Мойынның қисаюы, майтабандық, табан деформациясы, (омыртқалардың қисаюы) сколиоз

Кеңес Одағында мұндай балаларды емдеу әдістерін жасауға айрықша үлес қосқан ғалым К.А.Семенова, оларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу жүйесін жасаған М.В.Ипполитова. Қазіргі кезде тірек-қимыл аппараты бұзылған балалардың клиникалық-психологиялық ерекшеліктері туралы, оқыту мен тәрбиелеу мәселесі туралы деректерден, үлкен көлемді материал жинақталған, сөйтіп, арнайы психологияның бұл саласы шетелдерде, біздің елімізде де жедел даму үстінде. [2]

Қазіргі кездегі жүргізіліп жатқан зерттеулердің қорытындылары бойынша, құрсақтағы балаларға 400-ге жуық зиянды факторлар әсер етеді екен. Әсіресе 4 айға дейінгі ұрықтың барлық ағзасындағы қызметтердің қалыптасуына қатты әсер етуі мүмкін. Зиянды факторларға түрлі жұқпалы аурулар, қызылша, токсоплазмоз, ананың эндокриндік жүйесінің кемістіктері, жүрек-қан тамыр жүйесі қызметтерінң бұзылуы, ана мен бала қанының резус факторларының қарама-қайшылығы, гемолиттік аурулар, түрлі физикалық факторлар - дене температурасының күрт жоғарылауы немесе төмендеуі (үсіну, қатты тоңу), вибрация әсерлері, ультракүлгін сәулелерді көп мөлшерде қабылдау, кейбір дәрілік препараттар, экологиялық жағдайлар, тағамдағы нитраттар, химикаттар, радионуклеидтер, синтетикалық қоспалар т.б. - міне аталған жағымсыз факторлардың барлығы жатыр-плацентарлық қан айналымын бұзады, сөйтіп, бала оттегінің жетіспеуінен ауырады. Мұндайда оның жүйке жүйесінің қызметі бұзылады. Шала туу, туа пайда болған гипотрофия, функционалдық жетілмеушілік, сыртқы факторлардың әсеріне қарсы тұра алмаушылық т.б. болады.

Балалардың церебральды сал болудың пайда болуы себебінің бірінші тобына жүктілік кезіндегі ананың инфекциялық аурулармен, жүрек-қантамыр және эндокринді бұзылыстармен, жүктілік таксикозы, ана мен ұрық қанының иммуналогиялық сәйкессіздігі, жүктілік кезінде психикалық және физикалық жарақаттардың, асфиксияның, жатыр ішілік жарақаттардың болуы жатады. Себептердің екінші тобына менингит, энцефалит, менингоэнцефалиттерді жатқызуға болады.

Зиянды факторлардың жатыр ішіндегі даму кезіндегі, туу және туғаннан кейінгі кездегі миға әсері, ми қабаты мен ананың затында түрлі өзгерістерге әкеледі, ол өз кезегінде қалыпты дамудың бұзылыстарын себептейді.

Балалардың церебральды сал болуының клиникасында жетекші болып қимыл қозғалыстары табылады, олар белгілі бір бұлшықет тобының орталық сал болуымен, координацияның бұзылысы және гиперкинезиямен сипатталады. Қозғалыстың бұзылуы жиі тілдік және психикалық бұзылыстармен қатар жүреді [3].

Қимыл - тірек аппаратының жүйесі бұзылған балалардың негізгі кемістігі - кимыл–қозғалысының ауытқуы (қозғалу, қимыл әрекеттерінің жетілмеуі, зақымдануы немесе мүлдем жойылуы). Осы сияқты аутқулары бар балалардың кµпшілігін балалардың церебральдық сал ауруымен ауратын балалар құрайды (89%). Бұл балаларда қимыл - тірек аппаратының кемістіктері көбінесе психикалық бұзылулармен, тіл мүкістіктермен тіркесе жүреді, сондықтан олардың кµпшілігі тек қана медициналық - әлеуметтік жәрдемді ғана емес, сонымен қатар психологиялық - педагогикалық және логопедтік көмектерді де қажет етеді. Әдетте, тіреқ-қимыл аппараты бұзылған балалардың ішінде танымдық қабылеті сақталған, арнайы оқыту мен тәрбиені қажет етпейтін балалар да кездеседі. Дегенмен, аталмыш балалардың барлығыда ерекше µмір сүру жағдайын, оқытуды және келешек еңбек әрекетінің дұрыс қалыптасуын қажетсінеді. Оларды әлеуметтік бейімдеуде екі бағыт белгіленеді. Біріншісі – қоршаған ортаны балаларға бейімдеу. Ол үшін арнайы техникалық жылжу құралдар (арбалар, балдақшалар, таяқтар, велосипедтер), тұрмыстық заттар (ыдыс-аяқ, электроаспаптардың арнайы сµндіргіштері), арнайы сатылар, жол жиектерінен арнайы түсу жолдары болады. Ал қимыл - тірек аппаратының кемістігі бар балаларды бейімдеудегі екінші бағыт – ол балалардың жеке бастарын әлеуметтік ортаның қалыпты жағдайларына бейімдеу.

ТҚАЗ ауруында психика құрылымы психика дамуындағы өзгеше кемістіктерден турады. Психиканың даму бұзылуларының механизмі өте күрделі және де мидың зақымдану мерзімімен, дәрежесімен, орналасуымен айқындалады. Құрсақ ішінде қалыптасқан психикалық бұзылулардың көрінісі интеллектінің тұрпайы жетілмеуімен де сипатталады.

Тірек- қимыл аппаратының зақымдану кезінде психикалық даму кемістігі танымдық әрекетінің, эмоционалдық-жігерлі сферасының және жеке тұлғаның қалыптасуының бұзылуларынан тұрады [60].

• 
  Қоршаған орта туралы мәліметтің бір шама аз көлемі. Бұл келесі себептердің салдары болып табылады: а) ұзақ мерзім бойы қозғалмау жағдайы және кеңістікте ерсілі-қарсылы жүру қиындығымен байланысты амалсыз оңашалау, қурбылармен ересек адамдармен қарым-қатынастың шектеуілігі, б) қимыл бұзылулармен байланысты затты-практикалық әрекет барысында қоршаған ортаны танудың қиынға түсуі, в) сенсорлық қызметтердің бұзылуы.
  
• 
  Тірек – қимыл аппараты зақымдану кезінде әр-түрлі талдағыш жүйелерінің үйлесімді қызметінің бұзылулары байқалады. Түрлі заттарды сипау, манипуляциялау, яғни іс барысында тану қызметтері ТҚАЗ кезінде бұзылады.
  
• 
  Ой-өріс кемістігінің әркелкі, дисгармоникалық түрде болуы, яғни бір интеллектуалдық қызметтер бұзылып екіншісі тежелсе, үшіншісі қалыпты жағдайда сақталып қалады. Мұндай өзгешелік мидың ерте даму сатысындағы органикалық зақымдануымен байланысты. Сонда көбінесе жоғарғы интеллект қызметімен басқада ең жағарғы қыртыс функцияларды қамтамасыз ететін мидың "жастау" функционалдық жүйелері күйзеледі. Кейбір балаларда ойлаудың көрнекі түрлері дамиды, басқаларында, керісінше, көрнекі-қызметтік ойлау төмендегенімен сөйлеу-логикалық ойлау жақсырақ дамиды.
  
• 
  Психоорганикалық көріністердің ұлғаюы: психикалық процестердің бәсеңдігімен әлсіреуі, әрекеттің басқа түрлеріне ауысуы, зейін шоғырлануының жеткіліксіздігі, механикалық зерде көлемінің төмендеуі [3].
  

Түзете-дамыту жұмысының мақсаты дер кезіндегі тілдік және танымдық даму, баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуы мен қоғамда бейімделуін қамтамасыз ететін іс-әрекеттер жүйесін бірізділікпен дамыту және түзету, қолдың ұсақ моторикасын қалыптастыру болып табылады. Осыған орай, түзете-дамыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі қағидаларын атауға болады:

Балалардың церебральды салдығымен зардап шегетін балалар үшін түзете-дамыту жұмысының ерте басталғаны дұрыс, себебі қимылдық бұзылыстар басқа да қызметтердің екіншілік тежелуіне әкелетіндіктен, өмірінің алғашқы аптасынан және айынан бастау керек.

Педагогикалық түзету кезінде дефектолог пен мүгедек баланың ата-анасы арасында өзара байланыстың болуы өте маңызды. Отбасылық тәрбие қателіктері психофизикалық дамудың ауытқуын одан да қиындатып жіберуі мүмкін. Сондықтан, ата-аналар дефектологтан баласының өзіне-өзі қызмет көрсету дағдысы, қолдың ұсақ моторикасын дамытуды, қорғаныс тәртібін сақтау, ерекше баласына шыдамдылықты таныту, үй жағдайында ауызша және жазбаша сөйлеу тілін қалыптастыру бойынша ұсыныстар мен кеңестерді алып жатады. Осындай кешенді түзете-дамыту жұмыстары танымдық, қимыл-қозғалыстық және эмоционалды-ерік саласындағы кемшіліктерді жоя отырып, әр баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына және әлеуметтік ортаға бейімделіп енуіне оң әсер етеді.

Ресейде церебралды сал ауруымен ауыратын балалардың психикалық бұзылыстарын түзету, оларды оқыту мен тәрбиелеудің ғылыми негізделген жүйесі жасалған. Ол Л.С.Выготскийдің дамуды озып кететін және жаңаның пайда болу көзі болып табылады. Оқытудың принципиалды рөлі туралы қағидасына негізделген. Қалыпты психикалық, эмоционалды даму, әлеуметтік тұрақтылық өзінді және қоршаған ортаны тануға мүмкіндік беретін қозғала алу қабілетіне тәуелді.

Бүгінгі таңда Қазақстанда 44 574 мүгедек бала бар, бұл еліміздегі кішкентай тұрғындардың 1,2% құрайды. Олардың ішінде 10 000 шамасындағы балаға балалардың сал ауруы (ДЦП - детский церебральный паралич) диагнозы қойылған. Бірақ барынша шыдамдылық танытып, әдістемелік жүйемен емдеген жағдайда бұл аурудың салдарын түзетіп, баланы жүруге, сөйлеуге үйретуге және қоғамда өмір сүруге бейімдеуге болады.