Монография \ 3 «санат» а л м п и 1МП

берер жап-жакры фантастикалык, образдар туып келед1 жэне 
туа бермек.
Трагедиялык, образ да едебиетте тым эрщен келе жаткдн 
адам бейнелершщ 6ipi. Трагедиялык образ есю мен жаца, 
адам мен к,огам, адамдык пен жауыздык арасындагы 
ымырасыз курестен, б т с п е с тартыстан, кайшылыкуан, 
соныц езшде де мейлшше асыцкы, адам жецш болмас ауыр, 
азапты жайларды эдеби шыгармада терец жене шебер 
жинактаудан туады. Трагедиялык, кубылыстар емарде де, 
енерде де юморлык. не сатиралык, кубылыстарга кдрама- 
кдрсы: юмор мен сатирада кулкип жайлар ажуа, мыскыл, 
кекесш туршде кершсе, трагедияда кдтерл! нэрселер кдйта, 
коркыныш, кдза туршде кершед1. Трагедиялык кдЬарман- 
нын eMipi кебше елгммен аякгалып отырады. вйгкеш оныц 
айкдскдн жауы езшен куигп, элеуметпк кцянат адам еркшен 
тыс улкен. Сондьщган да кдЪарман — халыктыц алые 
арманы, алдагы бакыты жолындагы курестщ курбаны. 
Мундай трагедиялык каЬарманныц ynrici ретшде адам 
мураты ушш жанын пида ra n , Kyfliperri Зевспен ауыр 
айкдекд тускен Прометейд1 атауга болар едь Прометей — 
api геройлык,, epi трагедиялык образ.
TipiixLniKTeri адам емйршде суюмен кдтар жек кору, 
куанышпен 6ipre решш, бакыт кана емес, цайрет те 
болатыны сеюлда, едебиетте те трагедиялык образдар болтан 
жэне бола бермек. Жалгыз-ак, булар ер туста эр сипатта 
KepiHyi мумкш. Айталык, Шолоховтыц Мелеховы; муныц 
трагедиясы 6i3 жогарыда атап вткен П рометейдщ
трагедиясынан баска, белек: Прометей — халык курбаны 
болса, Мелехов — халык, муддесше карсылык курбаны. 
Демек, эдебиеттеп dp6ip трагедиялык, образды оныц eMipi 
мен тагдырыныц логикасына кдрап байыптау керек.
Сондай-ак трагедиялык кдЬарман басынан кешетш 
трагедиялык курес те эр алуан. Бшк трагедия дейтшдер 
болады. Муцдайда кдЬарман ез басындаш кдареттен ары- 
лар, керек десе, кдшып кугылар жол барын кере, бше тура, 
жауыздыкды езшщ мерт болуы аркылы жерлемек болгандай, 
ашык мэртпкке багады (Шекспирдщ Гамлеп) немесе адам­
дык парызды втеудщ азапты жолын эдеш тандайды (Тренев- 
тыц Яроваясы), я болмаса езш крршаган кор eMipre кдрше, 
лагынет айтып, керер кезге кек отына куйеда (Остров- 
скийдщ Катеринасы) т.б.
Кене эдебиеттерде, 9cipece грек едебиетшде, трагедия­
лык шыгармага непз, трагедиялык образга психологиялык 
делел болатын, кебше, жазмыш едь “Жазмыштан озмыш
140

жок” дегендей, эдебиеттеп адамдар ылги гана жазмыш 
Курбаны болып отырады. Эсхилдыц Климнестрасы, 
Софоклдын; Антигонасы, Эврипидтщ Медеясы — бэр1 де 
осындай тагдырдьщ адамдары. BipaK, 6ip ескеретш нэрсе, 
осылардыц бэрщде де жазмыш адамдарды эншешн тэщрге 
кезсЬ табындыру ушш гана алынбаган, адамдарды ез кезшщ 
адамгершшк салты мен гурпына багындыру ушш алынган. 
Мше, дэл осы идея кдзак эдебиетшдеп де аргы-берп траге- 
диялык образдарга шешупп себеп болтан. Мысалы, “ Кыз 
Ш бек” жырындаЕЫ Телеген Бекежан каракщыныц жауыз- 
дык курбаны гана емес, execi Базарбайдыц батасын аттап, 
эке мен бала арасындагы кене т э р ш т бузганы ушш де 
жолы болмагая жан секщд! Кыскдсы, осыныц 6epi, Маркс 
атап керсеткевдей, “кене тэртш — кдарет” екенш, “оган 
курбан болу — трагедия” жэне трагедиялык образ тугыэып 
отырганын дэлелдей туседо.
Дуниежузшк эдебиетге трагедиялык онер мен трагедия­
лык образдыц калыптасуындагы жаца кезец — ренессанс 
драматургиясыныц ты н ы болып табылатын Шекспир 
творчествосы. Бул туста, Timi, трагедия туралы угымньщ 
e3i жащыра жацарып еда. Бурын, айталык, адам ем!ршдеп 
апат “жазмыштыц буйрыгы” болса, ендМ кдс1рет адамдар- 
дыц ездерте ездер1 жасаган киянат пен кдетыкган, ешпен- 
дпе пен ектемдактен туындап жатты. Ромео мен Джульетта
— жазмыштыц емес, Монтекки, Капулетти тукымдарьшьщ 
Орта гасыр тусынан берп езара кесюлесш келе жаткдн 
кднды к ети ц курбаны. Осыныц e3i — 6ip жацалык болса, 
екпшп жацалык — Шекспир шыгармаларындагы трагедия­
лык, кдЬармандардыц ез ел1м1 аркылы сол тратедияньщ туар 
кезш 6ireyi< Двл1рек айткднда, кене дуние эдебиетшдеп 
трагедиялык кдЪармандар ездер
1
курбан болтан тоц мойъш 
ектемдж алдында дерменаз болса, Шекспирде олай емес; 
Ромео мен Джульеттаныц eniMi — ездер1 курбан болтан 
Монтекки жене Капулетти араздыгына токгам болса, III 
Ричардтыц ел1м1 — жеке басгагы зулымдыккд укам. Осыган 
кдратанда, Шекспир адам ем1ршдеп апатты енерде жинак- 
тап, суреттеп кдна койтан жок, ез кдЬармандарыныц елш1 
аркылы сол сумдык апат жолына бегет^касады. Муныц 63i 
Шекспирге дейшп трагедиялык образдйр кетерше алмаган 
идеялык-керкемдпе бшк едь
Трагедиялык образ XIX гасыр эдебиетшде одан 9pi ерби 
туей. Бальзакгыц “Адам ажуасындагы” акща кулыныц адам 
улына жат жымыекы эрекеттер зардабынан, кулкын 
кумарлык салдарынан жапа m eryi, рухани кулдырауы,
141

Пушкин мен Гоголь, А. Островский мен Достоевский 
шыгармаларындагы “кшпсене юсшердщ”, “басы артык, адам- 
дардыц” немесе “бейшаралардьщ” аянышты халдер! мен 
ауыр тагдырлары сез енершдеп трагедиялык жинакхаудыц 
api терещ, api шыцы болатын.
Ал бодщ бупнп эдебиетоизцеп “оптимисгж трагедиада” 
жасалатын образдар, Луначарский айткандай, е р л т ерлос- 
пен, 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: