-қозысын бағып, өлең айтумен өткен. Ол жастай жетім қалып, көп қиындық көрген. Бірде Шойбек деген мырзаға қатты ашынып былай депті («Түс» деген өлеңі [1; 98]):
Бұл өлеңде өнерлі жастың тереңдегі, сыры, көзі енді ашылғалы тұрған жырдың лебі соғып тұрғандай. Ақын «жетіммін» деп жасымаған. Қаршадайынан өлең мен жыр, əн мен күйге ықыласты болып өскен. Өйткені ол өзіне дарыған керемет ақындық талантты ерте білген, өте нəзік сезінген. Оны өзі былай түсіндірген. Бір күні ұйықтап жатқанда түсінде Қызыр баба аян беріп: «Ей, Сүйінбай, саған өлең керек пе, жоқ əлде, көген керек пе? Айт шапшаң!» — депті. Сонда бала Сүйінбай: «Өлең де керек, көген де керек!» — деп ояна келіпті. Сөйтсе, көмейі бүлкілдеп, кеудесін өлең кернеп тұр екен. Ал, енді бір кең тараған аңызда ақын дүниеге келген сəтте Жетісудың жеті өзені «Сүйінбай! Сүйінбай!» деп жеті рет дауыстапты. Асылында, бұндай таңғажайып хал дүниежүзілік тарихта тек данышпан кемеңгер адамдардың өмірбаянына қатысты ғана айтылған. Сүйінбай 14–15 жасынан бастап ақындық өнерін машық ете бастаған. Алғашқы бетте ел аузынан естіген аңыз-ертегілерді, қисса-жырларды жаттап алып, жиын-тойларда айтып жүрген. Кейінірек, өзінің замандас ақындары ішінен озық ойы, өткір тілімен қазақ пен қырғыз елдеріне аты тарап, əйгілі болған. Сүйінбай ең алдымен айтыстың асқан шебері, ешкімге жүлде бермеген ерен ақын. Сонымен бірге ол халық мұңын мұңдап, үстем тап өкілдерінің əділетсіздігін бетіне басып əшкерелеп отырған батыл да əділ сыншы. Сондықтан да Мұхтар Əуезов Сүйінбайға баға бергенде, оны «ХІХ ғасырдағы Жетісу ақындарының алтын діңгегі» деп атаған [2, 3]. Сүйінбай ұзын бойлы, дене бітімі мінсіз сымбатты, күйектей əдемі сақалы болған, аппақ қағаздай мөлдір, сұлу кісі екен. Жырды домбырамен бастап, келе-келе құлағын бұрап термелеп, құйындатып төгіп айтады екен. Қыза келе айқай салғанда, жанында тыңдап отырған кісіні селк еткізетін зор дауысты кісі болған. Сүйекеңді көрген, білген, естігендер өлеңнің қызыл желі деп бағалайды. Мұның мəнісі мынада: Сүйінбайдың тілінен құты қашқан Тезек төре ақынды бір сүріндірмекке Арқадан Түбекті шақыртады. Түбек жол-жөнекей түс көріп, түсінде Сүйінбай үздіксіз Ре по зи то ри й К ар ГУ Ұрпақтан ұрпаққа өнегесі жайылған... Серия «Филология». № 3(63)/2011 75 соққан қызыл жел болып көрінеді. Онсыз да Сүйінбайдың атағынан именіп келе жатқан Түбек қаймығып, айтысқа шықпай қояды [4]. Өмірдің аумалы-төкпелі тұсында өмір сүргендіктен, Сүйінбай салдық-серіліктен гөрі қоғамдық- əлеуметтік істерге көп араласқан. Қоқан билеушілері мен жергілікті əділетсіз сұлтан, төрелерге, бай, болыстарға жасқанбай тура қараған. Сондықтан да халық өзінің арман-тілегін білдіріп, əлеуметтік əділетті күресте қорғаушы, жақтасы болған ақиық ақынның өлең, толғау, жырлары мен айтыстарын ұмытпай сақтап: «Бұл Сүйінбайдың сөзі», «Сүйінбай осылай деген» — деп, зейін-зерделерінде аялап ұстаған. Ақындық талантты айрықша қастерлегендіктен, қарапайым халық Сүйінбай жөнінде əр түрлі аңыздар, мифологиялық сюжеттер ойлап тауып таратқан. Мысалы, ел арасына көп тараған бір аңызда Сүйінбайдың қызыл-тарғыл жолбарысы болыпты-мыс деп айтылады. Ол жолбарыс Сүйінбай топқа түсіп айтысарда, ақынның алдына келіп, айбатты, сесті кейіпте көсіліп жататын болған, оны ақынның өзінен басқа ешкім көре алмаған. Ақынның болашақ айтыстағы жеңіс салтанатын қызыл-тарғыл жолбарыс күні бұрын білдіріп отырған деп баяндайды ел. Бұл аңыздан, əрине, халықтың өзі сүйген ақын ұлына өзгеден бөлекше қарап, оны киелі, қасиетті етіп көрсеткісі келгендігін байқау қиын емес [5; 5]. Сүйінбайдың соңғы кезде табылған өлеңдерінің ішінде оның өмір белестерін танытатын кейбір толғаулары кездеседі. Онда ақынның ата-бабасы мен ағайындарының, жақын туыстарының, əйелдерінің есімдері аталады. Осы деректерден Сүйінбай бойындағы ақындық талант — атадан балаға мұра болып келе жатқан отбасылық, өңірлік-өлкелік тарихы бар тамырлы өнер екені белгілі болады.
Сүйінбайдың арғы атасы — Күсеп Жиенқұлұлы (1701–1791) жауынгер ақын, жыршы, күйші, қобызшы болған. Ол — атақты «Өтеген батыр» жырының алғашқы шығарушы авторы. Оның бұдан басқа да əдеби жəне музыкалық шығармалары көп болған. Өз кезінің көзі ашық, хат таныған адамы Күсеп «Мың бір түн», «Шаһнаме», «Көрұғлы», «Тотының тоқсан тарауы» секілді жырларды арабша, парсыша кітаптардан оқыған. Аталған шығыстық мотивтегі жыр-дастандарды ел арасында талмай жырлап таратқан. Атақты Күсеп жыраудың Жаңбыршы, Жаманақ, Арон деген үш баласы əкелерінің ақындық, күйшілік
дəстүрін жалғастырған. Үлкен ұлы Жаңбыршы мен Жаманақ төңірекке дастаншы, жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі болса, ақынның кенже баласы Арон жастайынан-ақ аса қабілетті, өткірлігімен ел аузына ілінген жəне бертін келе мəмілегер шешендігімен, əрі ақындық дарынымен аты шыққан. Шығыс сюжетінде айтылатын аңыз-əңгімелерде көп жырланатын Һарон Рашидтың əділетті, турашылдығын қатты ұнатқан Күсеп жырау бұл баласының есімін Арон деп қойған. Əкесі Күсептің «Өтеген батыр» жырын жəне Шығыстың «Шаһнаме», «Көрұғлы» т.б. дастандарын Арон жатқа білген [5; 5]. Атадан балаға жалғасқан ақындық, шешендік өнер Сүйінбайға дарыған. Оның өзінен үлкен Жаманшал, Жұмық деген ағалары, Оспан атты інісі сыншыл, бірқақпай өлеңдерімен ауыл арасына танылған. Бұл жөнінде Жаманшал Сүйінбайға: «Отбасында мен жүйрікпін, шаршы топта сен жүйріксің» дейді екен [6; 104]. Аталған ағалары мен інісі туралы Сүйінбайдың мынандай мінездеме айтқаны белгілі («Аронның ұлдарына» деген өлеңі [1; 99]): жүктеу/скачать 492,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|