Microsoft Word Послед doc

60
5. Көптік жəне тəуелдік жалғаулы зат есімді сөйлемдер: Құнанбайдың 
жан күйер жақындары. Ол Найманнан келетін Бөжейдің нағашылары. Тегіс 
өзіне мəлім ағайын, туысқандары. Ол Бөкенші руынан Сүйіндік, Сүгірдің 
көштері.
6. Тəуелдік жалғаулы зат есімді сөйлемдер: Нұрғаным Бердіқожа дейтін 
қожаның қызы. Бақанас, Байқошқар - бұл өңірдегі Тобықтының ең үлкен өзені.
Зат есімдер - нікі,-дікі,-тікі қосымшасы арқылы: Шетінен кішкене шағын 
қоңырқай үйлердің орта тұсында тек сырты ғана бүтін жеңіл үй Базаралынікі. 
Бұйрық ұлықтікі. Құнанбай мен Майбасардікі... 
7. Септік жалғаулы есімді сөйлемдер: Менің талабым – талап, өрісім 
алдымда.
Сөйлеуде бірнеше заттардың байланысына не бірнеше құбылыстарға 
негізделген ойлар өзалды тұлғалық тиянақтылықтағы жеке жай сөйлемдердің 
мағыналық, грамматикалық қатынаста іргелес келіп жұмсалуымен де беріледі. 
Мұндай жай сөйлемдердің бірқатарында баяндауыш, септік формалы зат 
есімнен болатыны сияқты, барыс, жатыс, шығыс, көмектес те формалы зат 
есімнен жасалады.
Түркі тілдерінде баяндауыштардың жасалуында көбінесе жатыс жалғаулы 
сөздер туралы көбірек сөз болады да, ал басқа септіктердің ондай кездегі 
қызметі онша елене бермейді. Ал қазіргі əдеби тіл материал баяндауыш 
қызметінде барыс, шығыс кейде көмектес жалғаулы сөздердің де 
жұмсалатындығын көрсетеді. Əрине, баяндауыштардың жасалуындағы бұл 
мəселе өзіндік бір күрделі мəселе. Дегенмен барыс, жатыс, шығыс жəне 
көмектес жалғаулы сөздер сөйлем ішінде қолданылып, меңгеріле байланысқан 
сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары ретінде қолданылуға бейім болғанмен, 
енді ондай сөздердің өздері, біріншіден, сөйлемнің соңында қолданылып, 
екіншіден, сөйлемде тиянақтау дəрежесіне, яғни предикаттық қасиетке ие 
болғандығын көруге болады. Жатыс септігінде, ондай процесс бұрыннан бар 
құбылыс болса, ал басқа септіктердің де ондай қызметте жұмсалуы соңғы 
кездің жемісі [55, 148-149 бб.].
Жатыс септікті баяндауыш: Сол ақ жібек шымылдық, сол биік сүйек 
төсек, сол жасау тегіс орнында. Отырғандар əлі де дел-салда. Сол өнер орыста. 
Құнанбай қиналған күйде. Абай соңғы күрдерде, əсіресе осы түнде, өзіне бұрын 
дағдалы болмаған бір халде. Үйде өзің білесің, бай да жоқ, екі бала да сапарда. 
Қазір төр де, сөз де Майбасар мен Жақыпта. 
Тəуелдік жалғау мен жатыс септігі арқылы: Бірақ, барлық көрген –
сезгенім есімде. Ертеңгі күн бастарыңа не пəле əкелсе де, бар қайратым мен 
білгенім, сендердің жолыңда. 
Шығыс жалғаулы баяндауыш: Ол ықылас – кітап пен оқушы Абай 
арасында туған жақсы бір ұғынысудан. Осы, бəріңе кеп жатқан мол абырой, 
мынау батпан құйрық неден? 
Бұл – не Бөжейдің өлердегі өсиетінен, немесе артында ие боп отырған 
Байдалы, Байсал, Түсіптердің мінезінен.

61
Баяндауыштары шығыс септік формаларындағы зат есімдерден, сұрау 
есімдіктерінен, тұйық, есімше етістіктердегі синтаксистік амал арқылы 
қалыптасып жұмсалған. ІІІ жақ бастауыштың шығу мекені (қайдан, төркіні 
неден? Себебі (неліктен) сияқты сана-амалдың қатынаста (күйде) екендігін 
білдіреді. Мұнда да баяндауыштар соншалықты тиянақты, басым интонациялы 
болып келеді.
Жатыс, шығыс септік формалы есім баяндауыш түрлері де сөйлемде 
синтаксистік жəне морфологиялық та тəсілдер арқылы қалыптасып, 
баяндауыштарымен бағыныңқы қатынаста байланысып келеді.
Негізінде сын есім, сан есім, тек анықтауыш қызметінде жұмсалуы тиіс 
болса, есімдік осы үш сөз табының да қызметіне ие. Осы сөз таптарының 
ішінде заттық ұғымды білдіріп, ойды тиянақтауда зат есімнің орны ерекше 
деген қорытындыға келуге болады. 
Жалпы зат есімді сөйлемнің соңында баяндауыш қызметі негізінде 
жасалған есімді сөйлемдердің түрі бұл роман бойынша жан-жақты.

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: