Министерство сельского хозяйства республики казахстан

26 
 
сахаров    до 12% . Содержание  витамина  С  в  луковицах  колеблется  от 6 до 8,5%, эфирных 
масел от 28 до 34 мг/%. 
        Полуострый,  нежный  вкус  луковиц  шалота    и  благоприятное  сочетание  биологически 
ценных  веществ    расширяет  возможности  применения  его  в  кулинарии,  где  он  может 
использоваться  в  свежем  виде – для  салатов;  вареном – для  приготовления  супов; 
маринованном – из мелких луковиц делают пикули. Луковицы шалота, содержащие больше 
сухих веществ, чем лук репчатый, более пригодны для сушки.  
        В Казахстане лук шалот занимает незначительные площади. Сортимент по луку шалот в 
РК  очень  беден,  допущено  к  использованию  только 2 сорта  лука  шалота:  Кайнарский  и 
Водолей  [1], но эта культура интересна и перспективна  для товарного производства ранней 
продукции.  
        В связи с этим работа по оценке и отбору исходных форм  является весьма актуальной   
для селекционной работы по выведению новых  сортов для юго-востока Казахстана. 
        Материал и методика проведения опытов  
        
Опыты  были  заложены  в  Научно-  исследовательском  институте  картофелеводства  и 
овощеводства  на  полях  селекционно-семеноводческого  севооборота.  Поля  расположены  в 
предгорной зоне северных склонов Заилийского Алатау  в зоне орошаемого земледелия. Почвы 
участков темно и светло – каштановые с содержанием гумуса до 3%, обладают благоприятными 
водно- физическими свойствами. Климат резко континентальный. По почвенно- климатическим 
условиям, где проведены исследования, определяется как зона благоприятная для возделывания 
овощных культур.[2]   Наблюдения и учеты велись с использованием методических указаний по 
селекции луковых культур и методики Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных 
культур [ 3-4]. 
        Закладка на хранение сортообразцов репчатого лука проводилась согласно рекомендаций по 
хранению овощных культур[5]   
При выращивании лука шалота применялась технология возделывания рекомендуемая для зоны. 
Высадка  луковиц  проводилась  по  заранее  нарезанным  бороздам  глубиной 6-8см  с  расстоянием 
между рядами 70см. Делянки 2- х рядковые с учетной площадью 5м
2
 [6]. В качестве стандартов 
использованы районированные  в РК сорта Кайнарский и Водолей.  
        В  2015 году  проводилась оценка сортообразцов лука шалота привезенных из Сибирского 
Научно-  исследовательского    института  растениеводства  и  селекции  (Сиб.  НИИРC)  и  Западно- 
Сибирской овощной опытной станции (ЗСООС). 
       Результаты исследований   
        Было  оценено 18 сортообразцов  лука  шалота  в  сравнении  со  стандартными    сортами 
Кайнарский  и  Водолей.  В  таблице 1 приводится  морфологическое  описание    образцов  лука 
шалота
. 
 
Таблица 1 Морфологическое описание луковиц сортообразцов лука шалота 
Каталог 
Форма 
луковиц 
Окраска наруж. 
чешуй 
Окраска 
внутр. 
чешуй 
Число 
наружных 
чешуй, шт. 
Плотность 
луковиц, 
балл 
 К -10 
Округлая 
Светло-желтая 
белая. 
        4-5 
          4,4 
К-22 
Овальн. и 
округ. 
Розовато-фиол.  Темно-фиол.            3-4 
            4,1 
СИБ-54 
длинные 
Роз.-фиол. 
Фиолет. 4-5 3,5 
Уральский 
фиолетовый 
Округло- 
плоская 
Фиолет. 
Фиолет. 4-5 4,5 
Жар птица 
округлая 
желтая 
Бело-желт 3-4  4,0 
К-24 
Округло- 
плоская 
Ярко-желт 
Белая 4-5 
4,5 
К-27 
округлая 
корич.золот. 
Бело-
сиренев. 
          3-4 
4,5 

27 
 
К-29 
округлая 
Золотисто- 
Желт. 
Бело-кремов            4-5 
4,3 
П-37 
удлиненная 
Желто-золотис.  кремовая 5-6 5,0 
У-40 
овальные 
Соломен.желт 
Белая 4-5 
5,0 
П- 43 
Удлинен. 
Коричнев.золот. Бело-фиолет 3-4 
3,5 
П-47 
Округло- 
плоские 
Корич.золот. 
Бело-
сиренев. 
5-6 4,5 
П -55 
Плоско- 
округл 
Золотис 
желт 
Бело-кремов 4-5 
5,0 
П-66 
Плоско- 
Округл. 
Коричн. 
красн 
сиренев 3-4 4,7 
П-213 
Округл. 
иовальн. 
Коричнев. 
Золот. 
Бело- 
фиолет. 
4-5 4,2 
К -1-05 
округлая 
Коричнев. 
сиренев 3-4 5,0 
К-1/157 
Округ. и 
округл-плоск 
Соломен.желт 
Бело-
кремов. 
3-4 4,5 
К-1/134 
округлая 
Ярко-желт  
3-4 
4,0 
StКайнарск 
Округ. и 
плоско-
округ. 
Корич. с розов. 
оттенком 
Нежно-
сирен. 
3-4 4,4 
St Водолей 
овальные 
Золотисто-
желтоватая 
кремовая 
            2-3 
4,2 
            
         При изучении сортообразцов  большое значение имеет отбор по крупности луковиц, их 
выравненность в гнезде, урожайность, при оценке на лежкость - количество сухих наружных 
чешуй, их плотность и прочное прикрепление. 
         Результаты оценки  показали, что образцы: К-10, Сиб-54, П-47, Уральский фиолетовый, 
К-24, У-40, П-37,  П-55, П-213, К-1/157  имеют большее количество наружных чешуй (4-6), 
чем  сорта  стандарты (2-4). Плотность  луковиц    всех  образцов  на  уровне    или  чуть  выше 
стандартов (4,1- 5,0).Только  сортообразцы  Жар  птица,  Сиб - 54, П-43,  К-1-134  имеют 
меньшую плотность (3,5 -4,0). 
 
В таблице 2 приводится характеристика урожайности, гнёздности и  товарности. 
  
Изучаемые  сортообразцы  отличаются    высокой  урожайностью(28,7-38,9)  т/га,  у 
стандартов (21,3-27,6),  лишь  образцы  К-22,  Сиб-54,  У-40  уступают  стандарту  Водолей. 
Товарность, как у изучаемых сортообразцов, так  и  у стандартов высокая – 91,3-96,2 %. 
 
Таблица 2. Хозяйственно-полезные признаки  лука шалота 
Каталог 
Урожайность, 
т/га 
Масса луковицы,г
Гнездность, шт 
Товарность, 
% 
К -10 
34,5 
85,9 
5-10 
93,6 
К-22 23,2 
59,9 
3-8 
91,8 
СИБ-54 24,1 
57,5 
3-9 
94,2 
Уральский 
фиолетовый 
33,0 73,8  4-10  91,5 
Жар птица 28,7 
56,4 
3-6 
91,3 
К-24 29,3 
60,9 
3-5 
92,7 
К-27 30,1 
56,6 
5-8 
94,6 
К-29 31,7 
74,0 
3-5 
94,0 
П-37 32,9 
83,6 
4-10 
94,1 
У-40 22,4 
59,7 
1-5 
92,4 

28 
 
П- 43 
29,9 
80,0 
1-5 
92,1 
П-47 37,2 
88,0 
4-10 
92,3 
П -55 
36,2 
93,8 
6-12 
96,0 
П-66 28,6 
68,3 
5-8 
93,8 
П-213 36,4 
86,0 
5-10 
95,0 
К -1-05 
31,8 
88,8 
6-12 
96,2 
К-1/157 28,9 
91,2 
5-8 
95,8 
К-1/134 35,7 
72,5 
5-12 
95,1 
StКайнарск 21,3 
51,4 
6-8 
93,6 
St Водолей 27,6 
64,9 
6-10 
93,8 
         
        Урожайность  лука  шалота  по  зеленым  листьям - один  из  основных  показателей, 
характеризующих  сорт.  Наличие  желтизны  на  кончиках  листьев  и  восковой  налет  на  них 
характеризует  товарность  зеленой  продукции.  Оценка  вегетативной  массы    лука  шалота 
показала, что все изучаемые сортообразцы имеют слабый восковой налет на листьях, лишь 
образец    К-22  со  средним  восковым  налетом.  Желтизна  на  кончиках  листьев  слабая    или 
отсутствует.  По длине листьев  все образцы  превышают стандартный сорт Водолей,  а 12 
образцов и сорт Кайнарский. 
 
Таблица 3 Характеристика вегетативной массы лука шалота 2015г. 
Каталог 
Количество 
листьев, на 1 
побеге, шт 
Длина 
листа, 
см 
Ширина 
листа, см 
Окраска 
листьев 
Восковой 
налет 
Наличие 
желтизны 
К -10 
6-10 
47 
1,2 
Темно-
зелен 
слабый 
нет 
К-22 6-8 39 
1,1 
Темно-
зелен 
средний 
слабый 
СИБ-54 6-8  40 
0,8 
зелен 
слабый 
слабый 
Уральский 
фиолетовый 
5-9 52 
1,2 
Светло- 
зелен 
слабый 
нет 
Жар птица 5-8  48 1,0 
Светло- 
зелен 
слабый 
слабый 
К-24 6-10 54 
0,8 
Свето- 
зелен 
отсутству
ет 
слабый 
К-27 8-10 55 
0,8 
зелен 
слабый 
слабый 
К-29 6-10 58 
0,9 
Темно- 
зелен 
отсутству
ет 
слабый 
П-37 8-12 56 
0,9 
Свето- 
зелен 
слабый 
нет 
У-40 6-8 38 
0,7 
Темно- 
зелен 
слабый 
слабый 
П- 43 
9-11 
57 
0,8 
Темно- 
зелен 
слабый 
слабый 
П-47 10-11 44 
0,8 
Темно- 
зелен 
слабый 
нет 
П -55 
9-11 
44 
1,1 
Темно- 
зелен. 
отсутству
ет 
нет 
П-66 6-12 59 
0,9 
Темно- 
зелен 
слабый 
слабый 
П-213 10-12 53 1,0 
Темно- 
зелен 
отсутству
ет 
нет 

29 
 
К -1-05 
8-10 
43 
1,2 
зелен. 
слабый 
нет 
К-1/157 9-11  55 1,1 
Светло- 
зелен 
отсутству
ет 
нет 
К-1/134 8-16  57 1,1 
зелен 
слабый 
слабый 
StКайнарск 6-8  46  1,0 зелен 
средний 
слабый 
St Водолей 8-10  38  0,8 Сетло- 
зелен 
средний 
нет 
 
Литература 
 
  1.   Государственный  реестр  селекционных  достижений  допущенных к           
использованию в Республике Казахстан.  Астана, 2014. 
       2.  Почвы Казахской ССР. Алматинская обл., Алма-Ата, Изд-во А.Н Каз. ССР,   
 вып.4-26с      
       3. Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. Алматы-
2002 вып-1. 
 4.  Методические указания по селекции луковых культур. М, 1997.- 153 с. 
        5. Делянки и схемы посева в селекции и сортоиспытании, в первичном семеноводстве. 
Параметры. Отраслевой стандарт. Ост 4671-78.М.:Колос,1979. Рекомендации  по  хранению  
овощных  культур. М.1982-22 с.   
 
  
 
УДК 631.874: 633. 366 
 
АУЫСПАЛЫ ЕГІСТЕ ТҮЙЕЖОҢЫШҚАНЫ ЖАСЫЛ ТЫНАЙТҚЫШҚА 
ПАЙДАЛАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ  
 
 Қияс А.А., Кабенов Б.А., Быков С.Н., Сабиров С.Ж. 
 
А.И.Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы ЖШС,  
Ақмола облысы 
 
        Аннотация  
         В  результате  полевых  опытов  выявлены  особенности  технологии  возделывания 
донника  на  зеленое  удобрение  и  влияние  предшественников  на  накопление  продуктивной 
влаги  и  качество  зерна  яровой  пшеницы.  Установлено  значение  донника  при  вырашивание 
на зеленое удобрение для яровой пшеницы, которые обеспечивают получение экологической 
чистой растениводческой продукции. 
 
         Annotation  
         The article contains the results of field experiments, revealed features of the technology of 
cultivation of melilot for green manure and the effect of preceding crop on accumulation of 
productive moisture and grain quality of spring wheat. It was determined the value of the melilot 
cultivation as green manure for spring wheat, that provides eco-friendly crop production. 
           
         Кілт сөздер:  ауыспалы  егіс,  түйежоңышқа,  жасыл  тыңайтқыш,  ылғал  қоры,  экология, 
астық сапасы, ақуыз мөлшері. 
Ауыл  шаруашылығында  өндірілетін  өнімнің  дүниежүзілік  жəне  отандық  нарықта 
бəсекеге  қабілеттілігін  арттыру  агроөнеркəсіп  өндірісін  дамытудағы  негізгі  əрі  өзекті 
мəселе.  Ал  еліміздегі  жер,  су  жəне  тағы  басқа  да  табиғи  ресурстарды  өсімдік 

30 
 
шаруашылығының    егіншілік  саласында  тиімді  пайдаланудың  неғұрлым  қазіргі  заманғы 
технологияларын енгізуді қажет етеді.  
Сондықтан  Қазақстан  Республикасының 2007–2024 жылдарға  арналған  тұрақты 
дамуға  көшу  тұжырымдамасында  жаңа  экологиялық  қауіпсіз  технологияларды  өсімдік 
шаруашылығына енгізіп пайдалану арқылы ел экономикасын арттыру жəне ішкі нарықтағы 
тамақ  өнімдерінің  сапасын  бақылауды  күшейтуге  ерекше  көңіл  бөлу  қажеттілігі  айтылған 
[1].  
Осы  бағытта  А.И.  Бараев  атындағы  Астық  шаруашылығы  ғылыми-өндірістік 
орталығындағы  ауыспалы  егіс  зертханасының  көпжылдық  стационарында 2012-2014 
жылдары  оңтүстік  карбонатты  қара  топырақта  ғылыми  жұмыстар  жүргізілді.  Танаптардағы 
топырақтың  беткі  қабатындағы  қара  шірік  мөлшері - 3,6-3,8% құрайды.  Тəжірибеде 5-
танапты сидералды ауыспалы егіс кестесі ретпен қатарласып орналасты: 1-түйежоңышқа(көк 
шөп мал азыққа); 2-түйежоңышқа (жасыл тыңайтқышқа жырту); 3-жаздық бидай; 4-жаздық 
бидай; 5-арпа.  Ал  бақылауда 4-танапты  таза  сүрі  жер-астықты  ауыспалы  егісі  кестесі 
алынды: 1-таза  сүрі  жер  танабы; 2-жаздық  бидай; 3-жаздық  бидай; 4-арпа.  Бақылаудағы 
ауыспалы егістің егістік танаптарындағы дақылдарды өсіру технологиясы өңірдегі енгізілген 
тəсілдермен  өсіріледі.  Тəжірибелер 3-қайталаудан  тұрады,  мөлдек  көлемі 480-600 шаршы 
метрді құрайды.  
Жүргізілген  жұмыстың  мақсаты – таза  сүрі  жер  танабының  орнына  түйежоңышқа 
дақылы  мен  алмастырып  жасыл  тынайтқышқа  пайдаланудағы  маңыздылығын  анықтау 
болып табылады.  
Түйежоңышқаны жасыл тыңайтқышқа өсіру технологиясының ерекшелігі  
Қыс  айлары  кезеңдерінде  барлық  егістік  танаптарында  қар  тоқтату  жұмыстары 
жүргізілді. Келесі жылы егін себер алдында арамшөптерді жою үшін түйежоңышқа танабы 
қопсытқыштармен 4-5 см  тереңдікте  қопсытылды.Түйежоңышқа  мамыр  айының  басында 
аңыздықты алғы дақылға селекциялық СН-16 сеялкасымен, 5-6 кг/га себу нормасы бойынша 
қатарлы  əдіспен  себілді.  Тұқым  топырақтың 3-4 см  тереңдігіне  сіңірілді.  Түйежоңышқа 
бірінші жылы өсу кезеңінде 1-2 рет арамшөптер тұқым шашбауы үшін жоғары биіктікте (35-
40  см)  шауып  тасталынды.  Бұл  өз  кезегінде  қыс  айларында  жауған  қарды  танапта  жақсы 
ұстап  жинайды  жəне  қар  тоқтату  жұмыстарын  қажет  етпейді.  Қыстан  қыстап  шыққан 
түйежоңышқа  екінші  жылы  өмірінде  биік  болып  өседі.  Одан  əрі  қарай  маусым  айының 
аяғында  гүлдену  кезеңінде  екі  корпусты  (қабатты)  ПЯС-1,4  соқасымен  жер  астына  жыға 
аудара 35-40 см  тереңдікке  түсіріп, (жасыл  массаны  кесу  үшін  соқаның  алдындағы  əр 
корпуста  биіктіктігі 60 см  болатын  пышақтар  орналасқан)  трактор  жүрісі  кезеңінде 
өсімдіктің  жасыл  массасы  пышақ  жүзімен  кесіліп  топырақ  астына  біркелкі  түсіп  жасыл 
тыңайтқышқа жыртылады.  
Тек бір ерекшелегі сидералды ауыспалы егістегі түйежоңышқа дақылынан кейінгі 3-4-
5-ші  егін  өсірілетін  танаптарында  дəнді  дақылдарды  өсіру  технологиясында  минералдық 
тыңайтқыштарды  енгізу  жəне  гербицидтер  мен  бүрку  шаралары  қарастырылмаған,  бұл 
жұмыстар  негізінен  биологиялық  жəне  агротехникалық  шараларды  пайдалану  арқылы  іске 
асырылды [2].  
Жүргізілген  ғылыми-зерттеу  жұмыстарының 2012-2014 жылдардағы  нəтижесінің 
орташа  деректері  бойынша  қысқа  кетер  алдында  таза  сүрі  жер  танабына  жиналған 
топырақтың 1 метр  қабатындағы  тиімді  ылғал  қоры 131 мм-ді  құрап,  түйежоңышқаға  
қарағанда 2 есе жақын көп болды (кесте-1). 
 
 
 

31 
 
Кесте -1 Жаздық бидайдың əр түрлі алғы дақылдарынан кейінгі тиімді ылғалдың қоры 
(2012-2014 жж. орташа деректері) 
 
Жаздық бидайдың алғы дақылдары 
Топырақтың 0-100 см қабатындағы тиімді 
ылғалдың жиналған мөлшері, мм 
қысқа кетер алдында 
егін себер алдында 
Таза сүрі жер танабы (бақылау)  
131 
114 
Түйежоңышқа 2-ші жылы (жасыл 
тыңайтқышқа жырту) 
69 110 
Осы  кезеңде  түйежоңышқа  дақылындағы  тиімді  ылғал  қорының  аз  жиналуының 
себебін  вегетация  кезеңіндегі  жасыл  тыңайтқыштың  көк  массасын  құрауға  жұмсағанымен 
(69 мм) түсіндіруге болады. 
Түйежоңышқа дақылына қарағанда таза сүрі жер танабын дайындау барысында (21 ай 
бойы) топырақта тиімді ылғал қоры аса көп жиналмайтыны байқалды. Көктемде егін себер 
алдында осы алғы дақылдағы тиімді ылғал 114 мм –ді құраап, яғни ылғал көрсеткіші қысқа 
кетер  алдындағы  мөлшерінен 17 мм-ге  азайғанын  көрсетті.  Ал  өз  кезегінде  түйежоңышқа 
дақылында егін себер алдында 110 мм ылғал жиналып, яғни таза сүрі жер танабы деңгейінде 
болды.  
Осыдан шығатын қортынды таза сүрі жер танабы 21 айда қажетті тиімді ылғал қорын 
аса көп сақтап жинамайды, керісінше əр түрлі кезеңдерде жиналған ылғал топырақтың беткі 
қабатының ашық болуына байланысты тез буланып ұшып кететіні байқалды.  
Зерттеу  жүргізілген  жылдардағы  екі  алғы  дақылдардан  кейінгі  себілген  жаздық 
бидайдың астық сапасына əсері келесі нəтижені көрсетті. Дəннің болмысы бойынша екі алғы 
дақылдардан  кейін  себілген  жаздық  бидайларда  біркелкі  жағдайда  аса  көп  ауытқымай 790-
793 г/л аралығыда болды (кесте-2).  
 
Кесте-2 Екі алғы дақылдардан кейінгі себілген жаздық бидайдағы астықтың технологиялық 
сапасы (2012-2013 жж. орташа деректері) 
 
Ауыспалы егістердің 
орналасуы 
Ақуыз дың 
үлесі, 
% 
Дəн 
болмы -
сы, 
г/л 
Жыл-
тыр - 
лығы, 
% 
1000 
дəннің  
салма-
ғы, г 
Балауыз  
құрамы, 
% 
Сұрып -
тылығы
 
Таза сүрі жер танабынан 
кейін себілген жаздық 
бидай 
15,0 790 64 37,4 
32,0 1 
Жасыл тыңайтқышқа 
жыртылған 
түйежоңышқадан кейін 
себілген жаздық бидай 
15,8 793 64 38,6 
35,7 
Жоғары
 
Дəннің  жылтырлығы  біркелкі  деңгейде 64 % аралығында  қалыптасты.  Астық 
үлгісіндегі 1000 дəннің салмағы 37,4-38,6 г аралығын көрсетті. Əсіресе түйежоңышқа  алғы 
дақылынан  кейін  себілген  жаздық  бидайдағы  дəнінің  ірілігі  мен  байқалды.  Ал  балауыздың 
құрамы  (клейковинасы)  таза  сүрі  жер  танабында 32,0 % болса,  жасыл  тыңайтқыштан 
(түйежоңышқадан)  кейінгі  жаздық  бидайда-35,7 % тұрақты  түрде  жоғары  сұрыпта  болды, 
немесе  қосымша (3,7 %-ке  көп)  артықшылығымен  ерекшелінді.  Астықтың  сұрыптылығы 
(сорт)  бойынша  түйежоңышқа  жоғары  жəне  таза  сүрі  жерден  кейінгі  жаздық  бидай 1 
сұрыпты құрады.  
Сонымен  қорыта  келгенде  ауыспалы  егіс  танабында  түйежоңышқаны  жасыл 
тыңайтқышқа пайдалану жəне одан кейін дəнді дақылдарды өсіру астықтың технологиялық 

32 
 
сапасы  көрсеткіштерін  жоғары  көтереді  жəне  таза  экологиялық  өнім  алуда  маңыздылығы 
мен ерекшеленеді. 
 
Əдебиеттер 
 
1.  Қазақстан  Республикасы  Президентінің 2006 жылғы 14 қарашадағы N 216 
Жарлығымен  мақұлданған  Қазақстан  Республикасының 2007 - 2024 жылдарға  арналған 
орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан газеті.- 2006.- №270 
2. Кияс А.А. Экологическая и экономическая эффективность сидеральных севооборотов 
на  южных  черноземах  Акмолинской  области // Ресурсосбережение  и  диверсификация  как 
новый  этап  развития  идей  А.И.  Бараева  о  почвозащитном  земледелии:  Сб.  докладов 
международной  научно-практической  конференции,  посвященной 100-летию  со  дня 
рождения А.И.Бараева. – Шортанды, 2008. С-223-233
 
 
 
 УДК  633.1:632.485.2 (574.42) 
 
 РАЗВИТИЕ   РЖАВЧИННЫХ БОЛЕЗНЕЙ   ПШЕНИЦЫ В  УСЛОВИЯХ    
ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА 
 
Кочоров А.С., Сагитов А.О. 
 
Казахский НИИ защиты  и  карантина растений, г. Алматы  
 
        Annotation     
        Found that in the East Kazakhstan region in years with favorable weather conditions on crops 
of brown rust of winter and spring wheat appears annually and the disease is up to a maximum of 
75-100%.     
       Over 19 years of research on crops of winter and spring wheat leaf rust is not only manifested 
in the dry 1999 and 2008, there was a depression of the disease. The source of infection for spring 
wheat is not the only winter wheat, but also wild grasses. Also found that brown rust to the east of 
Kazakhstan is a widespread disease of wheat. 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: