Министрлiгi министерство образования и науки республики
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ғылыми жетекшісі п.ғ.к. Утебаева А.Т
- Әдебиеттер
Әдебиеттер 1.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006-2008 ж. арналған ҚР азаматтарын патриоттық тәрбиелеудің мемлекеттік бағдарламасы туралы Бұйрығы . Астана, Аккорда, 10 октября 2006г. 2.
Абдуллина О.А. Педагогическая іс-тәжірибе студентов: учебное пособие для студентов пединститутов / О.А. Абдуллина, Н.Н. Загрязкина. – М.,1989. 3.
4.
4.Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. /С.Ш.Әбенбаев- Алматы., 2004. 5.
5.Иманбекова Б.И. Тәрбиеге жетекші. /Б.И.Иманбекова.-Алматы., 2004.
298
В данной статье приведены новые педагогические технологии в настоящее время широко распространяющиеся. Обучения оптимизации основы методики, открыто ясно указаны лучшие варианты на реальных условиях. Resume To this article pedagogical NT is driven presently widely spreading. Educating of optimization of basis of methodology, openly the best variants are clear indicated on the real terms.
ӘӚЖ: 371 БАСПАСӚЗ БЕТТЕРІНДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ПАЙДАЛАНУ
Ғылыми жетекшісі п.ғ.к. Утебаева А.Т Заман қанша құбылғанымен, ұрпақ тәрбиесі қай кезеңде де басты мәселелерінің бірі болып қала беретіні белгілі. Осындай себептерге байланысты біз ӛз зерттеу жұмысымызда аталмаш газет басылымының тарихына назар аударып, 1907-1918 жылдар аралығында қаралған ұлттық тәрбие және ұлттық педагогика мәселелерге мән беріп, жалпы тәрбие жұмысына қосқан үлестерін анықтауды мақсат етіп қойдық. ХХ ғасырдың басы қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық ой-пікірдің ӛрлеуіне мүмкіндік туып, Ресей патшалығы әдейі тұмшалаған ұлттық сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең. Ендеше, осы тұста ұлттық сананың ең ӛнімді саласы – қоғамдық сананың кӛрсеткіші баспасӛздің күрт алға басуы заңды нәрсе.
Бұл тұстағы, ХХ ғасырдың бас кезеңіндегі мәдени-әлеуметтік дамудың бір кӛрінісін қазақша кітаптардың кӛптеп басылып шығып, ел арасына тез тарауы аңғартса керек. Қазақ кітаптарының даму тарихына арналған еңбектерде ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ кітаптарының сапалық жағынан да, сандық жағынан да күрт ӛсуі кӛзге түседі. Жоғарыда атап ӛткен мектеп, кітап шығару, баспасӛз ісінің қарқынды дамуынан Қазақстан ӛңірінде зиялылар қауымы қаулап ӛсіп, ел ӛмірінің әр саласында ӛзіндік еңбегімен айтарлықтай үлес қосты. Қазақстанның қалаларында патшалық жергілікті әкімшілік орындардың ресми органдары болып табылатын газеттер шыға бастады. «Облыстық ведомстволармен» қатар қазақ тілінде аударылып Орынборда «Торғай газеті», Омбыда «Дала уалаяты», «Ауыл шаруашылық листогі» сияқты газеттер шығып тұрды. Ташкентте қазақ тілінде шығарылған «Түркістан уалаяты» газеті, сондай-ақ Оралда, Астраханда және басқа кейбір қалаларда шығарылған газеттер де Қазақстан ӛмірімен байланысты болды. 299
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шараушылық және мәдени ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық саясаты күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана тілінде жарияланып, сӛзсіз орындату, сондай-ақ оның ресми кӛзқарастарын халық арасына кең татарып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатымен шығарылды. Бірақ Қазақ баспасӛзінің ғасырға жуық тарихы әлі толық зерттелмей келеді, себебі бір жүйеге жинақталмады. Қазақстан баспасӛзінің Октябрьге дейінгі дәуірін қоса тарихын жасау, үлкен проблемалық мәселе. Қазақ баспасӛзінің тарихы жӛнінде тек жеке мақала, кітапшалар да және зерттеулер де азды-кӛпті мағлұматтар беріліп әртүрлі пікірлер айтылып келеді. Қазақ баспасӛзінің бағыт-бағдарына алғаш дұрыс баға бергендер революционер ақын Сәкен Сейфуллин, С.Торайғұров, қоғамдық қайраткері Тұрар Рысқұлов, академик жазушы Сабит Мұқанов. Прогресшіл ағартушы- демократиялық бағыта болған «Айқап» /1911-1915/ журналына революцияшыл демократиялық бағыт ұстаған, «Тіршілік» /1917-1918/ газетінде «Қазақ» газетін қарама-қарсы қоюға тырысады. Кӛрнекті қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов 1926 жылы ВКПб Қазақстан мемлекеттік комитетінің баспасӛз бӛлімінің меңгерушісі болып жұмыс істеді. Сонымен бір мезгілде Республикалық, қоғамдық газет «Еңбекші қазақтың» редакторы болды. Сол жылы осы газетте Тұрар Рысқұловтың баспасӛз күніне арналған жиналыста сӛйлеген сӛзі «Баспасӛздің мәнісі» деген тақырыппен жарияланып, былай дейді: «Кейбір баспасӛз қызметкерлерінде осы күнгі қазақ баспасӛзінің негізі Қазаннан кейінгі дәуірде емес, Қазақ тӛңкерісінен бұрынғы уақытта қаланған деген пікір бар. Бұлар
осы күнгі
баспасӛзді тӛңкерістен бұрынғы баспасӛзбен байланыстырды.... ». Бір жағынан қарағанда қазіргі баспасӛз бұрынғының жалғасы болғанымен бұл тура пікір дейге болмайды. Қазақ баспасӛзі тарихын арнайы зерттеумен алғаш шұғылғандардың бірі профессор Б.Кенжебаев, оның осы саласы біраз еңбегі жарық кӛрді. 1958 жылғы «Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» деген кітабында революциядан бұрынғы қазақ баспасӛзіне жалпы қысқаша шолу жасай келіп Б.Кенжебаев Мұхамеджан Сералиннің мақаласына оның редакторлығымен шыққан «Айқап» идеялық мазмұна терең де дәйіекті талдау жасай отырып, бұл жӛніндегі даулы мәселенің бетін ашты. М.Сералин басқарған журнал «демократиялық ағартушылық бағытта» болды. Қазақ тарихында прогресшіл рӛл атқарды: халықтың оянуына, саясат, шаруашылық, мәдениет жақтан ӛсуіне біраз әсер етті деп қорытындылайды. Сонымен қатар, қатар қазақ баспасӛзінің тарихын зерттеуде қате, кемшіліктер де аз емес. Қазақ баспасӛзінің тарихын зерттеуде асыра сілтеушілік те болды. Кейбіреулері Қазақ революциясынан бұрынғы революция тұсында қазақ баспасӛзінің бәрі дерлік реакцияшыл, ұлтшыл бағытта болды, сондықтан оны зерттеудің қажеті жоқ дегендер де болды.
Біз тарихи материалдарды зерделей отырып, «Қазақ баспасӛзінің тарихы» әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты зерттелуі тиіс. Және де бұл қазақ халқының әлеуметтік ӛміріне экономикалық жағдайына тығыз байланысты екенін, революциядан бұрынғы қазақ
300
баспасӛзінде біріне-бірі қарама-қарсы әлеуметтік күштер арасындағы күресі, екі түрлі мәдениеттің әсерінен туындайтын факторларды ескеру қажет. Осылай зерттелгенде ғана баспасӛздің қоғам дамуында атқаратын рӛлі айқын анықталады. Алғашқы газет журналдар да басылды. Кейінірек осының барлығы кітап болып жарық кӛрді. Тарихи мәдени, әдеби дүниелерін кезінде қағаз бетіне түсіріп отырмаған, қазақ халқының тасқа басылып, хатқа түскен ескерткіштерінің ішіндегі революциядан бұрынғы газет-журналдарда басылған, нұсқаларының алар орны ерекше. Олардан рухани мұрамыздың бай кӛріністерімен қатар, туған әдебиетіміздің тарихын жете білуге және оны халық тарихы мен біртұтас зерттеуімізге де мүмкіндік береді. Қазақ революциясынан бұрын әр жылдары шығып тұрған газет-журналдарда сол кездердегі Қазақстанның саяси шарушылық мәдени тұрмысы жасандылығы жоқ. Дейектерменен жан-жақты баяндалды. Қазақ газеттері сол кездегі тап күресінің ісіп жетілуіне революциялық қозғалыстың қалай ӛрістегеніне тиісті баға беріп, оқырмандарды жаңалықтармен таныстырып отырды. Қазіргі біз газет- журналдарымызда ақтарып отырып, сол тарихи кезеңдерден мол мағлұмат аламыз. Революциядан бұрынғы баспасӛз бетінде басылған мәліметтерді ғылыми маңыздылығы жағынан архив, қазынасымен бір дәрежеге қоюға болады. әрине, осы газет-журналдарда басылған шығармалардың кез-келгенін пайдаланарда оған сын кӛзімен қараған дұрыс , себебі адамдардың сана- сезімінің ӛсіуін қоғамның қарыштап алуға, басқанына байланысты бұрынғы ісәрекеттің кӛпшілігіне басқаша баға беретіміз рас. Қазақстан жерінде шыққан газет-журналдардың басым кӛпшілігі орыс тілінде басылғанымен, қазақ тілінде де аз болған жоқ. Солай дегенменде орыс тіліндегі газет-журналдың кӛпшілігі реттеліп, библиографиясы жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен, қазақ тіліндегі мерзімді баспасӛздер күні бүгінге дейін реттелмеді. Олардың библиографиялық кӛрсеткіштері жоқ. Осыдан барып кӛптеген ғалымдарға, әсіресе шығыс халықтарының әдебиет, мәдени мұраларын, тарихын, экономикасын, тілін зерттейтін ғалымдарға осы бай мұра бүтіндей белгісіз болып келді. Ал бұл газет-журналға кӛз жіберіп, сырын ашып, ақтарып кӛретін болсақ, олар революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан әдебиетінен, мәдениетінен, шаруашылық жағдайларынан толып жатқан, соны деректер беретіні даусыз. Сонымен қатар, кӛптеген баспасӛз жайында жазылған ғылыми еңбектерді зерделей келе, Х.Бекхожиннің «Қазақ баспасӛзінің даму жолдары» атты монографиясында мұрағат құжаттары мен нақты материалдар негізінде қазақтың баспасӛзінің пайда болуы, қалыптасуы және дамуы баяндалып, Қазақстанның Ресейге ерікті түрде қосылыуының нәтижесінде пайда болған қазақ ағартушыларының ұлттық демократиялық пиблицистикасы мен алғашқы қазақ тіліндегі газеттердің, сондай-ақ ХХ ғасырдың басындағы демократияшыл бағыттағы қазақ баспасӛзінің атқарған ісі жайында жазса зерттеуші Г.Исмағұлованың «Педагогические публикации в Казахстане периода 1905- 1917 гг. И их основные проблемы» атты еңбегінде Ресейдегі буржуазиялық- демократиялық тӛңкеріс пен Қазан тӛңкерісі аралығында Қазақстанда 301
педагогикалық ойдың қалыптасуына, дамуына баға беру және ана тіліндегі алғашқы оқулықтардағы материалдарды, мерзімді баслымдардығ мақаларын талдап, зерттеу жұмысының негізі болып табылатын педагогикалық баслымдар және оқыту мен тәрбие мәселесі қарастырылғанын, соның ішінде қазақ қыздарына тәрбие беріп, оқыту мәселесі жиі кӛтерілген «Айқап» журналының жарияланымдарына үлкен мән берп, ғылыми тұрғыдан талдайды. Біз ғылыми зерттеу жұмысымызда қазақ баспасӛзінің бетіндегі әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты кӛтерілген басты-басты мәселеге тоқталып, оны талдай
отырып, баспасӛз бетінде жарияланған жарияланымдардың идеялық мазмұнын, белгілі дәуірде атқарған рӛлін кӛрсе білдуге тырыстық. Қазақ баспасӛзінің тарихы әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты зерттей келе, ол қазақ халқының әлеуметтік ӛміріне, экономикалық жағдайына тығыз байланысты зерттелуі қажет екенін, сонда ғана қазақ баспасӛзінің қоғам дамуынада атқарған рӛлі айқындала түсетінін дәлелдедік. Яғни жоғарыда тарихи, мұрағат деректерді талдай отырып, «Қазақ баспасӛзінің тарихы дегеніміз - қазақ халқының дамуындағы екі бағыттың, яғни Қазақстан Ресейге қосылғанан кейін пайда болған кертартпалық, байшыл- ұлтшылдық бағыт пен прогресшіл, демократиялық бағыттың тарихы» деп ӛзінді ой түйіндей келе, жоғары аталған қазақ баспасӛзінің жарияланымдары бүгінгі ӛзінің бет-бейнесіне үлкен ӛзгерістер енгізіп, қоғамның жаңа адамын тәрбиелеуде үлкен жұмыстар жасалуды. Қазақ баспасӛзінің тарихында ӛзіндік орны бар «Қазақ» газетінің теріс бағалануы, ең алдымен оны шығарушылар мен газет айналасына топтасқан қалагерлердің Қазан тӛңкерімінен кейін жазықсыз жаламен сталиндік билеу системасының құрбандары ретінде саяси күрес аренасынан кетуі еді. Ендеше, ӛз түұсында прогрессивтік роль атқарған, шама-шарқынша халық санасын оятып, мәдениетін кӛтеруге септігін тигізген «Қазақ» газетінің ақ-қарасы айқындалмастан тарих парақтарынан жұлынып тасталған, «ақтаңдыққа» айналуының себеп-салдарын, сыр-қырын бағдарлау үшін сол бір запыран заманның кейпіне зерделі ой жіберіп, байыпты бағдарлауға тырыстық.
1.
Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары. Қазақ мемлекеттік баспасы. - Алматы, 1958. 2.
Сейтқазы П. Ұрпақ тәрбиесіндегі бұқаралық ақпарат құралдарының рӛлі. Бастауыш мектеп, 2005, № 5. 3.
Резюме В данной статье рассматривается применение в воспитательном процессе педагогических проблем опубликованных в печати Summary This article discusses the use in the educational process of pedagogical issues published in the press 302
ӘӚЖ: 371 ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗЕҢІНДЕГІ БАСПАСӚЗ БЕТТЕРІНДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР АӘИУ-нің магистранты Есеналиева М., магистр-оқытушы Нҧрлыханқызы Е.
ХХ ғасырдың басы қазақ халқының тарихында бүкіл қоғамдық ой-пікірдің ӛрлеуіне мүмкіндік туып, Ресей патшалығы әдейі тұмшалаған ұлттық сананың ояну дәуіріне жол ашқан кезең. Ендеше, осы тұста ұлттық сананың ең ӛнімді саласы – қоғамдық сананың кӛрсеткіші баспасӛздің күрт алға басуы заңды нәрсе. Бұл тұстағы, ХХ ғасырдың бас кезеңіндегі мәдени-әлеуметтік дамудың бір кӛрінісін қазақша кітаптардың кӛптеп басылып шығып, ел арасына тез тарауы аңғартса керек. Қазақ кітаптарының даму тарихына арналған еңбектерде ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ кітаптарының сапалық жағынан да, сандық жағынан да күрт ӛсуі кӛзге түседі. 1862-1900 жылдар аралығында қазақ тілінде 70 шамалы кітап басылып шығып, қазақтың жазба әдебиеті мен мерзімді баспасӛзі пайда болғанын, ХIX ғасыр бойында 70-80 кітап шығарылған болса, ХХ ғасырдың алғашқы 17 жыл ішінде /1900-1917/, мәлімет бойынша, қазақ тілінде 200-ден астам кітап шығарылып, Қазан тӛңкерілісіне дейін қазақ тілінде 14 газет, бір журнал шығып тұрғанын мұражай мәліметтерімен дәлелдей аламыз.
Жоғарыда атап ӛткен мектеп, кітап шығару, баспасӛз ісінің қарқынды дамуынан Қазақстан ӛңірінде зиялылар қауымы қаулап ӛсіп, ел ӛмірінің әр саласында ӛзіндік еңбегімен айтарлықтай үлес қосты. Қазақ зиялыларының ағартушылық-демократтық бағыттарымен, оны революциялық күрескерлік идяеларға қарай негіздей түсуіне 1905-1907 жылдардағы революциялық толқудың дүмпуінен кейін шарасыздықтан кейбір еркіндіктерге мүмкіндіктер беруі себепті қазақтың алдыңғы қатарлы зиялылары үшін де үгіт- насихаттылық, әдеби-шығармашылық қызметкерлерінің кеңінен қанат жаюына жол ашылды. Бұл ең алдымен қазақ жеріндегі европалық дәрежеде білімі бар зиялылардың сан жағынан алғанда басқа орта Азияны мекендеген халықтар ішінде біршама жоғары тұрғандығында еді. Мұның ӛзі қазақ халқы тарихындағы ХХ ғасырдың басында ӛзгеше бір екпінді ұлттық және рухани сананың ілгерішіл бағытта дамуының айтарлықтай кӛрінісі болып табылса керек. Жалпы қоғам дамуындағы алдыңғы қатарлы ой-сана баспасӛзде кӛрініс табады десек, қателеспеген болар едік. Қазақстанның қалаларында патшалық жергілікті әкімшілік орындардың ресми органдары болып табылатын газеттер шыға бастады. «Облыстық ведомстволармен» қатар қазақ тілінде аударылып Орынборда «Торғай газеті», Омбыда «Дала уалаяты», «Ауыл шаруашылық листогі» сияқты газеттер шығып тұрды. Ташкентте қазақ тілінде шығарылған «Түркістан уалаяты» газеті, сондай-ақ Оралда, Астраханда және басқа кейбір қалаларда шығарылған газеттер де Қазақстан ӛмірімен байланысты болды. 303
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шараушылық және мәдени ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша үкіметінің отаршылдық саясаты күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана тілінде жарияланып, сӛзсіз орындату, сондай-ақ оның ресми кӛзқарастарын халық арасына кең татарып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатымен шығарылды. Алайда патша үкіметінің тарапынан кӛзделген мақсатқа қарамастан, «Қазақстанда мәдениеттің дамуына мерзімді баспасӛздің пайда болуы елеулі әсер етті». Әуел баста аударма болса, бірте-бірте дербес газет дәрежесіне дейін жетіп, қазақ тілінде шығарылған «Түркістан уалаяты» (1870-1882), «Дала уалаяты» (1888-1902) қазақ баспасӛзі тарихының алғашқы беташары болды. Бірақ Қазақ баспасӛзінің ғасырға жуық тарихы әлі толық зерттелмей келеді, себебі бір жүйеге жинақталмады. Қазақстан баспасӛзінің Октябрьге дейінгі дәуірін қоса тарихын жасау, үлкен проблемалық мәселе. Қазақ баспасӛзінің тарихы жӛнінде тек жеке мақала, кітапшалар да және зерттеулер де азды-кӛпті мағлұматтар беріліп әртүрлі пікірлер айтылып келеді. Қазақ баспасӛзінің бағыт-бағдарына алғаш дұрыс баға бергендер революционер ақын Сәкен Сейфуллин, С.Торайғұров, қоғамдық қайраткері Тұрар Рысқұлов, академик жазушы Сабит Мұқанов. Прогресшіл ағартушы-демократиялық бағыта болған «Айқап» /1911-1915/ журналына революцияшыл демократиялық бағыт ұстаған, «Тіршілік» /1917-1918/ газетінде «Қазақ» газетін қарама-қарсы қоюға тырысады. 1923 жылы Міржақып Дулатов Қазақ революциясынан бұрын және Кеңес үкіметі орнағаннан кейін шыққан 42 газет пен журналдың аттарын тізбектеп, дамып келе жатқан және бірінің дәстүрін бірі жалғастырып, келе жатқан «Қазақ баспасӛзі» деп топтастырады. Кӛрнекті қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов 1926 жылы ВКПб Қазақстан мемлекеттік комитетінің баспасӛз бӛлімінің меңгерушісі болып жұмыс істеді. Сонымен бір мезгілде Республикалық, қоғамдық газет «Еңбекші қазақтың» редакторы болды. Сол жылы осы газетте Тұрар Рысқұловтың баспасӛз күніне арналған жиналыста сӛйлеген сӛзі «Баспасӛздің мәнісі» деген тақырыппен жарияланып, былай дейді: «Кейбір баспасӛз қызметкерлерінде осы күнгі қазақ баспасӛзінің негізі Қазаннан кейінгі дәуірде емес, Қазақ тӛңкерісінен бұрынғы уақытта қаланған деген пікір бар. Бұлар осы күнгі баспасӛзді тӛңкерістен бұрынғы баспасӛзбен байланыстырды.... » . Бір жағынан қарағанда қазіргі баспасӛз бұрынғының жалғасы болғанымен бұл тура пікір дейге болмайды. Қазақ баспасӛзі тарихын арнайы зерттеумен алғаш шұғылғандардың бірі профессор Б.Кенжебаев, оның осы саласы біраз еңбегі жарық кӛрді. 1958 жылғы «Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» деген кітабында революциядан бұрынғы қазақ баспасӛзіне жалпы қысқаша шолу жасай келіп Б.Кенжебаев Мұхамеджан Сералиннің мақаласына оның редакторлығымен шыққан «Айқап» идеялық мазмұна терең де дәйіекті талдау жасай отырып, бұл жӛніндегі даулы мәселенің бетін ашты. М.Сералин басқарған журнал «демократиялық ағартушылық бағытта» болды. Қазақ тарихында прогресшіл рӛл атқарды: халықтың оянуына, саясат, шаруашылық, мәдениет жақтан ӛсуіне біраз әсер етті деп қорытындылайды. Сонымен қатар, 304
қатар қазақ баспасӛзінің тарихын зерттеуде қате, кемшіліктер де аз емес. Қазақ баспасӛзінің тарихын зерттеуде асыра сілтеушілік те болды. Кейбіреулері Қазақ революциясынан бұрынғы революция тұсында қазақ баспасӛзінің бәрі дерлік реакцияшыл, ұлтшыл бағытта болды, сондықтан оны зерттеудің қажеті жоқ дегендер де болды.
әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты зерттелуі тиіс. Және де бұл қазақ халқының әлеуметтік ӛміріне экономикалық жағдайына тығыз байланысты екенін, революциядан бұрынғы қазақ баспасӛзінде біріне-бірі қарама-қарсы әлеуметтік күштер арасындағы күресі, екі түрлі мәдениеттің әсерінен туындайтын факторларды ескеру қажет. Осылай зерттелгенде ғана баспасӛздің қоғам дамуында атқаратын рӛлі айқын анықталады. Қазақ баспасӛзінің, яғни қазақ Совет баспа сӛзінің туып дами бастаған дәуіріндегі қызметін жинақтап, баяндау үшін Т.Амандосовтың, С.Имашевтың, Б.Кенжебаевтың, т.б. жазған еңбектері, біздің зерттеу жұмысымыздың құнды материалы болды. Алғашқы газет журналдар да басылды. Кейінірек осының барлығы кітап болып жарық кӛрді. Тарихи мәдени, әдеби дүниелерін кезінде қағаз бетіне түсіріп отырмаған, қазақ халқының тасқа басылып, хатқа түскен ескерткіштерінің ішіндегі революциядан бұрынғы газет-журналдарда басылған, нұсқаларының алар орны ерекше. Олардан рухани мұрамыздың бай кӛріністерімен қатар, туған әдебиетіміздің тарихын жете білуге және оны халық тарихы мен біртұтас зерттеуімізге де мүмкіндік береді. Қазақ революциясынан бұрын әр жылдары шығып тұрған газет-журналдарда сол кездердегі Қазақстанның саяси шарушылық мәдени тұрмысы жасандылығы жоқ. Дейектерменен жан-жақты баяндалды. Қазақ газеттері сол кездегі тап күресінің ісіп жетілуіне революциялық қозғалыстың қалай ӛрістегеніне тиісті баға беріп, оқырмандарды жаңалықтармен таныстырып отырды. Қазіргі біз газет-журналдарымызда ақтарып отырып, сол тарихи кезеңдерден мол мағлұмат аламыз. Революциядан бұрынғы баспасӛз бетінде басылған мәліметтерді ғылыми маңыздылығы жағынан архив, қазынасымен бір дәрежеге қоюға болады. әрине, осы газет- журналдарда басылған шығармалардың кез-келгенін пайдаланарда оған сын кӛзімен қараған дұрыс , себебі адамдардың сана-сезімінің ӛсіуін қоғамның қарыштап алуға, басқанына байланысты бұрынғы ісәрекеттің кӛпшілігіне басқаша баға беретіміз рас. Қазақстан жерінде шыққан газет-журналдардың басым кӛпшілігі орыс тілінде басылғанымен, қазақ тілінде де аз болған жоқ. Солай дегенменде орыс тіліндегі газет-журналдың кӛпшілігі реттеліп, библиографиясы жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен, қазақ тіліндегі мерзімді баспасӛздер күні бүгінге дейін реттелмеді. Олардың библиографиялық кӛрсеткіштері жоқ. Осыдан барып кӛптеген ғалымдарға, әсіресе шығыс халықтарының әдебиет, мәдени мұраларын, тарихын, экономикасын, тілін зерттейтін ғалымдарға осы бай мұра бүтіндей белгісіз болып келді. Ал бұл газет-журналға кӛз жіберіп, сырын ашып, ақтарып кӛретін болсақ, олар революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан әдебиетінен, мәдениетінен, шаруашылық жағдайларынан толып жатқан, соны деректер 305
беретіні даусыз. Қазақ баспасӛзінің баығт-бағдарына алғаш баға бергендердің бірі – жазушы, академик Сәбит Мұқанов болатын. Ол ӛзінің 1932 жылығ «ХХ ғасырдың қазақ әдебиеті» деген кітабында қазақ баспасӛзіне біраз таладу жасайды. Сол сияқты профессор Қ.Жұмалиев пен профессор Е.Исмайыловтың 1941 жылғы «қазақ әдебиеті» деген оқу құралында «Қазақ ССР тарихында», Қ.Бейсембиевтің 1961 жылы «Қазақстанда ХІХ ғасырдың аяқ шенінде және ХХ жылғы ғасырдың басында болған саяси- идеялық ағымдар» деген кітабында қазақ баспасӛзі жайында біраз пікірлерін айтады. Сонымен қатар, кӛптеген баспасӛз жайында жазылған ғылыми еңбектерді зерделей келе, Х.Бекхожиннің «Қазақ баспасӛзінің даму жолдары» атты монографиясында мұрағат құжаттары мен нақты материалдар негізінде қазақтың баспасӛзінің пайда болуы, қалыптасуы және дамуы баяндалып, Қазақстанның Ресейге ерікті түрде қосылыуының нәтижесінде пайда болған қазақ ағартушыларының ұлттық демократиялық пиблицистикасы мен алғашқы қазақ тіліндегі газеттердің, сондай-ақ ХХ ғасырдың басындағы демократияшыл бағыттағы қазақ баспасӛзінің атқарған ісі жайында жазса зерттеуші Г.Исмағұлованың «Педагогические публикации в Казахстане периода 1905- 1917 гг. И их основные проблемы» атты еңбегінде Ресейдегі буржуазиялық- демократиялық тӛңкеріс пен Қазан тӛңкерісі аралығында Қазақстанда педагогикалық ойдың қалыптасуына, дамуына баға беру және ана тіліндегі алғашқы оқулықтардағы материалдарды, мерзімді баслымдардығ мақаларын талдап, зерттеу жұмысының негізі болып табылатын педагогикалық баслымдар және оқыту мен тәрбие мәселесі қарастырылғанын, соның ішінде қазақ қыздарына тәрбие беріп, оқыту мәселесі жиі кӛтерілген «Айқап» журналының жарияланымдарына үлкен мән берп, ғылыми тұрғыдан талдайды. Біз ғылыми зерттеу жұмысымызда қазақ баспасӛзінің бетіндегі әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты кӛтерілген басты-басты мәселеге тоқталып, оны
талдай отырып,
баспасӛз бетінде
жарияланған жарияланымдардың идеялық мазмұнын, белгілі дәуірде атқарған рӛлін кӛрсе білуге тырыстық. Қазақ баспасӛзінің тарихы әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты зерттей келе, ол қазақ халқының әлеуметтік ӛміріне, экономикалық жағдайына тығыз байланысты зерттелуі қажет екенін, сонда ғана қазақ баспасӛзінің қоғам дамуынада атқарған рӛлі айқындала түсетінін дәлелдедік. Яғни жоғарыда тарихи, мұрағат деректерді талдай отырып, «Қазақ баспасӛзінің тарихы дегеніміз - қазақ халқының дамуындағы екі бағыттың, яғни Қазақстан Ресейге қосылғанан кейін пайда болған кертартпалық, байшыл-ұлтшылдық бағыт пен прогресшіл, демократиялық бағыттың тарихы» деп ӛзінді ой түйіндей келе, жоғары аталған қазақ баспасӛзінің жарияланымдары бүгінгі ӛзінің бет-бейнесіне үлкен ӛзгерістер енгізіп, қоғамның жаңа адамын тәрбиелеуде үлкен жұмыстар жасалуды. Қазақ баспасӛзінің тарихында ӛзіндік орны бар «Қазақ» газетінің теріс бағалануы, ең алдымен оны шығарушылар мен газет айналасына топтасқан қалагерлердің Қазан тӛңкерімінен кейін жазықсыз жаламен сталиндік билеу системасының құрбандары ретінде саяси күрес аренасынан кетуі еді. Ендеше, ӛз түұсында прогрессивтік роль атқарған, шама-шарқынша халық санасын 306
оятып, мәдениетін кӛтеруге септігін тигізген «Қазақ» газетінің ақ-қарасы айқындалмастан тарих парақтарынан жұлынып тасталған, «ақтаңдыққа» айналуының себеп-салдарын, сыр-қырын бағдарлау үшін сол бір запыран заманның кейпіне зерделі ой жіберіп, байыпты бағдарлауға тырыстық. Заман қанша құбылғанымен, ұрпақ тәрбиесі қай кезеңде де басты мәселелерінің бірі болып қала беретіні белгілі. Осындай себептерге байланысты біз ӛз зерттеу жұмысымызда аталмаш «Қазақ» газеті басылымының тарихына назар аударып, 1907-1918 жылдар аралығында қаралған ұлттық тәрбие және ұлттық педагогика мәселелерге мән беріп, жалпы тәрбие жұмысына қосқан үлестерін анықтауды мақсат етіп қойдық.
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|